De Stem. Jaargang 19

[p. 122]

Burgerschemer
Door Van Oldenburg Ermke

gedachten in de kamer van 'n honderdjarige

Men moet het licht niet onder de korenmaat, maar men moet ook de schaduw niet op den kandelaar plaatsen. En dit is het wonder van de ‘Camera Obscura’, dat men schaduwen leven ziet en de schemering ons verschijnt, als 'n lichtend visioen.

Bekennen we het eerlijk, dat we meer sympathie gevoelen voor den klassieken vrek van Molière en P.C. Hooft, voor den gierigaard, die zijn goudstukken bij kaarslicht beschouwde, dan voor den modernen kapitalist, die op klaarlichten dag z'n bank bezoekt en z'n safe in 't licht van honderden kaarsen.

De vrek had fantasie, de kapitalist enkel maar geld.

Dit wordt geschreven ter verdediging van 'n boek, dat niet veel licht verdraagt, maar dat in de schemering niets van z'n oude bekoorlijkheid blijkt te hebben ingeboet.

Het is geen schande, mooi te zijn bij kaarslicht. - Pleit het ten nadeele van Mozart's genie, dat men z'n strijkkwartetten niet zou kunnen waardeeren in 't R.A.I.-gebouw of zijn ‘Kleine Nachtmusik’ op het Rembrandtplein? -

‘De schaduwen en schimmen van Nadenken, Herinnering en Verbeelding vallen in de ziel als in eene Camera Obscura’.

Hildebrand leefde in een tijd, dat het zooveel stiller was, de ziel zooveel meer van 'n Camera Obscura had, - nog waren de luiken niet opengestooten, nog had Freud de dakpannen niet gelicht! - het leven zooveel meer stof tot nadenken, herinneren en verbeelden bood, er zooveel minder kranten waren om voor ons te denken, populaire geschiedbeschrijvingen om voor ons te herinneren, toen er nog geen bioscopen waren om voor ons te ver-beelden.

Hij leefde in den avond van 'n goeden, van den goeden,

[p. 123]

ouden tijd, in de gulden schemering van tondeldoos, olielamp en gouwenaar.

Geen Götterdämmerung, maar burgerschemer...

'n Ooglijdster vroeg me, haar voor te lezen.

't Was in 't hartje van den zomer.

En middag aan middag bracht ik door in de donker gemaakte ziekenkamer.

'k Las haar uit de Camera voor ‘Hoe warm het was en hoe ver’, de aankomst van Hildebrand in de stad van Pieter Stastok, de ontvangst te zijnen huize en het avondje aldaar. En nog nooit was de Camera zoo levend voor me geweest, als in deze donkere kamer, waar ik las bij zonlicht, dat niet sterker dan 'n kaarsevlam door 'n spleet tusschen de gordijnen scheen.

Die schemerige, verre tijd herleefde in de schemering. Was langs de in de zomermiddaghitte verlaten straat de wagen van tweeën niet nèt voorbij gegaan?

De rol van Hildebrand in de Camera Obscura...

Men heeft den goeden jongen pedant genoemd, hem de ijdelheid verweten van hen, die den held uithangen in andermans leven.

Maar kan er in die beminnelijke schetsen wel sprake zijn van heldhaftigheid of zelfs maar van 'n schijn daarvan, wordt eenieder, die in dien gulden schemertijd voor held poseert, niet onmiddellijk door z'n vadermoorders verraden?

Niemand verzuimt de gelegenheid, als die hem geboden wordt, om mede vereeuwigd te worden op 't familieportret, dat de apotheose en in zekeren zin de bevestiging vormt van de gouden bruiloft zijner grootouders. En wie zal 't eenigszins triomfantelijk gebaar misverstaan, waarmee de linkerhand tusschen de vestopening glipt en de rechter rust op den versierden ‘grootvadersstoel’? En wie zich ergeren aan 't argeloos glimlachje, waarmee een jong gelaat acte de présence geeft op een reeds op het moment der vervaardiging stokoud, historisch portret?

