De Stem. Jaargang 9

[p. 927]

Tooneel
door Dop Bles

Ver. R'damsch Hofstad-Tooneel
Op een dag in October van Georg Kaiser

‘Georg Kaiser is een denker, geen profeet’ schreven wij in 1928 naar aanleiding der opvoering van Gas I door het Vereenigd Tooneel. Sterk als hij zichzelf is, zwak, tot het dwaze, als hij profeties of mysties wordt, alleen zichzelf als hij de wijsheid betracht en: ‘zur Weisheit braucht es ja nur ein Wortspiel.’

‘Het is een der inconvenienten van deze illusoire kunst, dat het verhaaltje, in andere woorden dan die des dichters haast onuitsprekelijk wordt, en het komisch effect ontspringt uit den diepsten ernst’, schreef Top Naeff. Wij menen dat Top Naeff zichzelf hier onderschat en de auteur te hoog aanslaat. Wel zouden wij haar woorden tot de onzen willen maken, want ons inziens - bovenal in de vertaling - werd door Kaiser het komiese effekt reeds bereikt; hij toch gaf reeds in andere ondichterlike woorden, woorden die onbewogen bleven van mysties rythme dit gevreesde effekt. Kaiser, de veel, de te veelzijdige, heeft hier à la manière de Paul Claudel gewerkt, en niet voor de eerste maal. Men leze slechts enkele bladzijden van zijn Bürger von Calais. Hij zelf heeft een verhaaltje in andere woorden dan die des mystiesen dichters verteld, en faalde onherroepelik. Indien de regisseur zich rekenschap gegeven had van deze misgreep, het stuk ware in Holland ongespeeld gebleven, indien de zichtbare fouten begrepen waren, dan zou door een opvatting, meer gericht op de bedoeling dan op 't ietwat dwaze resultaat, mogelik meer te bereiken zijn geweest.

Men zou door een dichterlike vertaling in bewogen rythmiese taal, door de figuren minder als onbelangrijke mensen, doch meer als levende ideeën voor te stellen: van traditie (de oom) van eer (de luitenant) van plicht (de opvoedster) van domme kracht (de knecht), waarin dan de idee, de verheven idee van de hartstochtelike, de idee-fixe van de vrouw niet misplaatst geweest zou zijn, mogelik voorkomen hebben, dat het peil zakte op het plan van de draak, 't zij een zuiver, beschaafd afgestemde, gecamoufleerde draak. Trouwens ook 't publiek bleef ondanks de stemming waarin 't spel onverbroken bleef, niet geheel en al ongevoelig voor 't komiese dat onverbiddelik ontstond. Wij willen niet beoordelen of in de bescheiden uiting - een even opklinkende lach - gebrek aan humor dan

[p. 928]

wel eerbied voor de ernst der opvatting zich hier't meest gelden deed. Zonder te vermogen van Catharine de centrale figuur te maken, heeft de regisseur v.d. Lugt-Melsert alleen van haar uit het stuk gezien en begrepen, en haar mysties beleefde huwelik opgevat als een realiteit van sprookjesachtig-reine naieviteit. Doch toneel eist nu eenmaal realiteit, de realiteit van de wereld, de sfeer waarin wij geheven worden of zijn gedaald. Nu kregen wij in een stuk van nuchtere realiteit, een sprookjes verschijning, die als zodanig het belachelike deed ontstaan, omdat nu eenmaal komies aandoet elke moedwillige vervorming van het natuurlike.

Het spel vergoedde helaas niet veel. Het scheen wel of alle acteurs op één register ingesteld waren bij de aanvang, zodat in toon en gebaar, ondanks 't gebeuren dat enige emotionele variatie vroeg, allen vrijwel op toonhoogte bleven, waardoor iets vlaks, vermoeiends ontstond. Alleen Piet Bron maakte een uitzondering met zijn prachtige creatie van de dom-goedige slagersknecht, gevaarlik werktuig, dat zijn slachtoffer niet dorst los te laten uit vrees met lege handen voor zijn duivelse geliefde te moeten verschijnen.

De vertaling - de titel deed 't reeds vermoeden - was matig. 't Verwondert ons wel dat bv. een uitroep als: ‘Uw carrière zal geruïneerd zijn’, gedurende 't repeteren niet verbeterd werd.

