De Stem. Jaargang 9

[p. 429]

Iets nieuws in 't westen
door Just Havelaar

Naar aanleiding van E.M. Remarque's ‘Im Westen nichts Neues’ (Propylaeen Vrl. Berlin '29). In 't Holl. vertaald door Annie Salomons (Erven J.J. Bijleveld. Utrecht).

De eenige roem van den oorlog is, dat er enkele boeken over geschreven werden, die men niet zoo licht vergeten zal.

Want dat de menschen zoo snel vergeten, dat is het noodlot van de wereld. De boosheid en de verschrikking zouden minder vergeefs geleden zijn, indien wij ons de kwade dagen herinneren wilden.

Zelfs oorlogen gaan voorbij en worden legende en een verre, booze droom, waaraan men liever niet meer denken wil. Het spel der daagsche dingen vangt weer aan; de arbeid gaat weer voort; het heele leven gaat eigenlijk precies eender voort... Er is niets gebeurd, niets veranderd... Alleen is de wereld misschien wat kaler, wat killer geworden, wat haastiger en ongemoedelijker. Waarom zou men zich herinneren en 't zich moeilijk maken? De oorlog was een wereld-fatum. En ook de volgende oorlog zal als een fatum komen. Misschien duurt de Europeesche vrede wel tot wij dood zijn. Misschien duurt de vrede tot onze kinderen oud genoeg zijn om den dooden-dans te ontspringen, hoewel... de laboratorium-oorlog, de puur ‘vergeestelijkte’ oorlog van straks, zal met leeftijden wellicht geen rekening houden. Wie kan het fatum keeren?

De mensch vergeet, wat hij niet in staat is te verwerken.

Daar zijn echter enkele oorlogs-boeken geschreven. Boeken zijn dingen, die blijven wat zij zijn. ‘Feiten’ worden

[p. 430]

nevelig; of zij vervormen zich; ze laten zich verromantiseeren... Niets zoo irreëel als de realiteit tenslotte. Boeken zijn onverkrachtbare feiten...

Ik weet 't: ook boeken kunnen vergeten worden. Ze vergelen in de boekenkast; ze laten zich verdringen naar de bovenste plank... Het leven heeft haast. Onlangs beroemde zich een litterator nooit een boek te lezen, dat ouder dan tien jaar was: il faut être de son temps!

Maar wanneer een boek tot de sterkste en duidelijkste documenten behoort van een tijd, tot de meest bewuste en inzichtrijke getuigenissen eener generatie, wanneerzulkeen boek de uitdrukking is van de nooden en van de realiteiten eener periode, wanneer het een stukje cultuurgeweten vormt, dan verliest het niet zoo makkelijk zijn suggestie.

‘Dieses Buch soll weder eine Anklage noch ein Bekenntnis sein. Es soll nur den Versuch machen, über eine Generation zu berichten, die vom Kriege zerstört wurde - auch wenn sie seinen Granaten entkam.’ Dit schreef Erich Maria Remarque op de eerste bladzijde van ‘Im Westen nichts Neues’. En juist omdat hij geen aanklacht bedoelde te schrijven, werd zijn boek in een zoo diep-onpersoonlijken zin een aanklacht; een aanklacht en een bekentenis.

De eenige roem van den oorlog is, dat er enkele boeken over geschreven werden, die een onherroepelijk vonnis beteekenen.

Het is bijna niet te begrijpen: eerst deze oorlog heeft zulke boeken voortgebracht.

De geschiedenis van Europa is een geschiedenis van oorlogen. Haast geen jaar ging voorbij, zeker geen periode, hoe klein dan ook, zonder oorlog. Geschiedenis-boeken zouden eerst belangrijk zijn, indien ze niet op elke bladzijde van oorlogen en veldslagen en krijgs-helden gewaagden. En elke oorlog was een bruutheid. Elke oorlog was een opéénhooping van ellende, onrecht en beestachtigheid. Ook vroeger zijn in den oorlog vrouwen verkracht, gezinnen vernietigd, dorpen en steden uitgemoord. Ook

[p. 431]

vroeger was men uit doodelijke angst een noodgedwongen held. Ook vroeger zijn jonge en sterke mannen kermend doodgebloed met een stomme vraag in de brekende oogen. Ook vroeger schreden misdaad, honger en ziekte achter den oorlog aan. Ook vroeger was oorlog de groote rechteloosheid en de massale waanzin. En toch werd dit alles, honderden eeuwen lang, gelaten aanvaard. Toch verhief zich geen stem uit de massa om dien goddeloozen jammer uit te schreeuwen. Er was iets, dat de menschen verhinderde over den oorlog te oordeelen; het godsdienstig fanatisme, de nationale eerzucht, de krijgs-romantiek met haar liefde voor 't gevaar en 't avontuur.