De aanwezigheid van Hildebrand himself in de schetsen en groepen zijner ‘Camera’ bevestigt er niet enkel de geschied-

[p. 124]

kundige echtheid van, maar verheft ze ook uit de doodsche sluimersfeer van 't museum tot levende werkelijkheid.

‘De mooie rol’ van den ‘ijselijk verlegen’ auteur is, als de handteekening op 't bankbiljet. Waar die ontbreekt, kan men nog slechts spreken van 'n handige reproductie, van geslepen namaak.

En toen ‘de schaduwen en schimmen’ op het met treinsnelheid naderen van 'n nieuwen tijd vluchtten in de beslotenheid van hofje en museum, gelukte het zelfs Beets niet meer om binnen hun voorgoed gesloten toovercirkel door te dringen. De ‘Camera Obscura’ bleef voortaan voor Beets zèlf 'n gesloten boek.

‘Dat echter,’ zoo schrijft hij in zijn Voorbericht bij den Zesden Druk, ‘het boek, zooals het is, in meer dan één opzicht de sporen draagt van den jeugdigen leeftijd waarop het is tezamengesteld, ziet de Schrijver nu beter dan menig ander, en hij weet de zoo ongemeene gunst, welke het bij zijne landgenooten steeds gevonden heeft, aan niets anders toe te schrijven dan daaraan, dat het zijner onbekommerde jeugd, hij weet zelf niet hoe, over het algemeen eenigszins gelukt moet wezen, met waarheid te schetsen, zoodat in zijne kleine tafereelen de Mensch den Mensch, en de Nederlander zijn Vaderland gevonden heeft; terwijl de herkenning niet al te pijnlijk was gemaakt door een jong gemoed dat, van boosaardigheid vrij, zijn vaderland en de menschheid liefhad. En, ook na vijfentwintig jaren, is dat gemoed niet veranderd.’

Het gemoed moge dan al niet veranderd zijn, de Schrijver is het wel.

Beets heeft Hildebrand overleefd.

Hildebrand is, compleet met vadermoorders en bakkebaarden, achtergebleven op 't familieportret, in de betooverde kamer van zijn ‘Camera’, omgeven door den tijdeloozen schemer van 'n avond, die steeds wederkeert, zoolang er nog één Nederlander zijn Hildebrand leest.

En Beets raakt steeds verder van hem af. Het ‘Hildebrand’, waarmee hij ‘Gerrit Witse’ teekent, heeft reeds veel van 'n vàlsche handteekening.

Dat verhaal, waaraan, omdat het niet van harte begónnen is, het eind ontbreekt, hoort er al niet meer bij, is al niet

[p. 125]

meer van Hildebrand, maar enkel en alleen van Beets, die Hildebrand weliswaar bijzonder goed gekend heeft, echter niet langer het recht bezit om te beweren, dat hij Hildebrand is. ‘Gerrit Witse’ is ‘overbelicht’. De held van dit verhaal heeft geen plaats onder de dierbare schimmen van de ‘Camera’. - Het is natuurlijk slechts verbeelding van ons, dat hij de bittere lucht van benzine meedraagt in zijn kleeren, maar onmogelijk is het niet om ons hem op 'n motorfiets voor te stellen. Al zou het ons spijten voor Klaartje Donze! -

Het verging Beets met zijn Hildebrand, als Goethe met diens ‘Werther’.

Na ‘die Leiden des jungen Werthers’ geleden te hebben, kon Goethe niet langer de Goethe blijven, die hij was, toen hij zijn ‘Werther’ schreef. En er kwam 'n oogenblik, dat Beets niet langer die Beets was, die eens Hildebrand was.

‘Zum Bleiben ich, zum Scheiden Du erkoren,
Gingst Du voran und hast nicht viel verloren,’

dichtte Goethe in zijn ‘Einleitung der neuen Ausgabe’ van 1834. En hij had de scheiding met Werther consequent doorgevoerd door hem 'n pistool in de hand te drukken, al liet hij hem later nog wel hier en daar clandestien 'n briefje inlasschen!

