De Stem. Jaargang 9

[p. 841]

Tooneel
door Dop Bles

N.V. R'damsch Hofstad Tooneel
Julius Caesar

Shakespeare kan wachten, hij vraagt niet om opvoering zijner werken, niet hij heeft het toneel nodig van één land of één geslacht. Een opvoering heeft alleen zin, zo er een acteur leeft, die Shakespeare behoeft, zo de grootheid van een regisseur het niet met een minder talent kan stellen. Alle zogenaamde verdienstelike (het vriendelik-beleefde woord voor mislukt) opvoeringen zijn doel- en nutteloos. Een uitgave in zakformaat is voldoende om 't overweldigend beeld zijner werken te aanschouwen, een theatrale realisering moet volledig zijn, groot, hevig, machtig, Shakespeariaans.

Dit al ontbrak aan deze opvoering volkomen - Wat heeft de directie hiertoe bewogen? De onzalige subsidie, die daden verlangt? Het talent van een Cor v.d. Lugt-Melsert als regisseur richt zich tot het gevoelig afgestemde. De pers, in behoefte meer vriendelik dan waar te zijn, heeft als verdienste ontdekt het klare van deze vertoning. Zeker aan duidelikheid liet de vertoning niets te wensen over; maar het is lijnrecht in strijd met 't geen Shakespeare vraagt. Het is niet de mens in zijn klaarheid, maar in zijn duister spel, in de hartstocht van zijn geest of gemoed, in de sterflikheid van zijn wezen, en onsterflikheid van zijn aanwezigheid, de mens in zijn tijdelike strijd met het ewig menslike, en met God voor zover geprojecteerd op deze aard, het is dit al of dit eene, dat telkens opnieuw Shakespeare in woorden tracht te slaan.

Shakespeare eist stijl, eist klank, eist gebaar, die uit den aard van het repertoire de spelers van dit ensemble vreemd zijn, alleen Van Gasteren, uit Royaards school, en Louise Kooyman, uit de Amsterdamsche, waren hier volkomen op hun plaats. Daarom heen groepeering van spelers, niet berekend voor hun opdracht.

Een enkel goed moment, viel weg bij te veel van middelmatigheid tot pijnlike mislukking. Een ondenkbare fout was het dwaze verlangen om 't nieuwe draaitoneel productief te maken, alsof dit eer en meer dan 't spel diende vertoond, waardoor de plechtige intree

[p. 842]

in 't kapitool, verlaagd werd tot een St. Nicolaasetalage effect: Caesar draaide zijn dood tegemoet, en hij stierf los van de band, zoals hij van de dolk van de ene verrader in die van de andere viel. Ook de opstelling van 't volk in de culminerende forum scène was totaal mislukt, zodat de omslaande volksstemming niet zichtbaar werd, geheel aan 't oog onttrokken. Trouwens reeds in de aanvang bleek de massa regie zwak; de nodige plastiek ontbrak; gewillige, ja ijverige figuranten gingen af en aan.

De te helle verlichting ontnam het decor alle illusie, 't marmer bleek te veel beschilderd papier, doch, te groot van opzet, werd hierdoor de charme van 't primitieve geenszins bereikt.

Nu de aandacht op 't draaitoneel gevestigd werd, mogen wij ons bezwaar hier wel noemen. Vergissen wij ons niet dan heeft het de enige fout die 't juist niet mag hebben, die der verveling. Elke toneelbouw is zichtbaar het complement van 't geen er achter werd opgesteld. Aldus omsluit het de speelvlakte niet, doch is moedwillige beperking van de speelruimte terwille van 't geen ons wacht. Het begrenst niet, het voert onze gedachten naar de keerzijde.

Laten wij besluitend er op wijzen, dat bij ander standpunt, zelfs lof zou zijn toe te zwaaien om deze opvoering. Men zou de zware opdracht als uitgangspunt kunnen nemen, en dankbaar kunnen zijn voor 't geen werd bereikt. Doch dit standpunt lijkt ons verkeerd, ook al wordt dit foutieve traditioneel aanvaard. Dit vergoelikend standpunt wordt dan ook louter en alleen bij de beordeling van toneelkunst ingenomen. Hierdoor is 't klassieke bij ons volk in discrediet, is klassiek voor hen sienoniem met vervelend. Het wordt tijd dat men 't klassieke in klassieke rust laat, tenzij machtig, momumentaal en bovenal levend in onze tijd geplaatst.

Vereenigd Tooneel
Labiche: Het Hoedje uit Florence
Regie J. De Meester Jr.

Gedurende de wereldoorlog heeft men geleerd de doden te ontroven van al 't bruikbare dat zij toch niet nodig hadden. Nauweliks de oorlog geëindigd, of men nam zich 't recht de doden van hun geestlik goed te ontdoen.

Wij voor ons betreuren deze moraal, en 't feit vinden wij beschamend, beschamend voor de jonge generatie die zo groot zich in 't heden voelt, en vaak nog zo kleine diefstal behoeft. Men heeft - Pauvre Labiche - zijn spel ontzield, en gebroken neer geworpen en men is toen - les pauvres biches - met alle stukken vrolik rond gaan dansen, als revue, klucht of operette. Men heeft 't werk niet gespeeld maar er mee gespeeld, doch - en dit is ontegenzeggelik een grote

[p. 843]

verdienste van de regisseur - al dit spelen kreeg toch een zekere eenheid in één spel. Mekanies van opzet, ging het bedoelde effect van 't mekaniese te loor.

