De Stem. Jaargang 18

[p. 121]

Op de bres
Door A. Pleysier
‘Europa's noodlot’

‘Niets op aarde is zo onverzadigbaar als het bezit’, merkt Conrad Heiden op in zijn ‘Europaeïsches Schicksal’, ‘en niets evenaardt zijn geweldig concentratie-vermogen.’ Rijkdommen hebben de onbedwingbare neiging, zich op te stapelen, of, zoals de volksmond het uitdrukt: ‘de duivel doet steeds zijn behoefte op dezelfde hoop’. Gehele volken of bevolkingsgroepen hebben zich door de historie heen gedragen als stupide roofmoordenaars, die voor geen enkele gewelddaad terugschrokken als de kans op rijkdom hen verblind had. In onze tegenwoordige samenleving is het bezit stabieler, machtiger, steviger gefundeerd, maar het beheerst nog steeds de verbeelding van de massa en oefent op haar nog dezelfde fatale aantrekkingskracht uit. Hoe zou anders te verklaren zijn, dat het voor ieder duidelijke onrecht der tegenwoordige bezitsverhoudingen met zo grote lijdzaamheid wordt geduld? Er bestaat een zeker solidariteitsgevoel, zelfs bij de allerarmsten, met het bezit. Men berust in de armoede van vandaag onder stilzwijgende conditie, dat men de mogelijkheid heeft ook nog eens rijk te worden, een kans die ontbreken zou als alle bezit in handen van de gemeenschap was gekomen. Romantiek? Waarom sprak de figuur van Edison tot de verbeelding van de massa? Omdat hij opgeklommen was van krantenventer tot machtige geleerde. De rijkdom van de kleine loterij-kans versmaden weinigen. Daarom aanvaardt de meerderheid een maatschappij, die een heel grote loterij is met enkele duizenden prijzen en vele millioenen nieten.

Het beeld is niet overdreven. Een groep rijken in Engeland bezit 68% van het nationaal vermogen, hoewel hij nog niet

[p. 122]

ten volle 2½% van de bevolking omvat. Op de rond 7 millioen Britse gezinnen zijn er ruim 150.000, die 63½ millioen pond sterling bezitten, de overige 6.850.000 families brengen het tezamen tot 30½ millioen. De successie-belasting verklapt het nog cynischer: 7 Engelsen laten tezamen een fortuin van 18 millioen pond na aan hun erfgenamen, die zodoende één veertiende van het gehele nationale vermogen verdelen. En... staatsgrepen helpen niet tegen de snelle concentratie van het bezit. In het Derde Rijk is het contrast tussen rijkdom en armoede nog schriller dan in Engeland: de overgrote meerderheid der ‘volksgenoten’ moet leven van hoogstens 1200 Mark per jaar en 68.000... ‘gelijkgeschakelde’ boffers laten in 1934 aan hun bedroefde kinderen of kleinkinderen 1140 millioen Mark na, bijna zesmaal zoveel als alle anderen, met wie de fiscus zich onledig hield.

Het bezit is even a-moreel als de natuur: onrechtvaardig verkregen goed gedijt, geroofd voedsel spijzigt evenzeer als het eerlijk verkregene, de liefde zoekt het mooiste en zelden het edelste. De rijkdom vertegenwoordigt het natuurlijk egoisme in onze samenleving. Het recht, door eigen verdienste verworven, handhaaft zich nauwelijks tegen de macht van het bezit. En zo ver uiteenlopend zijn de bijdragen der verschillende mensen aan het totaal der cultuurgoederen niet, dat zij de ontzettende afstand tussen rijkdom en armoede van deze tijd zouden kunnen rechtvaardigen.

