De Stem. Jaargang 18

[p. 1193]

Op de bres
Voor Israel

Uit den ‘goeden ouden tijd’ van 1870 laten wij uit het tijdschrift ‘Los en Vast’ onder redactie van de predikanten De Veer en Van Gorkom, onderstaande verzuchting volgen over het toen bij nu vergeleken nog gezegend jodenlot in Duitschland. Wij zijn nu bijna 70 jaar verder.

‘De ‘Preussische Staats-Anzeiger’ sprak onlangs aan het slot van een zijner artikelen aldus:

- ‘De Heer, die onze legers tot de zegepraal leidde, zal er thans genadiglijk voor zorgen dat onze edele offers niet tevergeefs vallen. Hij zal ons koninklijk legerhoofd in zijn grijsheid zegenen -, dat het hem beschoren zij in het hart van Europa een duurzamen vrede tot stand te brengen door een groot eenig Duitsch vaderland, als een toevluchtsoord van godsvrucht, edele zeden en ware vrijheid, amen!’

‘Amen!’ dus zeiden wij 't den ‘Preussischen Staats-Anzeiger’ na, ‘amen, zoo doe de Heer!’

Ook ‘het Israelietisch centraal-orgaan voor 't orthodoxe Jodendom in Duitschland’ had er bereids een hartelijk amen! toe gedaan.

Het voegde er bij - 't was in de ‘Nord-Deutsche Allgemeine Zeitung’ -: ‘Mogen die godsvrucht, die edele zeden, die ware vrijheid ook in rechtvaardigheid jegens ons joden blijken!’

‘Amen!’ herhaalden wij.

Ziehier wat genoemd Israelietisch orgaan nog volgen liet:

- ‘Men ontneemt ons onze zonen en maakt er soldaten van; maar de officierenstand wordt feitelijk voor hen gesloten. In geheel het Pruisische leger bevindt zich geen enkel joodsch officier van linie; in geheel den Pruisischen Staat is geen jood als hoog ambtenaar bij het rechtswezen of bij 't openbaar bestuur geplaatst. Wat meer zegt, de Pruisische Staat ignoreert het jodendom gansch en al.

[p. 1194]

Terwijl de geestelijken der christelijke gezindten staatsambtenaren zijn, zijn de rabbijnen slechts gemeente-ambtenaren, met wie een contract wordt gesloten voor één jaar of voor drie jaar, evenals met een knecht of met een dienstmeid.

Terwijl voor alle christenen de kerkelijke trouwplechtigheid in Pruisen volle rechtskracht heeft, is de kerkelijke trouw der joden van geen de minste kracht voor de wet.

Onzen soldaten heeft men geen veldpredikers meegegeven in den oorlog. Onze rabbijnen heeft men niet opgeroepen om in den algemeenen boete- en bededag mee voortegaan. Al deze dingen nogtans hebben ons patriottisme niet uitgedoofd. De vaderlandsliefde is ons niet slechts een burgerlijke, zij is ons ook een godsdienstige plicht, geheel onafhankelijk van de mate der rechten, die men ons verleent.

Toen de Franschen aan het einde der vorige en in 't begin dezer eeuw het Duitsche vaderland onder den voet brachten, toen kwamen zij voor de joden als bevrijders van een zwaar, schier ondraaglijk juk. Desniettemin waren onze vaderen en grootvaderen door en door Duitsche patriotten. Vrijwillig togen zij mee ten strijde, waar 't de verdediging des vaderlands gold. Als ter belooning werden zij, na den tweeden Parijschen vrede, weer naar de ghetti gebannen (in Oostenrijk) en met ontzettende verdrukking geplaagd (in geheel Duitschland).

Godvreezendheid, edele zin en ware vrijheid, - wij begeren niets anders.

...Dat Duitschland rechtvaardig zij, ook tegenover onze billijke wenschen, dat geve God!’

Aldus het Israelietisch centraal-orgaan. Kon het edeler spreken? Is er uit den jongsten tijd een roerender smeekschrift bekend? Doch zal 't iets baten...? O, ik geloof in den Hoorder van zulke gebeden. Al toeft Hij, ik geloof in Hem.

Maar in Von Mühler, den Pruisischen minister van eeredienst geloof ik niet; en niet in den heelen Berlijnschen ‘Oberkirchenrath’; niet in eenig ander instituut van wijlen den heer Hengstenberg; niet in Heer Pastor Knack en zijn gevolg; wel te verstaan, in geen van die geloof ik, op geen van die vertrouw ik, als 't de bevrijding van Israël geldt. Aan die emancipatie zullen zij niet meehelpen. Hun hart is mis-

[p. 1195]

schien goed genoeg, - wie zal 't zeggen? Maar hun stelsel deugt niet; hun stelsel is dom en wreed.

Neen, van de Pruisische staat-theologen, gelijk ze zijn, komt voor Israël de hulpe niet. Ook zal 't van het jonkerdom niet komen, - en evenmin van 't gezalfde koningschap.