Dit is het verschil:

Goethe, met 'n traan in 't oog zich buigend over de nalatenschap van zijn romantisch sentimenteelen Werther;

Beets, in toog en bef tot op hoogen leeftijd de illusie koesterend, nog steeds den oolijken en wel heel erg zelfbewusten student Hildebrand te zijn!

Burgerschemer...

Herfst in Holland's tuin...

Nog rijdt de gele diligence over D - van C - tot E - vice versa. Nog sloffen er op 't geluid van de bel door de lange gang van oude, deftige huizen bejaarde keukenmeiden, die eerst den aardappel, waaraan zij bezig waren, hadden moeten afschillen, daarna den bak van haar schoot en haar beide voeten van haar stoof zetten, ‘om vervolgens haar roode

[p. 126]

muilen aan te trekken, haar neus met het buitenste van haar hand af te vegen, haar eva in de schuinte op te slaan, en den langen weg te aanvaarden, die van de keukendeur tot bij den barometer twintig, en van den barometer tot de mat, zes stappen’ vergt. Nog wordt er bij bakker De Groot en bij andere bakkers koek verguld en verstouten tot blozens toe verlegen studenten zich, pot te spelen. Nog rijden de sjees van den dokter en het wagentje van den grutter door den Haarlemmerhout.

Maar reeds ligt er staal langs de Haarlemmer trekvaart en waait er rook van treinen door de op 'n kiertje geopende raampjes van de roef. Reeds dreigt de verontwaardiging van Potgieter den milden humor van Hildebrand te vervangen. - Had de geduchte dichter-makelaar niet al in 1837 aan Hildebrand verweten, dat er iets, wat hij geschreven had, ‘tegen het gezond verstand’ was? -

De bekoring van de ‘Camera Obscura’ schuilt in de weerlooze broosheid der figuren, in de argelooze onnoozelheid van 'n Pieter Stastok, om wien men lacht, maar dien men niet uitlacht, en in het niet minder argeloos zelfbewustzijn van Hildebrand.

Alles van de ‘Camera’ is ‘passé’, maar dit is het wonder van de ‘Camera’, dat het allemaal weer terug komt.

Deze Hollanders bestaan niet meer, maar dit Holland bestaat nog!

Zoolang er nog één Hollander leeft, die 'n stil plekje vindt om zijn ‘Camera’ te lezen...

Overdrijving?

In ‘The great Journey’ van Sheriff, op het hoogtepunt van dit zeer sterke spel, stopt 'n bejaarde sergeant nog één pijp Engelsche tabak en nog één keer leest hij in Caroll's wonderlijk nonsensboek, ‘Alice in Wonderland’, alvorens met z'n mannen de loopgraaf te verlaten en 'n welhaast zekeren dood tegemoet te gaan.

Hij leest hardop.

En de heerlijke wartaal van dokter Caroll roept in één bliksemsnel moment heel Engeland op, als door 'n wondere bezweringsformule. -

[p. 127]

Iemand vroeg me:

‘Zeg, ik lees de “Camera”! Vin-je dat gek?’

Is het gek om te bladeren in 'n oud familie-album?

Maar doe het niet op klaarlichten dag.

Vergeelde papieren vragen om kaarslicht en schemering.

't Is geen grootsch verleden, dat in dat schemerlicht herleeft, maar het is óns verleden.

En zou dit boek eens voorgoed gesloten blijven en nog slechts, als curiosum, 'n plaatsje behouden in bloemlezing en litteratuurgeschiedenis, dan mag Holland groeien tot de afmetingen van 'n natie-aan-de-spits-der-volkeren, maar, - de Hemel beware ons ervoor, dat we ooit zoover komen, de portretten onzer grootouders naar den zolder te doen brengen! - dan is het Holland niet meer.

Eens las 'n grooter Nederland zijn ‘Vos Reinaerde’.

Dat 'n kleiner Nederland toch nooit z'n ‘Camera’ vergete!