Ver. R'damsch Hofstad Tooneel
Wie ben ik? - Een moeilijk geval door Joh. W. Broedelet

Indien wij het ons jaarliks geboden toneelwerk van de Heer Broedelet steeds zonder mededogen hebben beoordeeld, juister gezegd veroordeeld, dan gebeurde dit omdat wij de illusie niet wilden opgeven, dat deze dramaturg in staat was, en hij alleen, om ons een spel te schenken van geest en fantasie. Mevrouw Goedhart-Bekker heeft na het ietwat Speenhoffiaans Laatste Stadium, dat desniettemin nog steeds de kroon spant, niets gegeven, waaruit bleek dat het haar voortaan ernst zou zijn met het toneel; Canter, woordspel virtuoos, kan ondanks Shakespeare en Molière injecties geen opzet teatraal verwezenlijken, terwijl de bescheiden pogingen van Speenhoff en Barbarossa bleven bij flitsen. Wie noemen wij nog? Zeker niet de Heer Van Rossem, of hen, die een zekere naam als geestig auteur verwierven en mogelijk geestig zijn, doch dan hun geest zo angstig behouden willen dat zij er niets van in hun werk leggen. Een stuk met meer of minder grappige gezegden en situaties is commercieel mogelik belangrijk: geeft genoeg lach succes om ‘de zaal daverde’ te adverteren, doch een uur reizen met commis-voyageurs geeft 't zelfde resultaat.

Ditmaal heeft de Heer Broedelet ons niet teleurgesteld. Een moeilik

[p. 929]

geval heeft hij op bevredigende wijs tot een oplossing gebracht in drie bedrijven, geestig, dartel en vloeiend van dialoog. Ja werkelik buitengewoon! Wat natuurlik niet pleit voor het gewone. Maar buitengewoon is 't, om een blijspel te aanschouwen, waarin men doorlopend de speelse geest van den auteur voelt.

Zeker in II daalt even in de ontwikkeling van de nodige intrigue de dialoog tot de klucht, in nodeloze herhaling van wat nauweliks eenmaal te accepteren is. Maar hoe veel staat hier tegenover. De opzet, 't hele eerste bedrijf is voortreffelik en zal voortreffeliker nog worden, zo de Heer Van Ees - op de première mogelik nog niet geheel en al hersteld - zijn te vlak, ietwat lusteloos spel, relief geeft, en met 't zelfde elan speelt, waarmede zijn collega's 't succes bewerkstelligden. 't Idee is een werkelike vondst.

Wie ben ik? De man die 's morgens ontwaakt, niet meer weet wie hij gisteren was, ergo niet weet wie en bovenal wat hij is.

De pers, die zich ongunstig uitliet over de oplossing in III, was mijns inziens niet redelik. Zij heeft zich geen rekenschap gegeven van 't feit, dat een volkomen aannemelike dus volmaakt bevredigende oplossing a priori uitgesloten was. Immers alleen van medies standpunt beschouwd, is 't acute geheugen verlies verklaarbaar, terwijl 't hier geen medies probleem gold doch een origineel gegeven dat op originele wijs zijn beslag moest krijgen. Dus beschouwd was 't einde zeker bevredigend. De man die zichzelf niet wist te zijn, bleek zichzelf nimmer geweest te zijn; als secretaris van een memoires schrijvend oud-diplomaat, was hij steeds verplicht durend te denken en te doen voor een ander, als een ander. Die andere verloren, had hij zichzelf hierdoor nog niet gevonden. Op 't einde verschijnt zijn actieve, zijn positieve Ik, die hem nu gerust stelt omtrent zijn verleden, hem zijn maatschappelikheid weer teruggeeft; dank een vrouw had hij zijn persoonlikheid reeds gevonden.

In Fie Carelsen en Gimberg had de Heer Broedelet allervoortreffelike vertolkers, die frans-luchtig in natuurlik-levendig spel de vlotte dialoog ook vlot gaven, zonder verzwaring of accentuering, waardoor verrassend en geestig werd en bleef, wat zo vaak door vertraging van tempo of verzwaren te loor moet gaan.

Trouwens niet vaak zagen wij een oorspronkelik spel in zulk een goede bezetting. Een oorspronkelik spel met iets oorspronkeliks in opzet, verloop en dialoog, het is - helaas - een gebeurtenis. Wij voor ons zouden het jaarliks op 't repertoire willen zien keeren, en dan telkens door de auteur in détails verbeterd, om de niet-hollandse eigenschappen - als niet burgemeester mogen wij het zeggen - die het bezit, zouden wij 't steeds gaver wensen, ook al geloven wij, dat het publiek 't hierom geenszins meer zal waarderen.