Labiche bereikt immers lachwekkend succes door het telkens - en telkens onverwacht - optreden van schoonvader en bruiloftsgasten, daar, waar de bruidegom's vlucht hem bracht. Deze op het psychiese gerichte mekaniek ging hier in het technies mekaniese te loor, zodat de lach niet weerklonk.

Mogelik was dit opzet, was 't aldus bedoeld, dat het geheel volkomen onaandoenlik zou blijven, vreemd en dwaas als een pijnloze klap in 't gezicht, en spannende aandacht alleen.

Doch dan werd ongewild één moment een hoogtepunt bereikt in de regie, toen de bruid af en aan gevoerd werd naar de vermoede bruidskamer. Op dat moment ontstaat in het mekaniese plots iets geheimzinnigs, iets droom noodwendigs, iets onbegrepen fataals.

Gaarne geven wij echter toe dat wij om de bedoeling in zijn opzet te begrijpen - dit moment niet aldus hadden mogen zien. Het geheel bleef ons bij als een prachtige gocheltoer, immers hier werd geen toneelspel gespeeld, maar met honderden middelen de niet uitvoering aan ons oog onttrokken. Doch wat deze voorstelling ons leerde is wel dit, dat bij 't niet meer naief kijkende publiek, een kort lot aan deze regie opvatting beschoren zal zijn, omdat de mogelikheden begrensd zijn.

De mens kan op duizenden wijze zich uiten in woord en gebaar, elke emotionele wijziging geeft wisseling in nuance, doch de marionnette en karikatuur zijn uiterst gelimiteerd, ja, in hun begrensdheid ligt juist het karakteristieke van hun wezen. Deze regie moet verrassen in 't ongeziene, moet treffen met vondst en inval, doch is volkomen aangewezen op herhaling, of om 't heel kort te zeggen: het vlaams russiese kunnen wij niet meer beleven, slechts zien en bezien, om het dan onverbiddelijk met gezien te tekenen. Als seizoen inleidende grap bedoeld, is 't wel te accepteren, als grap en voorzover het dit is. Een principiele opvatting ligt echter ten grondslag, ernstig bedoeld, en om die ernst juist zijn wij geenszins verheugd.

Rusland ging voor, in Rusland het moderne toneel, geen vernieuwing van 't toneel, eer toneel als stylering en belijdenis van de vernieuwing.

Wij Hollanders betalen niet graag, doch als 't moet openen wij onze beurs; zo nodig betalen wij met een blanke chèque maar niet met ons rode bloed.

Zoals onze schepen de specerijen uit de koloniën brachten, zo brengt men nu het russiese toneel, de ceremonieën van een nieuw geloof of liever van het geloof in 't Nieuwe, als ware het een

[p. 844]

moderne westerse mode. Hierin ligt iets onwezenliks, wijl het wezenlike ontbreekt, en het publiek dat zich niet gaf, toonde intuïtief dit al te verstaan; het gaf zich niet, instincmatig beseffend, dat heel dit meer bezighoudend dan boeiend vertoon een handig gochelen was, een maskeren ware het iets van niets. Zo de Rus, die toneel behoeft als brood, zich niet weerhield heel de wereldliteratuur uiteen te scheuren voor zijn doel, zo min als hij een ogenblik aarzelde, om 't gewijde priesterkleed uiteen te rukken tot vlag of vaandel, dan is dit vergeeflik in zijn verklaarbaarheid. Doch niet aldus in Holland.

Hier leven geen tendenzen in wilde uitingsdrang, hier geen hijgend smachten naar vorm en expressie, hier voorshands alleen nog maar de belangstelling in 't boeiende der elders bereikte uiterlikheid. Wij herhalen:

Een geestig spel van franse fantasie werd chemies gereinigd van geest en speelse humor, 't werd niet vertaald maar be-taald, met de taal van de operette en de revue, soms zo goedkoop om er zelf wat bij te leggen. Geest en zielloos kreeg het hierdoor de ene en enige te bereiken eigenschap, die van modern te zijn. Louter materie in de handen van de regisseur kon hij in alle vormen kneden en stellen.

En wat de Meester bereikte was regie sterk en knap, met gelukkige toepassingen, niet alle vondsten te noemen. Vlaams-russies had het slechts het specifieke hollandse in de grote fout: het trage. Deze wilde jacht van de achtervolgde bruidegom miste geheel en al het noodwendig snelle tempo, had alleen de beweeglikheid. Als proeve, als douche bedoeld kan het zijn nut hebben, maar men bedenke dat het ons nationaal toneel in wezen geen stap verder brengt.

De opvoering van Zeemansvrouwen door 't A'damse Bouber gezelschap, hollandse volkskunst (helaas niet meer volkomen zuiver; niet ongestraft speelt men met succes voor 't hollandse schouwburgpubliek in de grote schouwburgen) stond veel, en veel dichter bij 't allerbeste dat wij van Russen zagen, dan dit spel dat langs intellectuele weg, 't russies resultaat zich eigen maakte. Bij Bouber was geloof en overtuiging, belijdenis van 't gewoon-menslike zo warm, diep, zo groots in 't eenvoudige soms, dat wij 't blijvend in onze herinnering plaatsten naast 't allerbeste dat wij zagen uit Rusland tot ons gebracht.