De Stem. Jaargang 9

[p. 423]

Frans Werfel's ‘Paulus onder de joden’
door Dr. Herman Wolf

Men is gewoon Werfel onder de ‘Expressionisten’ te rekenen. Tot voor een vijftal jaren had men daartoe inderdaad het recht.

Zijn laatste werken echter bewijzen, dat hij, zooals de meesten zijner generatie, het ‘expressionisme’ overwonnen heeft en dat hij een nieuwe faze van zijn ontwikkeling is ingetreden. In tegenstelling tot het min of meer vormelooze en onbeholpene, het onevenwichtige en onbegrijpelijke van de meeste zijner jeugdwerken, zien we nu een sterke neiging tot eenvoud en klaarheid, tot gebondenheid en straffen bouw. Hij vermijdt thans iedere banale rethoriek; het vaak zuivercerebrale en bewust-tendentieuze is bijna geheel verdwenen; hij beeldt nu levende menschen uit en hij vermag met sobere middelen een fascineerend geheel optebouwen.

Als men poogt de persoonlijkheid van dezen dichter met enkele woorden te kenschetsen, dan kan men zeggen dat zij gekenmerkt wordt door een onweerstaanbaren drang naar de belijdenis van eigen zonden, naar volstrekte eerlijkheid ten opzichte van zich zelf èn naar een alles omvattende Liefde. In zijn jeugdverzen treft ons steeds weer de meedoogenlooze zelfkastijding en de wroeging van een mensch, die zich een verworpeling weet èn tevens de extaze van een die zich door het mysterie der Liefde in het diepst van zijn hart gegrepen voelt. Soms voelt hij zich een algeheel eenzame, wiens hart kil en dor geworden is; dan weer jubelt hij omdat hij voelt hoezeer hij met alle anderen één is en smeekt hij zijnen medemensch met hem God's rijk op aarde door de Liefde te stichten.

In zijn dramatische jeugdwerken vermag hij ons echter zelden te bevredigen, omdat daarin de meest verschillende motieven en elementen worden verwerkt zonder tot een organische eenheid te zijn verbonden en omdat hij de door het abstract-schematische van de meeste zijner figuren ons niet kan boeien en overtuigen.

In zijn twee laatste drama's echter toont hij zich een zéér begaafd tooneelschrijver, die de meeste zijner figuren in volle plasticiteit voor ons kan doen leven. Welk een groot kunstenaar Werfel inderdaad is, bleek uit het in 1924 verschenen drama ‘Maxmilian und Juarez’, waar-

[p. 424]

in hij de tragedie van den keizer van Mexico, Maximiliaan van Oostenrijk, en diens strijd met den wettigen president Juarez heeft uitgebeeld en waarin het grondmotief is: ‘Der Sinn der Feindschaft ist die Versöhnung’.

In zijn laatste dramatisch werk ‘Paulus onder de Joden’ (1928) heeft Werfel een episode uit de tragische geschiedenis van het joodsche volk uitgebeeld. In een soort narede heeft hij eenige opmerkingen over den geest en den zin van zijn werk gemaakt, die voor het juiste begrip van het stuk van de grootste beteekenis zijn. Hij zegt: dat hij het beslissende oogenblik heeft willen uitbeelden, waarop het Christendom zich van zijn oorsprong losmaakt.

Geschiedenis en Religie zijn, volgens hem, onverzoenlijke tegenstellingen. Door de geschiedenis wordt het goddelijke Wonder, dat aan het begin van iedere stichting staat, gerationaliseerd. De historische beschouwing kwetst niet alleen de geloovige maar ook de ongeloovige gemoederen. Het wezen van het Goddelijke bestaat, volgens Werfel, juist daarin, dat het zich met den gang der geschiedenis niet vereenigen kan, omdat het deze op heft. Daarom twijfelt niemand aan de historiciteit van een Alexander en Caesar en bezitten we van Boeddha en Christus slechts mythen.

