De Stem. Jaargang 18

[p. 974]

In memoriam Bart de Ligt
Door J.L. van Tricht

Tot teleurstelling der Redactie kan het plan, een uitgebreid artikel te wijden aan de betekenis van Bart de Ligt, van wiens hand De Stem menige belangrijke bijdrage heeft gepubliceerd, niet doorgaan door het plotseling in gebreke blijven van dengene die dit op zich had genomen. Op haar verzoek wil ik thans trachten in 't kort te wijzen op de belangrijke plaats, die De Ligt in 't Nederlandse, ik mag wel zeggen: Europese cultuurleven heeft ingenomen.

Die plaats nauwkeurig te bepalen is begrijpelijkerwijze in kort bestek niet mogelijk. Ik moet volstaan met te wijzen op enkele trekken van zijn veelzijdige persoonlijkheid, die mij essentieel toeschijnen.

De eerste maal, dat ik persoonlijk kennis met De Ligt maakte, was in 1913 te Barchem, waar hij, nog predikant, sprak over de tekst: ‘Weest gijlieden dan volmaakt gelijk Uw Vader die in de hemelen is, volmaakt is!’ Nog hoor ik het telkens herhaalde ‘nu en hier!’, ten betoge dat deze tekst niet, zoals de gangbare uitlegging luidde, een aansporing inhield naar het volmaakte te streven, maar de volmaaktheid vorderde op ieder ogenblik. In en door deze evangeliewoorden verkondigde hij de absolute eis.

Nu, na hem vele jaren te hebben gekend en in vriendschap met hem verbonden te zijn geweest, schijnt mij die avond te Barchem nog altijd typerend voor zijn wezen. Hoe langer hoe minder zou hij in staat zijn, zijn overtuiging in de vorm van de aangehaalde woorden te kleden, zeer diep zou hij de macht der betrekkelijkheid ervaren, maar de waarheid en de gerechtigheid is hem steeds een eis gebleven van het Nu en het Hier. Met zijn volle persoonlijkheid stond hij achter de gaafheid der Idee. Als de wereld de Idee niet wilde aanvaarden, dan was 't aan de mens om, desnoods alleen, met volledige inzet van zijn gaven en krachten, de Idee in de

[p. 975]

wereld als 't ware te verpersoonlijken en aldus toch werkelijkheid te doen zijn. De betrekkelijkheid erkende hij van de aardse verhoudingen, maar hij verwierp de relativiteit voor wat de noodzaak betreft de Idee ongeschonden voor te staan. En dat niet met het woord alleen, maar met de daad, die de waarheid tot een levende reële kracht maakt. Want aan het woord kan men voorbijgaan, maar de daad grijpt in in de werkelijkheid.

Ongetwijfeld kan men deze levenshouding het best als de profetische kenschetsen. En 't behoeft niet te worden uiteengezet, van hoe groot belang het voor het cultuurleven is, wanneer temidden van de onvermijdelijke compromissen, waardoor de Idee in de betrekkelijkheid van het leven even onvermijdelijk wordt ontkracht, er mensen zijn, die door hun aard geroepen zijn, de waarheid in volle luister hoog te houden. Ook al is men zelf van andere geaardheid, ook al kan men zich niet altijd verenigen met de concrete taktiek, waarin die profetische roeping zich revolutionnair uitwerkt, toch moet men erkennen, dat een cultuur, die in de betrekkelijkheid opgaat en waarin het absolute zwijgt, onverbiddelijk moet verarmen.

Als dit profetische inderdaad kenmerkend is voor De Ligt's levenshouding, dan wordt het begrijpelijk dat hij nooit getracht heeft zijn aanhangers in het massale te zoeken en zich nimmer geheel vereenzelvigd heeft met de een of andere organisatie. Hij wist, dat in de strijd voor de waarheid, zoals hij die opvatte, de gehele mens nodig was, en daarom kon hij niet anders dan altijd weer een beroep doen op de mensen als 't ware persoonlijk.

Uit dit fundamentele beginsel vloeit verder nog een aantal karakteristieke eigenschappen voort van De Ligt's persoonlijkheid, overtuiging en strijdwijze. Allereerst zijn houding tegenover het gezag. De profetische mens ontvangt zijn diepste impulsen uit de aard der zaak niet van enig gezag buiten hem, maar uit de diepte van eigen wezen. Bovendien spreekt het vanzelf dat het gezag, statisch, de bestaande werkelijkheid handhaaft, terwijl de profetische mens, dynamisch, juist die werkelijkheid wil doorbreken in naam van het absolute. Een conflict is hier onvermijdelijk, allereerst in beginsel, in bepaalde situaties ook praktisch. Zo wekte De

[p. 976]

Ligt terecht de mensen op, hun leven niet langer door het van buiten komend gezag te laten bepalen, in welke vorm zich dat ook voordoet, maar het gezag te vinden in de normen van eigen geest. Op grond van deze overtuiging heeft hij zich enerzijds anarchist genoemd, daarmee zijn verwantschap met een bepaalde historische stroming aanduidend, maar was anderzijds deze benaming hem te negatief. Meer voelde hij daarom voor de term autarchist, om het misverstand te voorkomen, dat de door hem voorgestane vrijheid ook maar iets te maken had met ongebondenheid of wanorde, in plaats van juist een strenge doch zelfgekozen gebondenheid te zijn.

