De Stem. Jaargang 18

[p. 457]

Op de bres
Door Anthonie Donker
Vondel na het Vondeljaar

Nu het Vondeljaar tot het verleden behoort en nog slechts uit een enkele verafgelegen plaats een late krans naar Amsterdam gedragen wordt, komt de vraag op naar de resultaten der vele en groot opgezette Vondelherdenkingen in den lande. Welke uitwerking heeft het gehad? Of is het intusschen reeds weer uitgewerkt? De hulde sloot uiting van bewondering en propaganda in. Hebben zij, die bewonderden en getuigden, hen die er afzijdig en meestal met bezwaarde schoolherinneringen tegenover stonden, kunnen overtuigen? Het Gedenkboek van de Vondelherdenking zal eerlang verschijnen, waarin het vele dat op touw gezet was tot Vondels eer, met het vele dat gesproken is tot beter begrip van hem, voor latere belangstellenden is geboekstaafd. Maar kan men zich de illusie maken, dat de voor een korten tijd in breede kringen gaande gemaakte, verhoogde belangstelling voor Vondel, inderdaad voortduurt in althans een grooter kring dan ervoor? De Vondel-herdenking kan slechts vooral dan geslaagd heeten, wanneer Vondels publiek is uitgebreid. Zijn er meer die hem gaan lezen, waardeeren, liefhebben wellicht, dan tevoren? De Vondel-herdenking heeft in elk geval de gelegenheid geboden om op verschillende wijzen waar te nemen en te constateeren, dat Vondel, hoe weinig ook het grootste deel van het volk zich om zijn grootsten dichter bekommert, toch meer gelezen wordt dan men denken zou, door menschen van zeer uiteenloopenden rang en stand. Zijn werk schijnt toch wel wat dieper geworteld en wijder vertakt te zijn in ons volk dan de scepticus geneigd is te meenen. En wanneer het op zichzelf al iets zegt, dat het althans mogelijk bleek een kortstondige golf van enthousiasme of tenminste belangstelling voor Vondel te wekken, des te meer verheugen

[p. 458]

bescheiden verwachtingen zich over de niet schaarsche blijken van meer blijvend gewekte of versterkte aandacht voor den dichter, de teekenen van behoefte om zich verder in zijn werk te verdiepen.

Twee dingen zijn daarom vooral als de belangrijkste en heuglijkste verschijnselen van de Vondelherdenking te beschouwen: Verweys uitgave in één deel van Vondels werken, waardoor deze zooveel dichter in het bereik van ons volk zijn gebracht dan tevoren en waarvan de groote verbreiding werkelijke resultaten mag doen verwachten, en de belangstelling van de jeugd, die de verwachtingen overtrof, en waarvan ook na aftrek van alle bijkomstige omstandigheden een zekere onmiskenbare echtheid overblijft, welke alle booze tijdsverschijnselen ten spijt nog hoop geeft voor de Vondelherdenking van 1987.

Niet de belangstelling alleen, ook de beschouwing van Vondel is door de Vondelherdenking geïntensiveerd. Het geestelijk karakter der herdenking deed weliswaar de discussie der Vondelkenners, en de polemiek tusschen Protestanten en Katholieken, vrijwel verstommen. Het probleem, door deze Vondelherdenking gesteld, was dan ook niet dat van Vondels bekeering maar dat van Vondels dramatiek. Het Vondel-congres raakte even aan de vraag, de Vondelopvoeringen raakten even aan het antwoord. Maar noch theoretisch noch practisch is de vraag naar Vondels kracht als tooneeldichter beslissend beantwoord. Zij die Vondel tegenover Shakespeare stellen en daarmede de vraag kortweg in Vondels nadeel beantwoord achten, maken het zich te gemakkelijk. Want al missen zijn drama's de rijk gevarieerde speelbaarheid van Shakespeare's werk, zij zijn niet slechts van mindere dramatische kracht, maar ook in het dramatische anders geaard, en het is denkbaar ook bij deze geaardheid, en vooral met het eigenaardige dubbele karakter der reien, die zoowel een lyrische als een dramatische functie en beteekenis hebben (de laatste vergeet men meestal), dramatische effecten te bereiken, sterker en grooter dan men tot nu toe in Vondels drama's potentieel vermoed heeft. Al is de Gijsbrecht sinds eeuwen gespeeld, het probleem hoe het stuk zijn volle dramatische kracht het best kan ontplooien, is aan de orde gebleven. En met de andere drama's, meestal te weinig

