De Stem. Jaargang 9

[p. 456]

Een onbekend sonnet van Vondel
door Dirk Coster

Of het weinig of in het geheel niet bekend is, het lust ons niet hierover te twisten. Wij vermelden alleen het feit, dat het ons in 1910 bijzonder trof, bij het samenstellen van de keuze der 100 verzen (die zich, waar het de oude verzen betreft, in de definitieve uitgave van dit boek ternauwernood gewijzigd heeft) - dat het ons toen niet alleen trof, maar dat wij zelfs een oogenblik geaarzeld hebben of we het niet rangschikken zouden bij het schoonst bezit van onze poëzie. Ten slotte gebeurde dit niet: eenzelfde bezwaar in-laatste-instantie als bij het edele en droeve Sterre-Sonnet van Huygens schrok ons af: een zekere sierlijkheid van bouw, die weliswaar een diepe ontroering niet uitsluit, maar die ons toch belette, deze beide verzen te rekenen tot de kern der poésie pure, waar deze bewogenheid enkel muziek wordt, enkel klank door drang en adem gedragen. Of liever nog: een klein résidu van als 't ware onoverwonnen materie bleef ons twijfelachtig stemmen. Natuurlijk is deze onderscheiding nooit precies te treffen, natuurlijk blijft er altijd een marge van zulke twijfelgevallen; bij de 100 verzen zijn het Bilderdijk, en Poot, en Potgieter, - en men zou dus beter kunnen zeggen, dat bij deze angstvallige schatting beide sonnetten juist aan de rand van deze groep wegvielen.

Maar deze aarzeling duidt tevens aan, hoezeer bewonderenswaard ons deze sonnetten voorkwamen, en dat van Vondel behoorend tot de schoonste oogenblikken zijner zuivere lyriek. Deze herdruk wenscht het vergeten sonnet even terug te schuiven onder de aandacht. Vondel schreef

[p. 457]

slechts enkele sonnetten, deze vorm was hem klaarblijkelijk dus niet vertrouwd. Maar onder de weinige die hij schreef, zijn er tenminste twee, die doorzweept zijn van een zoo groot en hijgend en oogenblikkelijk leven, dat het bijna een wonder is, hoe het weerbarstige organisme van het Renaissancistische sonnet, met zijn strenge wetten van these en anti-these, het heeft kunnen verdragen. Het zijn: het sonnet dat den Palamedus opent, de dadelijk weer laaiende herinnering aan den moord op Oldenbarnevelt, het is de doodenklacht over een vriend, dezen Doctor Roscius zoo plotseling en noodlottig omgekomen. Het is een gelegenheidslied, een bericht, resultaat dus van een bewust voornemen, - de moderne mensch zou een brief geschreven hebben, of, als hij publicist was, een necrologie in de kranten. Vondel koos het sonnet. Waarom deze vorm die hem vreemd was? Het toeval van de eerste strophe (die het ei is waaruit het gedicht kruipt, gelijk Eugenio d'Ors zeide?) Of misschien het opzettelijke verstandsvoornemen, dat hem, onbewust nog van de emotie die in hem gereed lag om omhoog te stroomen, tot de keuze bracht van de meest gekunstelde en bezonnen vorm? En zoo dit laatste het geval is: hoe wordt deze koele keuze door het vervolg weersproken, hoe overweldigt hem de ontroering wanneer hij haar eindelijk loslaat, hoe diep heeft het hem doorschokt, tot in de geheimste diepten van zijn wezen die hij immer schroomde te verraden. Zijn vriend en diens vrouw plotseling weg, - zij die door het ijs zakte, hij die haar nasprong, haar in zijn armen nam, zich samen met haar liet verzwelgen door het koude zwarte water. En een bewondering ook, een geestdrift, die hem de tranen uit de oogen dreef, die als een koude wind hem langs het voorhoofd woei, om deze smartelijke heerlijkheid van het huwelijksleven. Want hij kende haar: deze verzielde en zachte zinnelijkheid, die volgt op de dartelheid en de veeten der moeilijk samensmeltende persoonlijkheden, - deze zachte stroom, die, in de diepste uren van den nacht,