Noch voor het vrije Israël, noch voor het vrije Protestantisme is van het tegenwoordige régime in Duitschland - lees Pruisen - veel te hopen. De legermobilisatie heeft haar Von Rhoon, de strategie haar Von Moltke, de politiek haar Von Bismarck, de souvereiniteit haar Von... Gottes Gnaden. Maar de ‘ware vrijheid’ wacht nog altijd haar Von... dat wil zeggen, haar adellijken leider en beschermer in menschelijk vleesch.

Het is wel mogelijk dat de tegenwoordige oorlog zijn komst niet zal verhaasten...’

A.D.

II
Geknechte wetenschap

Door de publicatie van een verklaring door een aantal leden der letterkundige faculteit van de Universiteit van Amsterdam is, naar ik hoop, het doek gevallen over het drama van de benoeming van twee hoogleraren in de geschiedenis aan die universiteit. Hier past echter een korte nabeschouwing van de beslissing, die op 19 October door de Amsterdamse gemeenteraad met 18 tegen 16 stemmen genomen werd, omdat daarbij een geestesgesteldheid de doorslag heeft gegeven die de Nederlandsche cultuur in haar grondbeginselen aantast. Aangezien de voorgeschiedenis dezer benoeming zich niet in het openbaar heeft afgespeeld, kan ik daarover geen oordeel vellen. De in de pers bekend gemaakte uitschakeling van den eersten candidaat der voordracht, Dr. Jan Romein, door het curatorium moet hier dus buiten beschouwing blijven.

Het is echter nuttig de aandacht te vestigen op de houding van de mandatarissen der Communistische Partij Nederland bij de stemming in de Raad, in het bijzonder, omdat deze houding nu eens niet slechts de betekenis van een demonstratie had, maar integendeel in de hele zaak de doorslag

[p. 1196]

gaf. Het toeval van de verhouding der partijsterkten bracht mede, dat deze leden de beslissing in handen hadden. Welnu, zij hebben aanvankelijk op een van de candidaten der voordracht, en vervolgens, toen deze afviel, blanco gestemd - daardoor de benoeming verzekerend van den door hen in krasse termen afgekeurden anderen candidaat.

Beschouwen wij de motivering dezer houding. Waarom was J.R. voor den heer Wijnkoop onaanvaardbaar? De wetenschap, zo verklaarde hij, is er om de maatschappij vooruit te brengen. Speciaal de geschiedwetenschap behoort in de eerste plaats maatschappelijk te zijn. Wat bij hem onder ‘maatschappelijk’ te verstaan is, blijkt uit de tekortkomingen, die hij in de wetenschappelijke prestaties van J.R. constateerde. Deze bestonden daarin, dat zijn beoordeling van de Sovjet-Unie niet uitsluitend een lofprijzing was, en dat hij ook ten aanzien van Spanje en het koloniale vraagstuk niet aan de gestelde eisen had voldaan. Hij had zodoende aan de vijanden van het communisme argumenten geleverd, en daarom kon hij voor een hoogleraarsfunctie niet in aanmerking komen.

Ik laat nu daar de zonderlinge inconsequentie, die den heer W. ertoe bracht de benoeming te weeg te brengen van een candidaat, van wien hij zeker de leverantie van in zijn ogen nog veel erger argumenten aan de bestrijders van het communisme verwachten moet. Ik laat ook daar de niet bepaald grootmoedige wijze, waarop de heer W. honend vaststelde, dat R. tussen twee stoelen kwam te vallen - op het ogenblik dat hij zelf de ene stoel wegtrok. Maar het hier verdedigde principiële standpunt verdient de aandacht van allen, die het met de wetenschap en met de maatschappij wel menen. Het is geschikt om hun de ogen te openen voor wat het communisme werkelijk is, althans het communisme van de partij die de heer W. vertegenwoordigt.

Wij leven in een tijd, waarin men kan aanschouwen hoe onder ‘totalitaire’ régimes de wetenschap wordt verlaagd tot een instrument van politieke propaganda en daarmee, kort gezegd, vernietigd. Want een intellectuele bezigheid die zich iets anders ten doel stelt dan de hele waarheid en niets dan de waarheid, heeft op de naam van wetenschap geen recht. Het doet er nu niets toe dat die waarheid steeds en in

[p. 1197]

het geval van de geschiedenis in bijzondere mate een betrekkelijke waarheid is, medebepaald als zij wordt door het gezichtspunt en de antecedenten van den onderzoeker. Juist het feit dat de wetenschap zich van die betrekkelijkheid bewust is geworden, legt de plicht van te streven naar het grootst mogelijke waarheidsgehalte des te dwingender op. Ik geloof echter, dat niet alleen het belang der wetenschap, maar ook dat der maatschappij met dit streven gediend is. Beide worden gelijkelijk bedreigd door een systeem, dat tegelijk physieke terreur en geestelijke tyrannie is. Beider belangen zijn ten nauwste verbonden. Slechts door ons geweten zuiver te houden, ook ons wetenschappelijk geweten, kunnen wij ons te weer stellen en een weg naar culturele zowel als maatschappelijke vooruitgang banen. Die weg heet: democratie. Van de democratie is een wezenlijk kenmerk, de kritiek, het zakelijke, niet vooringenomen oordeel over menselijke dingen. ‘Argumenten’ zou men daardoor leveren aan den tegenstander? 't Is mogelijk, maar 't doet er weinig toe. Waar het wel op aan komt, dat is: door kritisch, onbevangen te blijven, handhaaft men zichzelf; wie dat opgeeft, verlaagt zich tot het niveau van den vijand.