Het drama en de tragedie kunnen niets dan geschiedenis zijn, want ze beelden niet het Wonder zelf maar alleen menschen en handelingen uit. ‘Gelijk de droom, de diepere reconstructie is van het persoonlijk leven, zoo is de tragedie de diepere reconstructie van het wereldgebeuren.’ In dezen zin is ‘Paulus onder de Joden’ een historische tragedie. Niet de religie wordt erin uitgebeeld maar de menschen, die ze ondergaan. Niet geloofsovertuigingen, noch leerstellingen, of dogma's worden verheerlijkt of verworpen maar alleen het groote tragische uur van Israel wordt in deze ‘dramatische legende’ vertoond.

Het stuk speelt in het jaar 40 in Jeruzalem, waar na den dood van Jezus de nog kleine groep volgelingen zich verzameld heeft, om den dood van den geliefden Meester te herdenken en waar ze zijn terugkomst verwachten. Na zijn terugkomst, zoo meenden ze immers, zou Jezus het duizendjarig rijk stichten, dat de geloovigen alle zaligheid van geluk en vrede zou schenken. Deze eerste aanhangers van Jezus beschouwden hem alleen als een begenadigd mensch, die waardig bevonden was de Messias Gods te zijn, maar ze hebben Jezus niet als een God aanbeden. Daarom wilden ze ook niet van de Wet afwijken en waren hun de spijswetten en sabbatviering, de Tempel en Jeruzalem heilig. In Werfels stuk zijn Jacobus de broeder van Jezus en Simon Kephas, ook Petrus ben Jonas, genaamd de

[p. 425]

vertegenwoordigers dezer eerste Christengemeenschap, die ‘de zuilen van het Christendom’ worden genoemd. Ze beschouwden zich als de ‘ware kinderen Gods’, als de ‘erfgenamen van David’ en het ‘echte’ Israel. Maar ze zijn, hoewel ze met den Meester in persoonlijk contact hebben gestaan en aan zijn voeten hebben gezeten, toch bekrompen en zelfgenoegzaam. Ondanks dat ze het Goddelijke zelf gezien hebben en er door aangeraakt zijn, zijn ze kleine burgerlieden gebleven die het Nieuwe dat hun Paulus komt brengen noch begrijpen noch aanvaarden kunnen.

De vertegenwoordiger van het Romeinsche gezag in Judea is hier Marullus, de eenige van de hoofdpersonen in Werfels stuk die geen historische figuur is. In dien tijd was Caligula romeinsch keizer, dien men den ‘waanzinnige op de troon der Caesaren’ heeft genoemd. Hij beschouwde zich zelf als een God en beval dat zijn beeltenis in den Tempel te Jeruzalem zou worden opgesteld, de grootste beleediging die hij de, door hem zoo gehate, Joden kon aandoen. In het eerste tafereel hooren we, hoe de Hoogepriester den landvoogd tracht omtekoopen om deze smaad en vernedering van zijn volk af te weren. En aan het eind van het stuk blijkt Caligula de ‘Anti-Christ’, die volgens de Schrift komen zou en wiens komst de vestiging van het Koninkrijk Gods aankondigde, gelijk de profeten voorspeld hadden, ‘de goddelooze, de zoon des verderfs, die zich verheft tegen alwat God of heiligdom heet, zoodat hij zelf in het heiligdom Gods gaat zitten, zich voor God uitgevend.’

De joodsche intellectueelen worden vertegenwoordigd door de twee zonen van den Hoogepriester. De oudste, Chanan, is het type van den Zeloot, een fanatiek nationalist, die al wat Romeinsch is uit het diepst van zijn hart veracht en die een opstand tegen den procurator beraamd, die echter mislukt en waarvan hij het offer wordt. Chanan was eertijds leerling van Rabbi Saulus, den Phariseëer, die plotseling uit Jeruzalem is verdwenen en die, als Paulus teruggekeerd, door den ontgoochelden Chanan een verrader van zijn volk wordt genoemd. Hij kan natuurlijk het woord van Paulus niet begrijpen: ‘ik behoor niet meer aan Israel, maar aan Christus.’

