De Stem. Jaargang 9

[p. 766]

Boekbespreking

Krankzinnigen, door Fré Dommisse. (Rotterdam, W.L. & J. Brusse's U.M., 1929.)

Het wordt een hachelijk iets voor onze aestheten. Wat moeten zij in vredesnaam met boeken als die van Remarque, Glaeser en Renn beginnen? Alle zorgvuldig opgebouwde, met zorgzame liefde gekoesterde theoriën spatten tegenover de klare, krachtige realiteit van het leven, gelijk het hier verbeeld is, uiteen. Wij bezaten reeds een zoo voortreffelijk geoutilleerde receptuur voor het scheppen van meesterwerken, dat wij het schrijven ervan langzamerhand konden gaan beschouwen als.... slechts een kwestie van tijd. En nu worden ons daar plotseling eenige boeken voorgelegd, die niets van dat alles bezitten, dat wij met zooveel geestdrift als conditio sine qua non voor een kunstwerk hebben geproclameerd en die bedenkelijk dicht de limiet van het meesterschap naderen! Het is een ergerlijke en vervelende geschiedenis.

En waarachtig, in onze vaderlandsche letterkunde begint de ellende ook al. Daar was voor eenige jaren mevrouw Zoomers-Vermeer, die de kat de bel aanbond; die maar schreef zooals het haar voor de hand kwam en zich om geen eischen van compositie en stijltechniek bekommerde. Nog onlangs heeft men kunnen zien, hoe één onzer aestheten (Uyldert, Alg. Handelsbl. 11 Aug. '29) hierdoor tot volslagen razernij is gebracht. Ondertusschen echter heeft mevrouw Zoomers-Vermeer temidden van deze chaos bladzijden geschreven, die tot het beste behooren wat onze moderne proza-litteratuur bezit, maar die, helaas, in de hitte der verontwaardiging blijkbaar aan onze theoretici zijn ontgaan; bladzijden, die - en dat vergeten deze critici maar al te licht! - gansche boeken overbodig hebben gemaakt. Want altijd weer gaat de oorspronkelijke intensiteit der verbeelding boven de vele relatieve mogelijkheden harer verwerkelijking, altijd weer gaat het leven boven de litteratuur.

Ook ten opzichte van het boek van Fré Dommisse, dat den niet zeer gelukkigen titel van ‘Krankzinnigen’ draagt, verstommen onze aesthetische eischen. Zij kunnen onmogelijk gezag hebben tegenover de werkelijkheid van het levensleed, dat deze vrouw in dit boek als het ware ‘weg’ geschreven heeft. De stijl van Fré Dommisse heeft franje noch siersel. Er is in haar werk eenvoudig voor z.g. litteraire schoonheid geen plaats. Zoo sterk en heftig was in haar de uitingsdrang, dat haar niet de minste tijd bleef zich op vormof compositorische problemen te bezinnen. Wat hier geschreven is, is geschreven met bloed en.... ‘bloed valt geen keus ten deel’.

[p. 767]

Indien het de schrijfster mogelijk zou zijn geweest zich aesthetisch op haar werk te bezinnen, zou dit ongetwijfeld wijzen op een gemis aan creatieve kracht, veel meer dan op een bizondere, specifiek artistieke ontplooiing van haar talent. Nog altijd geldt het woord van Goethe, dat om een waarachtig kunstenaar te zijn juist de kunstenaar als zoodanig altijd meer dan louter kunstenaar behoort te zijn. Hetgeen Fré Dommisse ons in haar boek geeft, is niet in de eerste plaats, zooals ons de titel zou doen vermoeden, een soort typologie van krankzinnigen. De eigenlijke ‘krankzinnigen’ in den meer technischen zin van het woord vormen met het gestichtsleven feitelijk den achtergrond, waartegen zich de worsteling van de neurotische hoofdpersoon om haar normaliteit afspeelt. Het is van veel belang, dat wij dit onderscheid hier terstond maken, omdat een verdoezeling ervan de consequenties, welke in dit boek ten aanzien van krankzinnigen-verpleging en -genezing voor de hand liggen, eenzijdig zoowel als onvolkomen zouden doen zijn. Eenzijdig, omdat hier geen aanklacht bedoeld werd tegen gestichtsverpleging van krankzinnigen als zoodanig, maar tegen de samenbrenging van neurotische patiënten met lijders aan intelligentie-defecten; onvolkomen, voorzoover ten opzichte van neurotische patiënten het volle gewicht behoort te vallen op die therapeutische methoden, welke op de beste en grondigste wijze de aanpassing aan het normale leven bewerkstelligen en waardoor de gansche waarde der gezamenlijke verpleging van neurotische patiënten in twijfel zal moeten worden getrokken.