Daarom is het goed, de les van den heer W. ter harte te nemen. Opnieuw blijkt hier, in een praegnant geval, dat waakzaamheid geboden is tegen een geestesgesteldheid, die door het doel de middelen geheiligd acht, en niet beseffen wil, dat de middelen wel eens het doel verdoemen kunnen.

Zulke dingen zijn het, waartegen het Comité van Waakzaamheid wil opkomen ‘voor de verdediging en bevordering der geestelijke vrijheid, van welke zijde zij ook bedreigd wordt’.

Men zal begrepen hebben, dat het comité daarin ditmaal verhinderd werd door de toevallige omstandigheid, dat twee leden van het bestuur persoonlijk ten nauwste bij deze zaak betrokken waren. Daarom stel ik als secretaris van het comité prijs op de mij geboden gelegenheid, hier mijn mening over het algemene aspect van het gebeurde voor zover dit zich in het openbaar heeft afgespeeld, kenbaar te maken.

Dr. J.F. Niermeyer

[p. 1198]

III
De boterpot

Een sprookje, opgedragen aan de redactie van ‘De Gids’ (die zich ernstig bezorgd maakt over de toenemende ‘recordzucht’ van ons volk, blijkende uit het duizendvoudig bezoek op een gratis-dag der Franse-kunst-tentoonstelling in het Stedelijk Museum te Amsterdam.

In het land van Kokanje was het van ouds gebruikelijk schoensmeer op het brood te eten. Wel werd er verteld, dat sommige aanzienlijke Kokanjers in hun binnenkamers ook vetten van edeler samenstelling gebruikten, maar daarvan kwam niets naar buiten. Nu gebeurde het op een dag, dat door tot nu toe onopgehelderde oorzaken een Keulse pot met roomboter op het marktplein van de hoofdstad van Kokanje verdwaald raakte. De verbaasde marktgangers proefden eens voorzichtig en van de welsmaak van de inhoud overtuigd, verdrongen ze zich spoedig in dichte drommen rondom de pot. Het werd een ware oploop en bijgevolg hadden de meeste omstanders nog niet veel meer dan een vleugje van de frisse geur genoten, toen de bodem van de pot al zichtbaar werd. Maar hoe vluchtig dat genot ook geweest was, het had bij allen een onoverwinlijke afkeer van schoensmeer gewekt en overal in het land van Kokanje ging een gemurmureer op over het ontbreken van geuriger vetpotten en werden petities tot de landsregering gericht met het verzoek deze verrassing tot een vaste instelling te maken.

Overal - nee toch niet overal.

Aan het marktplein, vlak tegenover de plek waar de eerste marktgangers de boterpot aantroffen, stond het eerbiedwaardig gebouw van de Hygiënische Leiders-Commissie, een van de eerbiedwaardigste instellingen van het koninkrijk. Hetzij nu dat de heren van de H.L.C. in hun ernstige besprekingen gestoord waren door de oploop voor hun deur, hetzij dat - maar wij kunnen dat gerucht nauwelijks geloven - zij de bewuste boterpot als voor hun persoonlijk gebruik bestemd beschouwden, hoe dan ook, de volgende ochtend lieten zij de volgende proclamatie in welverzorgd rondschrift gecalligrafeerd op hun eerbiedwaardige voordeur aanplakken:

[p. 1199]

Gisterochtend werd de vredige rust van ons marktplein verstoord door een volksoploop, die ons levendig deed denken aan de tonelen, welke zich plegen af te spelen bij het volksvermaak genaamd schoensmeerhappen. Wie beschrijft echter onze ontsteltenis, toen ons bleek dat de enthusiaste belangstelling der menigte uitging... naar een pot zuivere roomboter onder rijkscontrôle. In foto's hebben de dagbladen deze waanzin vastgelegd, hoe zes duizend vijfhonderd Kokanjers zich verdrongen hebben om het edelst zuivelproduct en het ternauwernood geroken hebben. Het wil ons voorkomen, dat wij hier te doen hebben met een van de bedenkelijkste symptomen van de verwording van goede smaak en zeden, die helaas maar al te opvallend is in onze dagen. De H.L.C. heeft het haar plicht geacht zich tot de lands- en stadsregering te wenden met het verzoek tegen herhaling van dergelijke onwaardige tonelen te waken en dringt er ernstig bij haar mede-Kokanjers op aan de Idee van de Boterpot te helpen hooghouden!

En aangezien het volk van Kokanje altijd in eerbied voor zijn Hygiënische Leiders Commissie geleefd had, slaakte het sindsdien iedere ochtend opnieuw een zucht van verlichting, omdat er op het marktplein nergens een boterpot te bekennen viel.

A.R. - V.