De andere zoon van den Hoogepriester is Matthias, een griekschgezinde Jood, die zichzelf en alles wat Joodsch is haat, die de vijanden van zijn volk vlijt en aanbidt en die als athleet aan de Olympische spelen zou willen meedoen... Aan het einde van het eerste tafereel staat de Hoogepriester tegenover zijn zoons, die voor hem beiden de degeneratie van het joodsche volk belichamen. Hij roept hen ter verantwoording, hij wil ze met elkaar verzoenen, maar hij weet: hij is als een doode die rechtop staat en die vergeefsch zijn handen uitstrekt, die niemand grijpt... In dit Jeruzalem waarin al deze verschillende

[p. 426]

groepen en secten elkaar bestrijden en fel bestoken, waar ieder in onrust en angst voor verraad leeft, komt nu Paulus. Werfel ziet in hem vóór alles een de demonische persoonlijkheid, een mensch door de hevigste hartstochten bezeten, opgejaagd en voortgezweept door een hoogere macht, die zich aan hem heeft geopenbaard; die van den meedoogenloozen vijand der Christenen, Saulus, tot den herboren Paulus wordt, die de blijmare aan Joden en heidenen moet verkondigen van Jezus Christus, die de Zoon Gods is en die de Wet heeft opgeheven.

Paulus heeft vroeger aan de voeten van den patriarch en schriftgeleerde Gamliel gezeten, wien de onsterfelijke woorden in den mond worden gelegd: houdt Uw handen van deze menschen (d.w.z. van hen die zich voor profeet uitgeven) af en laat hen begaan. Want is dit plan en dit werk van menschelijken oorsprong, dan zal het verbroken worden; is het daarentegen uit God, dan kunt gij hun werk niet te niet doen.

Nadat Paulus vergeefsch heeft gepoogd de Nazareëers te overtuigen van zijn wedergeboorte en van zijn roeping, de Wet als opgeheven te verkondigen en het rijk van Christus allen volkeren als het rijk der armoede en der gelijkheid des Geestes te prediken en met Barnabas eenzaam achterblijft, beseft hij plotseling, dat hij nu maar één taak in Jeruzalem heeft: zijn ouden geliefden leermeester Gamliel tot het nieuwe geloof te bekeeren.

In het derde tafereel zien we hoe Paulus vóór het schoolhuis in den Tempel op Gamliel wacht, zich hem dan in de armen werpt en snikkend bekent: ‘ik ben afvallig geworden’. Maar de diep ontroerde patriarch zegt: ‘Gij zijt teruggekeerd’. Echter, als Gamliel den anderen Rabbijnen jubelend vertelt van Saulus' terugkeer, legt deze een getuigenis af die deze tot razernij en ontzetting brengt. Hij zegt hun: ‘Jezus is gekomen de Wet is opgeheven, de nieuwe wereld begint, maar Israel heeft zijn Messias gedood!’

De diep gegriefde en verontwaardigde rabbijnen willen eerst den ketter ter dood doen veroordeelen, maar Gamliel neemt hem in bescherming; hij is de eenige die iets van het Nieuwe gaat begrijpen, die ziet dat er iets geweldigs en omwentelends met Saulus is gebeurd. En eindelijk besluit men den Rabbi-Bezweerder te roepen om Saulus te genezen van zijn bezetenheid, omdat men hem als een zieke en niet als een misdadiger wil zien.

In het vierde tafereel op Golgotha wordt Paulus 's nachts aan de magische praktijken van den Bezweerder overgeleverd. Deze, het type van uiterst wetsgetrouwen Jood, die alle zestienhonderddertien geboden opvolgt en die niets en niemand ontziet, waar het om de naleving der geboden gaat, deze bekrompen fanaticus zal

[p. 427]

Saulus van de demonen bevrijden. Maar deze is sterker dan hij; hij ziet den magier onverschrokken aan en deze door zijn extatischen blik getroffen deinst achteruit en zinkt gebroken in de knieën. Paulus' vurig geloof heeft boven dat van zijn vijand gezegevierd. Daarna leeft Paulus onder de bescherming van zijn vroegeren leermeester in diens huis. En op den grooten Verzoendag als de schaduw van het naderende tragische gebeuren over alles ligt, heeft het gesprek tusschen beiden plaats dat als het hoogtepunt moet worden beschouwd. Hierin blijkt tevens wat Werfel met zijn stuk bedoeld heeft: het onvermijdelijke, tragische conflict tusschen den vromen, rechtvaardigen Patriarch die toch een zoeker gebleven is die zelfs van Jezus' heilige roeping overtuigd is, maar die in Jezus alleen den mensch en den martelaar vermag te zien èn Paulus den extaticus, die het Mysterie van Damascus heeft mogen beleven en die in Jezus Gods zoon ziet en aanbidt: een mensch kan immers den Dood niet overwinnen.