Typisch in dit verband is zijn opmerking, dat voor den waarachtigen mens het bekende ‘Quod licet Jovi, non licet bovi’ in omgekeerde zin te gelden heeft: ‘Quod licet bovi, non licet Jovi’!

Zich losmakend van de ontzaglijke invloed, die het bestaande, het nu eenmaal geldende, die traditie en conventie op hem uitoefenen, moet de mens zich bewust worden van eigen menselijkheid, van wat voor hem, zich diep rekenschap gevend, waar, goed en rechtvaardig is. Hij moet dat doen niet eens en voorgoed, om dan toch weer te verstarren in de betrekkelijkheid van een mening, maar in voortdurende zelfherziening. Zo, onder de tucht van het eigen innerlijk gezag, groeit de mens tot de ware zelfstandigheid, die hem in staat stelt zich voor eigen leven en daden verantwoordelijk te voelen, en eerst waarachtig te leven in plaats van geleefd te worden.

Dit alles wilde De Ligt, naar ik meen, samenvatten in zijn telkens weer herhaalde oproep tot zelfbevrijding: de mens moet worden tot een centrum van verantwoordelijk handelen. Maatschappelijk onrecht, mensonwaardige gebruiken en methoden, onderdrukking en geweld heeft hij persoonlijk te weerstaan. Zo eiste hij in de maatschappelijke strijd de direkte actie, de inzet van de volledige bewuste persoonlijkheid, en heeft hij in de strijd voor de vrede de mannelijke geweldloze weerstand als term ingevoerd en als daad voorgestaan. Zijn hoofdwerk ‘Vrede als Daad’ is in zekere zin de geschiedenis van deze levenshouding, zoals die door de eeuwen heen door grotere en kleinere groepen is aange-

[p. 977]

nomen en de levenbehoudende kracht der cultuur is geweest.

De Ligt is bovenal bekend geworden als anti-militairist, als krachtig strijder voor de vrede tussen de volken. Wat hij in dit opzicht op nationaal en internationaal gebied heeft tot stand gebracht, zou, in historisch verband te boek gesteld, een zeer sprekend getuigenis vormen van een ontzaglijk rijk en waardig geleid mensenleven - rijk aan kracht, aan kennis, aan toewijding, kortom aan de hoogste levenswaarden.

Zijn grote verdienste voor de cultuur in dit verband is mede, dat hij, met zijn scherp verstand en veelomvattend weten, het begrip Vrede heeft doordacht, het losgemaakt heeft uit de gevoelssfeer en het heeft doorgrond tot in alle vezelen, waarmee het met de maatschappelijke verhoudingen even goed als met de geestelijke en psychologische staat der huidige mensheid is vervlochten. Hij mag gelden als een der grondleggers van de Wetenschap van de Vrede.

Tevens kan men zeggen, dat de Vrede voor hem nooit een afzonderlijk probleem is geweest, maar dat daarin zich zijn wereldbeschouwing als 't ware had geconcentreerd. Die wereldbeschouwing, in onafgebroken studie steeds dieper gefundeerd, die - zij 't vaag - wellicht het best is te kenschetsen met de termen kosmisch, solidariteit en vrijheid, en waarin tenslotte plaats bleef voor het Ondoorgrondelijke waarin hij alle Zijn geworteld wist, heeft hij niet meer, zoals zijn plan was, naar zijn fundamentele beginselen systematisch kunnen uiteenzetten: een gevoelig verlies te meer, al vindt men daarvan ook veel terug in zijn ‘Erasmus’.

Dat hij zijn strijd voor de vrede in zo'n ruim verband zag, mag als een uiting worden beschouwd van de universaliteit van zijn geest. Alles was hij eerder dan eng, hij was op geestelijk terrein geen mens van het entweder-oder, hij aanvaardde de eerlijke tegenstanders en zocht naar de synthese. Wie b.v. in Barchem getuige is geweest van zijn debatten met Dr. van Senden en Prof. de Graaf, zal daarvan de indruk hebben bewaard als van een op ongewoon hoog peil staande gemeenschappelijke worsteling om de laatste waarheid. Dat gaf aan zijn persoon het bevrijde en bevrijdende, dat een ontmoeting met hem steeds tot een verrijking maakte. Want achter den strijder, achter den denker stond altijd de

[p. 978]

mens De Ligt, een vurig, bezield en bezielend, nobel mens, een mens met grote zin voor humor, die kon genieten van het leven als weinigen, en van wie die bewust makende kracht uitging, waarin voor hem de eerste voorwaarde van waarlijk mens-zijn was gelegen. Dat de bijzetting van zijn as te Westerveld door honderden mensen uit alle oorden des lands en uit alle rangen en standen werd bijgewoond, is een sprekend getuigenis van wat hij als mens voor mensen was. Het hedendaagse cultuurleven heeft in De Ligt's dood een onherstelbaar verlies geleden: een bewust, krachtig en inzichtrijk strijder voor die beginselen van menselijkheid, zonder welke ook voor vele Stem-lezers cultuur, ondanks de hoogste vlucht van een louter technische en materiële ontwikkeling, slechts ‘klinkend metaal en een luidende schel’ blijft. De herinnering aan zijn leven en werken moge nog lang voor velen een aansporing zijn, om met evenveel toewijding, zij 't ook soms op andere wijze, voor de hoogste cultuurwaarden op de bres te staan.