[p. 459]

gespeeld en in elk geval van den steun eener traditie verstoken, die met continuïteit en ontwikkeling stijging in de opvoeringen had kunnen brengen, staat men nog vrijwel aan het begin der door een Rooyaards, of Verkade, nog slechts aangeduide mogelijkheden.

Een analyse van een stuk als de Phaëton zelfs, niet een bepaald sterk drama en waarvan de opvoering scherpe critiek heeft uitgelokt, kan bewijzen, dat ook daar een grooter dramatisch potentieël schuilt dan men vermoedt of dan de opvoering heeft kunnen waarmaken. In dit opzicht is aan Vondels drama's nog veel onderzoek te doen, en bij opvoering is stellig met de meeste zijner stukken meer te bereiken dan gewoonlijk bereikt wordt. De groote traditie der Vondelopvoeringen moet nog geschapen worden. Zoowel de moeilijkheden als de mogelijkheden zijn hier grooter dan men beseft. Het probleem van Vondels dramatiek is a fortiori het probleem der reien. De regisseur van de Gijsbrecht deed een poging om van de reien door een meer beweeglijke uitvoering behalve de lyrische pracht, ook dramatisch karakter en functie in het stuk meer tot hun recht te doen komen, een poging die deels in het experimenteele bleef steken maar niettemin als zoodanig productief kan zijn. Aan de reien werd bij de Vondelopvoeringen tijdens de herdenking bijzondere aandacht besteed. Het andere probleem, dat van de muzikale begeleiding, kruiste hier het probleem der uitvoering van de reien. Het zoowel bij de Gijsbrecht als de Phaëton negatieve resultaat der gelijktijdige vereeniging van muziek en tekst, kan in elk geval voor de toekomst productief zijn, als leering, dat muziek en tekst elkaar wel afwisselen kunnen maar niet zonder schade samen kunnen gaan. Van het eigen rhythme van Vondels reien bleef in de Phaëton hoegenaamd niets over, doordat de voordracht de muziek in rhythme en toonhoogte gehoorzamen moest. De muziek dwong de tekst aldus anders te klinken dan zij van nature, d.i. van het vers-rhythme uit, klinkt (het vers werd stukgehakt) en zij overstemde bovendien de voordracht haast tot onverstaanbaarheid toe. De in het drama zoo essentieele tekstgedeelten, die de reien zijn, drongen daardoor noch in hun zinrijke beteekenis, noch in hun dramatische werking, noch in hun klankschoonheid tot de zaal door. Ook uit de Gijsbrechtopvoering bleek

[p. 460]

de onvereenigbaarheid van gelijktijdige tekst en muziek. In de toekomst houde men om der wille van Vondels taal en van de dramatische werking, de tekst der reien en de muziek in een harmonische afwisseling gescheiden!

Wat, eindelijk, het voortzetten en aanwakkeren der gewekte belangstelling betreft, daarvoor wacht den scholen en volksuniversiteiten een moeilijke taak. Men zal niet moeten toegeven aan de verklaarbare neiging om nu het overbelichte onderwerp weer eens wat te laten rusten, maar al dat voorloopige en gedeeltelijke dat aan belangstelling en kennis gewekt is, moeten behouden en geleidelijk verdiepen. Wat de belangstelling voor Vondels werk vooral behoeft, is gestadige en productieve leiding, die het onderwijs (ook de jeugd-voordrachtwedstrijden bleken een geschikt animeerend middel) en de volksuniversiteitscursussen dienen te geven. Dat vergt enthousiasme en inspanning. Want Vondel is een dichter, moeilijk om door zijn volk gekend te worden, en dat volk een volk, moeilijk tot zijn dichters te brengen.