Maar Gamliel gelooft niet in den Messias Jezus. De Messias is voor hem de eeuwig komende, toekomstige, Gamliel noemt in zijn heiligen toorn, als hij ziet, dat Paulus onverzettelijk blijft, Jezus een vijand en Paulus een verrader van zijn volk: hij wil hem in zijn woede met het offermes doorsteken en Paulus zinkt in deemoed voor hem neer, want hij wil zich offeren voor zijn geloof. Maar dan begint de Patriarch te twijfelen, hij roept zijnen God aan en vraagt hem in diepste wanhoop: ‘wie is Jezus dien ze den Messias noemen. Wat moet ik doen?’ En dan vertelt Paulus hem van het verbijsterende, dat hij heeft beleefd. Gamliel, innerlijk gebroken en vertwijfelend, zegent dan den afvallige, die eens zijn liefste leerling was. Paulus gaat heen en tot den achterblijvenden grijsaard zegt hij de schoone woorden: ‘Gij geeft mij de kracht voor mijn weg, avondzon van mijn volk.’ Dan komt het einde. De romeinsche soldaten dringen den tempel binnen. De procurator leest een proclamatie van Caligula voor waarin deze beveelt zijn beeltenis in den Tempel te plaatsen. De wanhopige en radelooze Joden roepen om den Patriarch, maar men kan slechts zijn lijk binnen brengen. De Nazareners echter zien in dit alles de vervulling van wat in de Schrift is voorspeld. ‘De Antichrist is verschenen en de laatste rechtvaardige is gevallen. Christus is gekomen’, zegt Simon Petrus, terwijl de Joden weeklagen over het verlies van hun geliefden Tempel...

Is het Werfel gelukt het beslissende oogenblik uit te beelden waarop het Christendom zich van zijn oorsprong losmaakt? Ik meen, dat het antwoord op deze vraag bevestigend moet luiden. Met een zeer bijzonderedramatische kracht heeft Werfel het tragisch conflict tusschen het wordende, groeiende Christendom met het in de Wet verstarde

[p. 428]

Jodendom uitgebeeld. (Dat de krachten om dit drama overtuigend ten tooneele te brengen bij het Vereenigd Rotterdamsch-Hofstadtooneel ontbraken, is bij de opvoering helaas duidelijk gebleken. Alleen Schwab in de rol van Gamliel en van Gasteren in die van Paulus toonden den geest van het stuk te hebben gevoeld en ook zij alleen vermochten slechts ons af en toe te ontroeren).

Met groote objectiviteit heeft Werfel m.i. dit gegeven behandeld. Hij laat ons de verhevenheid en heiligheid van het wetsgetrouwe Jodendom in de gestalte van den Hoogepriester, maar tevens de onmenschelijke onverdraagzaamheid der meeste Rabbijnen zien; hij toont ons de rechtschapenheid, maar tevens de zwakheid en zelfgenoegzaamheid der Nazareeërs èn de vlammende extaze en de ontzaggelijke geloofskracht van een Paulus. Maar vooral de menschelijkheid van den Patriarch Gamliel, die geslingerd wordt tusschen de liefde tot en verknochtheid aan het Jodendom met zijn groote en heilige traditie èn de innige liefde voor den afvalligen Saulus, is op waarlijk aangrijpende wijze geteekend.

We beleven in dit werk weer den geweldigen en omwentelenden geloofsstrijd van bijna tweeduizend jaar geleden; het openbaart ons krachten en machten die nog steeds hun invloed niet verloren hebben. En in de demonische en heroïsche figuur van Paulus beseffen we weer hoe in de groote leiders en opvoeders der menschheid zich het goddelijke Mysterie op onnaspeurlijke wijze openbaart en verwezenlijkt.