Volkenbondsstatistieken vertellen ons dat schier overal op aarde een deel van de bevolking gedwongen is, zich onvoldoende te voeden en te kleden. De gevolgen kennen we ook; we hebben ze uitgedrukt in vergelijkingen van de lichaamslengte, het lichaamsgewicht, de weerstand tegen ziekten, het bevattings-vermogen. De conclusies wijzen uit dat het een ernstige misdaad is, mensen onvoldoende te voeden en te kleden. En toch zijn er in elk land ter aarde - met Zweden en Nieuw Zeeland als enige uitzonderingen - millioenen mensen, die gedwongen zijn bedoelde misdaad jegens hun eigen kinderen te begaan. President Roosevelt heeft het openlijk erkend, toen hij voor de tweede maal zijn ambt van president der Unie aanvaardde. Het door de Bond van Sociaal-

[p. 123]

democratische vrouwenclubs in Nederland verrichte inventarisatie-onderzoek in de gezinnen van werklozen leidde tot dezelfde trieste conclusie.

De strijd tussen arm en rijk omvat twee verschillende problemen: die van de Gerechtigheid en die van het bestaansminimum. Men kan vragen hoe men het overgrote merendeel van de mensen kan tegemoet komen in hun behoefte aan het eerst nodige; er kan evenwel ook gevraagd worden waarom rijkdom en armoede nog worden getolereerd. Deze twee uiteenlopende problemen zoeken ieder hun eigen oplossing. Doch slechts als onderdeel van het tweede vraagstuk kan het eerste worden afgedaan. En daarom zit er niet veel schot in. Want wanneer wij de schuldigen zoeken aan de huidige sociale ongerechtigheid, dan vinden we niet in de eerste plaats het handjevol rijken, maar de millioenen armen, die naar rijkdom haken. Zij verwekken de sociale inertie, in hen sluimert nog de beslissing. Zij zijn niet schuldig omdat zij er niet toe komen met hun overwegend aantal over de rijken heen te vallen en hen van hun bezittingen te beroven.... de schatten zouden zich opnieuw concentreren en in het onrecht der sociale ongelijkheid ware niets wezenlijks veranderd. Zij zijn schuldig omdat en zo lang zij de begeerte meedragen, ook rijk te zijn. In onze samenleving is deze begeerte regel en zij vormt de wortel van al het kwade.

De mens van deze tijd is moe: hij verlangt zijn tuintje bij te houden en met rust te worden gelaten. Jarenlang hebben de democratische staten van Europa dit standpunt ingenomen tegenover de agressieve dictaturen. Zij hadden gelijk: zolang zij even kunnen, willen de mensen het niet anders. Maar deze passiviteit is gevaarlijk. Zullen zij, die rust en vrede willen, zich laten wekken door het besef, dat men slechts gemeenschappelijk gelukkig kan zijn? Of zal de gemakzucht van de massa zich laten bespelen door den despoot, die al haar zwakheden kent - dat is zijn kracht - maar die den mens in de massa niet ziet... en dat is zijn ondergang?

Want in de massa schuilt toch altijd de kracht van den mens, wiens zinnebeeld Hij is ‘die in het graf werd gelegd, maar die de derde dag opstond om de gehele mensheid te verlos-

[p. 124]

sen.’ Hij zal altijd terugkeren, de eeuwige mens, in wien het vuur van Prometheus brandt, hij die voor allen strijdt en lijdt, die hen allen bevrijden wil, die in het goede gelooft en het in anderen wil wekken en ontwikkelen. Eeuwig is deze mens bespot door het geborneerde verstand, hij is uitgekreten als idealist, wereldhervormer, Don Quichotte of... socialist. En toch is hij de drager van de menselijke rechten, die in de naastenliefde hun grond vinden. Hij is de gestalte die tegenover de gangsters van deze tijd staat en hen zal overwinnen.

Tot deze gedachten leidde mij het lezen van Heiden's boek. Zij mogen waard zijn, overdacht te worden. Het is niet prettig te hongeren; het is niet goed in welvaart te berusten als anderen hongeren. En nadenken is dubbel noodzakelijk als het pijnigt.