[p. 458]

ziel en lichaam beide langzaam mee te spoelen schijnt naar verre kusten. Hij kende haar, en hij wist dat er niets zoo wezenlijk was in het leven, niets zoozeer van God. Dat alles, van hemzelf en anderen, eigen herinnering en medelijden, treurnis en geestdrift zwelt en krimpt door dit levende vers, achterhaalt het aanvanklijke verstandsvoornemen dat een sonnet wilde schrijven, dwingt voeten en tegenstellingen naar zijn hartstochtelijke wisseling.

De eerste regels varen smeltend aan, suave, zoet van eigen leven, in een streelend spel van ee en oo klanken:

Zijn bruid t'omhelzen in een beemd, bezaaid met roozen,
Of in het zachte dons, is geen bewijs van trouw,

maar snel treedt de spanning in, de toon verstrengt zich en verhevigt, twee sensaties van een felle lichamelijkheid ontspringen aan zijn ontzette verbeelding (‘daar 't water stremt van kou’ waar door 't geheim der plaatsing, het woord ‘stremt’ zijn maximum van klank of plastische waarde krijgt, en het prachtigste: ‘en op de lippen vriest’, de wreede beet der kou aan het teerste van het lichaam) en drijven hem naar de hartstochtelijke uitroep waarin de gansche geestdrift van zijn hart zich uitstort:

dat 's van twee uitersten het uiterste gekozen.

Dan wordt het innig, kameraadschappelijk, een innig medelijden wordt zich bewust: mijn Roscius! hoe hij gloeide van liefde. Die tegenstelling ook: dat warme broze lichaam, gloeiend van liefde en leven, en de ontzettende ompranging van het koude, gluipende water, een monsterlijk element, een genadelooze macht. En zoo men een oogenblik zou kunnen vreezen, dat wanneer hij de verdrinkenden zelve sprekend invoert, de Renaissancist in Vondel hun een al te overwogen woord in de mond zou leggen, - dan ziet men zich ditmaal gelukkig bedrogen. Hier als in de enkele zeldzame plaatsen van de drama's, die door hun naakte menschelijkheid haast verschrikken, hoort men niets dan

[p. 459]

een kort en elementair stamelen, het laatste kreunen vóor de groote droom begint: - ‘och lief, ik zwijm, ik sterf, ik ga te grond’ - en hij: ‘Schep moed, mijn troost.’ En een sterven waarin een zoete zinnelijke vervoering hoorbaar duizelt door de klank. Het geheimste spreekt Vondel niet uit, maar hier, in klank en keuze der beelden, is het bijna tastbaar te raden gegeven.

Dan is het volbracht, en de plechtige bezinning treedt in, die den 17den eeuwer tegenover de groote feiten van leven en dood nooit verlaat: na het suizelend uitvloeien van het samen-sterven, vijf afzonderlijk staande woorden, dìe den zin der vorige strophe herhalen, maar die het gebeuren verder af zetten, samenvatten, het wegdragen uit de sfeer der persoonlijke bewogenheid. En in de laatste regelen ebt deze bewogenheid verder uit, de bezinning zet zich voort, en vermag een sluitend slotaccoord te vinden en een vernuftige anti-these. Hoe schoon gevonden en bedacht: het zijn deze regels die door een zweem van kunstmatigheid de hevige waarachtigheid van dit vriendenlied verzwakken. Maar zelfs daar nog, dank zij de allerlaatste woorden vooral, zet zich de innigheid voort, die dit sonnet beheerscht en ook dat andere, die eigenaardige weekheid, die vreemde geestdrift, die in het tragische lot van den vriend iets van het diepste raadsel van zijn eigen huwelijk herbeleeft: had hij niet menigmaal, in de warme armen der trouwe geliefde, den waanzinnigen wensch moeten onderdrukken, aan deze liefde te mogen sterven?

‘En hij ging met haar adem glippen...’