Zoo gingen wij de 20e eeuw in. Eerst nu werd de oorlog tot een dogma verheven. Men schaamde zich niet meer, men had de oorlog theoretisch en principiëel gesanctioneerd. Een krachtig volk moest een volk van soldaten zijn. Vredes-apostelen heetten decadenten en sentimenteelen. Nooit was het leger zoo groot, zoo volmaakt, zoo zelf-verzekerd.

Maar juist toen kwam de kentering. De werkelijkheid is al te bitter, al te zinloos geweest. De misleide en radelooze massa kon niet langer zwijgen blijven, na de vier helsche jaren onzer schande. Eindelijk, na al die eeuwen, ontstonden de boeken, waarin die groote gruwel der wereld is uitgesproken.

Nu eindelijk is het in woorden gezegd. Deze woorden laten zich niet meer uitwissen. Nooit meer kunnen wij ons houden alsof wij het niet wisten, niet duidelijk genoeg beseften. Nooit meer kunnen deze dingen geloochend en vergoelijkt worden. De werkelijkheid van den modernen oorlog is ontmaskerd. En die werkelijkheid raakt alle Westersche volken, man voor man.

De verwoeste streken herstellen zich. De steden en dorpen worden weer opgebouwd. De desolatie der vernielde landen, der geraseerde bosschen, der eindelooze loopgraven is nauwelijks meer te zien. De verschrikking der dui-

[p. 432]

zenden en duizenden graven vergeet men. De herinneringen vervagen... Maar deze weinige boeken kan men nooit meer te niet doen.

Remarque's biecht is van alle de meest ontstellende en dwingende, door haar haast bovenmenschelijke soberheid. Deze straffe soberheid, die aan elk der woorden 't accent van een volstrekte oprechtheid en ernst geeft, is het resultaat van de tucht, die Remarque zich zelf oplegde door tien jaar te zwijgen. In deze tien jaren kregen de beelden, die de schrijver in zijn hart verzamelde, een koele klaarte en een intensiteit, waardoor alles, wat zweemt naar opgewondenheid of pathos, gebannen werd. Eerst toen hij het afgrijzen, de ontgoocheling, de bange beklemming zoo zeer meester was, dat hij zijn gevoelens objectiveeren kon, schreef hij zijn boek. Het is eer als een noodwendigheid ontstaan, dan bewust geschreven.

Hij gaf een objectief verslag van feiten. En deze feiten waren in zich zelf zoo ‘geladen’, dat hij slechts had te waken er niets aan toete voegen. Hij had alleen maar zich open te stellen en zich zuiver te houden. Hij had slechts te registreeren. Hij was een medium, waardoor het leven zelf in staat werd gesteld zich te uiten. En zoo is dit boek een groot kunstwerk geworden - een der machtigste en noodzakelijkste misschien die onze tijd in staat is voort te brengen - maar een kunstwerk dat eer aan een natuur-schepping doet denken dan aan een bewust litteraire uiting. Het dankte zijn gaafheid hieraan, dat de schrijver zich zoo volkomen, zoo onpersoonlijk, zoo zonder reserve overgaf aan de feiten, waarvan hij zich te bevrijden had. Zijn gevoel steeg mede met de ontzetting dier feiten. Dit gevoel was even elementair en groot, als de feiten vreeselijk waren, maar het bleef bedwongen; nergens breekt het door de straffe zinnen heen. Men ondergaat 't als een spanning, ònder het koel en zakelijk relaas. Nooit hebben de gevoelens de feiten ver-

[p. 433]

wrongen, nooit ontbreekt aan de feiten de intensiteit van het ondergrondsch gevoel.