Doch dit alles zijn technische gevolgtrekkingen, allerminst zonder belang voor wie het aangaan, maar die de algemeen-menschelijke zijde van het boek onaangeroerd laten. Zij moesten hier wel met eenigen nadruk naar voren worden gebracht om te verhoeden, dat men in dit boek niet anders zou zien dan een aanklacht tegen de vrijheidsberooving, welke de hoofdpersoon gedurende ruim vier jaar heeft ondergaan. Wanneer het inderdaad niet meer bevatte dan deze aanklacht, zou het niet hebben kunnen worden een zoo aangrijpend en ontroerend kunstwerk, dan ware het geworden een tendenz-roman, gelijk we er zoo vele bezitten, waarvan de innerlijke waarde nu eenmaal altijd ten hoogste problematiek zal moeten blijven. Het is met dit boek als met dat van Remarque en van Glaeser: het is van een bijna nuchtere zakelijkheid, zonder uitweidingen of detailbeschrijving. Het geeft niets dan naakt en onverhuld de worsteling dezer vrouw om terug te keeren tot het leven der ‘normalen’, maar daarachter verbergt zich een geduldige, volhardende liefde en een deemoed, die de wandtexten en bijbellezingen der officieele Christelijkheid in hun dorre, schaamtelooze pretentie

[p. 768]

tot een hoon maken. Het is niets minder dan afgrijselijk te zien tot welk een stompzinnige liefdeloosheid Christus' leer in deze omgeving van verpleegden en verplegenden is verworden. Doch meen nu niet, lezer, die dit boek nog niet kent, dat de schrijfster zich over deze toestanden in een vlammende verontwaardiging uitgeschreven heeft; zij heeft het âl zacht en gestadig doordrongen van haar liefde, zij heeft deze menschen in het diepst hunner menschelijkheid, daar waar de goede boodschap der Evangeliën eerst zin krijgt, begrepen en zich daarmede het smalle pad geopend naar het licht.

Wij zijn met deze vrouw door de hel gegaan, doch ge hebt het niet gemerkt, want haar liefde heeft u geleid. Gij hebt niet de doornen van het leed in uw vleesch voelen dringen, want zij ging u vooraf en behoedde u. Slechts in die weinige wankele oogenblikken van vreugde, waarop het schijnt, dat de ziel zich tusschen twee loodrechte bergwanden boven een kolkenden afgrond zwevende houdt, slechts op die enkele momenten beseffen wij, dat de ingangen tot de hel niet aan gene zijde der aarde zijn.

Het ligt niet in de aard van het werk van Fré Dommisse (gelukkig niet!) om een meer dan gewone bekendheid te erlangen, integendeel: wij vreezen, dat er in sommige kringen een sterke behoefte zal bestaan dit boek dood te zwijgen, en wij zullen ons dus wel niet bezorgd behoeven te maken, dat een plotseling succes met al de hachelijke aankleve van dien de problematiek van haar schrijfstersschap geweld aan zal doen. Want even goed als het zijn kan, dat zij zich met dit boek niet slechts ‘los’ maar ook ‘open’ geschreven heeft, zou het kunnen wezen, dat zij ermede alles gezegd had wat haar te zeggen werd gegeven. Het is een feit, waarvan men zich vooral onder kunstenaars, en dat om maar al te begrijpelijke redenen, niet vaak rekenschap pleegt te geven, dat aan betrekkelijk maar zeer weinigen hunner de duur van een leven geschonken wordt voor de verwerkelijking hunner verbeeldingen en dat in verreweg de meeste gevallen slechts enkele verzen of een enkele roman essentieel zijn voor een bepaald talent, terwijl hun overig werk op niet veel anders dan op een ontijdig ontwaakte eerzucht of de dwang der omstandigheden berust. Men schrijft verder, niet, omdat men het niet laten kan, doch, omdat men het niet laten wil....

Een aanzet tot iets beters, gelijk zoo menigmaal, is het boek van Fré Dommisse in geen geval. En daarom kan het ons niet verleiden tot voorspellingen. Het is, zooals het daar voor ons ligt, af en goed. Ontwikkelingsmogelijkheden, die uit den aard der zaak in elk levend werk te vinden zijn, blijven onzichtbaar achter het hier bereikte en omtrent de noodzaak van het nieuwe kan slechts het leven zelf de schrijfster een opdracht geven.

R. Houwink