Deze onbekende schrijver, die de kracht had zóó lang te zwijgen, kon, toen hij eenmaalspreken ging, zijn oorlogservaringen verwerken tot een zuiver en objectief kunstwerk, zonder er een oogenblik ‘litteratuur’ van te hebben gemaakt. -

Het heette, dat de menschen geen oorlogs-litteratuur meer lezen wilden. Men wist 't nu wel: de oorlog was afschuwelijk geweest, verbijsterend; iets waarover men maar zwijgen moest. Zelfs zij, die 't hardst geschreeuwd hadden, begonnen zich te schamen. Een zwaar-wegende schande was deze oorlog geweest, maar men wilde er niet meer over hooren. Men moest immers weer verder. Men wilde vergeten om weer voort te kunnen leven. Men was de oorlog moe.

En toch, nauwelijks verscheen dit boek, of duizenden grepen er naar. Honderdduizenden. Het werd in alle talen vertaald. Menschen, die nooit lezen, buigen hun hoofd over deze bladzijden. Zakenmenschen, arbeiders, technici, rijken en armen, ongeleerden en intellectueelen, studenten en jonge vrouwen en duizenden moeders lezen het, zij die nooit lezen en zij die teveel gelezen hebben. Het wordt een wereldbezit.

Van waar die hartstocht? De groote, booze benieuwdheid was immers reeds lang bevredigd. En ook aan de belustheid naar bloed en vuil en gemeenheid was voldaan. Maar er bleef nog een donker schuldgevoel broeien op den bodem van 't hart der Europeesche menschheid, iets wat niet was uitgeboet, iets wat men zich nog bekennen moest en waarvan men zich moest verlossen. Men kon niet verder leven, zoolang dit donker en boos mysterie het geweten beknellen bleef. Men moest beter, dieper begrijpen, hoe het geweest was. Nog eenmaal moest men zich overgeven aan de obsessie van dit duldeloos en niet te omvatten leed, dit lichamelijk leed en dit geestelijk leed,

[p. 434]

door millioenen en millioenen vergeefs en schuldeloos geleden. Het is niet te bevatten dat menschen als wij dit alles hebben kunnen doorstaan. Zij, die het doormaakten, begrijpen het waarschijnlijk zelf niet meer.

Zou de mensch zoo iets nog eenmaal vermogen te lijden? Zou hij nog eenmaal bereid zijn? En hoe zou het boek moeten zijn, dat de nog gruwzamer hel te beschrijven had van dien volgenden, dien anderen oorlog?

Neen, nooit meer zal de mensch dit kunnen dulden.

Ik heb, nadat ik een avond lang Remarque's boek gelezen had, mij gebogen over een kinderbed. Wonderlijk stil lag het kind in de doorgloeide schemering van het lamplicht, de armen wijd open, als in een eindeloos vertrouwen. Niets in de wereld is zoo heilig als de slaap van een kind.

Ik keek en zweeg.

Slechts enkele malen in mijn bestaan heb ik zoo grondeloos diep de eerbied gevoeld voor het leven; de eerbied en de verantwoordelijkheid. Ik weet 't: ook dit kind zal niet mensch kunnen worden zonder zijn ongereptheid te verliezen, zonder kwaad te lijden en kwaad te doen. Maar zal de waanzin van een oorlog dit leven vernietigen?

Nooit meer!

Laat de staats-ministers in Genève maar confereeren: de volkswil zal eenmaal, in het kritieke uur, hen dwingen ernst te maken met de Volkenbondsgedachte. Het lot der wereld wordt tenslotte niet bepaald door politici en diplomaten, maar door massale gezindheden. En Remarque's boek is van deze gezindheid de onweersprekelijkste openbaring. Want dit is niet het werk van één toevalligen schrijver, van ‘een talentvol litterator’; het is de stem van den onbekenden soldaat die uit zijn graf herrees, van den onbekenden soldaat, die ditmaal niet langer met zich sollen laat. Hij herrijst, om 't ons allen toe te roepen, dat het probleem van den oorlog de ééne en albeheerschende levensvraag is onzer hedendaagsche wereld. Allen worstelen wij er mee, ieder apart, allen tezamen.