De Stem. Jaargang 9

[p. 236]

Tooneel
door Dop Bles

R'damsch-Hofstad-Tooneel.
Het graf van den onbekenden soldaat door Paul Raynal.
Regie Cor van der Lugt Melsert.

Er was niets dan 't dodende spel van rood en zwart, het bloed doorlopen Heden en de dreigende nacht van 't vallende doek: de Dood. Verleden noch heden bestonden, er was alleen de werkelikheid van het beleefde moment en de herinnering, als opium, als illuzie wijlend bij 't ‘Was’ en 't Misschien-Eenmaal’. De realiteit was hallucinatie en daarnaast de bedachte droom een troostende realiteit. De romantiese heldenmoed werd leugen, 't bleek de laffe vlucht 't gevaar tegemoet gesneld, terwijl vrees en angst als 't erkende weten, het bekennen van gevaar werd verstaan. Achter elke seconde stond de dood, tussen dood en leven was geen plaats voor waarden van het gemene leven; tussen dood en leven kon niets treden dan 't absolute: de idee en 't symbool: God, liefde, hel. Wanneer de verwonde dag stil neer lag in de windselen van de nacht, dan kon een schreiend verlangen, een droeve wanhoop de jonge soldaat besluipen, die uit het leven overlevend getreden was in de staat van soldaat. Bij hem kon een wanhoop schaamtevol wellen bij 't besef maagdelik heen te gaan; de honende gedachte dat de lippen verblauwen konden, nog eer zij een minnende mond hadden geproefd, dat het hart leeg kon loopen, voordat het bloed was wijn geworden, en zich openbarend in een wezen had verwezenlikt. Deze gedachte aan gemis was duldelozer dan elke mogelike afstand van bezit. Van uit de diepte gezien bestond nog alleen de liefde: bedwelmende droom voor de ogen of bittere kreet op de mond. Onbegrensd door 't maatschappelik gebeuren, dachten en droomden zij verhoudingloos en was hun leed het matelooze. Deze geestlike reuzen werden plots terug geworpen in 't daagse bestaan, waarin zij geladen stonden, te groot voor hun omgeving en te rampzalig klein voor 't spiegelbeeld. Krankzinnigen allen, omdat wij krankzinnig noemen, wie 't verband met tijd en tijdgenoot niet meer verstaat. Een nieuwe

[p. 237]

wereld was te scheppen, gespierd waren de armen, maar de handen leeg.

Het duitse expressionisme heeft ons dit al het duidelikst verklaard. 't Was als een telegrafies bericht gezonden naar een nieuwe planeet, doch tot de bestaande wereld gericht.

Niet aldus in Frankrijk.

Men keerde niet als de verslagenen, verbijsterd en ontredderd; zij, de overwinnaars werden juichend ingehaald, zij vonden feestlik vertoon, maar niet een zwijgende schuld. De vadermoord, het definitief afrekenen met een verleden, vinden wij in vele duitse werken doch in Frankrijk, bij Raynal, zal een vader alleen de knieën buigen, dit nijgen evenwel wordt zelfs niet eens aanvaard.

Toch, het leed waaruit dit franse werk ontstond, werd gelijk door de duitsers gedragen. Het internationale werd in de smart bereikt, dus mocht het Düsseldorfer Schauspielhaus ons dit werk brengen. De drang, waaruit dit spel ontstond, te tonen dat achter de uniformen die feestlik hun intocht deden, harten zaten, waaraan de oorlog zich misdadig moest vergrijpen, dat meer gedood werd, dan wat op 't slagveld bleef, dat geestlik en psychies werd vernietigd en verwoest, deze drang tot uitzeggen werd volkomen begrepen en ons klaar en volkomener voor ogen gesteld door duitse kunstenaars dan Raynal zelf dit wist te doen.

In de uitwerking bleek Raynal te vast te zitten aan de traditie, hij gaf een te veel ‘du théâtre’, te veel literatuur. Arthur Ginsberg heeft de soldaat begrepen die Raynal voor ogen had en Elmi Bessel was een meisje, in wie de vrouw te vroeg ontwaakte, het vrouw geworden meisje. Met zijn verschijning kwam ‘l'absolu de là-bas’ op 't toneel; wat de oorlog was, òòk was, dit hebben wij fel en diep als in een plots opduikend vizioen onvergetelik aanschouwd. Als de vader in het stuk hebben wij het geleden lijden in 't begrijpend aanschouw leren verstaan.

Al meerdere malen hebben wij betoogt, dat het toneel niet gebaat wordt door opvoeringen van goede, verheven of schone spelen, zo niet een drang tot zulk een bereiken het essentiele der opvoering werd. En nutteloos en doelloos wordt een vertolking, zo blijkt dat de opdracht niet eens werd verstaan of opzettelik miskend, zo niets werd bereikt van 't geen waarom-het-gaat!

Raynal gaf een realiteit, een leed waarop het bloed van de loopgraven geronnen vlekte, vertwijfeling hing verstikkend als giftgas, een wanhoop ingekneld tussen enkele uren van wrede werkelikheid

[p. 238]

die zich te redden tracht in de leugen van moedwillige waanvoorstelling!

Geen verbeelding van overspannen of romantiese geest, maar beelden die oprezen uit 't leven zelf, geen vizioen als werkelikheid, maar werkelikheid als vizioen.

Welnu, dit te geven als een onwerkelikheid, iets vaag simbolies, is geen opvatting waar over te praten valt, dit is een zo fatale vergissing als nauweliks denkbaar is. Neen niets werd van dit werk begrepen. Deze opvatting zelfs onverenigbaar met een opvoering, - waartoe zou zij nog dienen? - voerde van de ene mistasting tot de volgende.

Heel het drama zit bekneld tussen de komst in 't nachtlik uur en de eerste schemer. Twee harten moeten elkaar weerzien, elkaar vinden en verliezen, hervinden zichzelf en elkaar in de enkele uren van één nacht. Enkele uren slechts en de schemer zal zijn vale schijnen spokend doen schijnen langs 't gordijn, enkele uren en de dag zal wit als een doodskleed zich heffen. Beiden weten de toegemeten duur, elke seconde dient benut, het tempo, koortsig snel, bepalen de jagende harten.

Dacht de regisseur zich in het spel, of in de zaal, dacht hij aan de drie avonduren, waarvoor het spel eer te kort scheen, en werd hierom in de breedte gerekt?

Het slepende tempo deed geen voordeel winnen uit de tekstverkorting, terwijl de vertaling het natuurlike, directe al te zeer miste, waardoor nodeloos de zware taak der vertolkers verzwaard werd, en niet het minst in 't stille spel, dat te veel tijd moest vullen.

De jonge soldaat keert van 't front. Om de geliefde weer te zien, om deze met de armen te omvamen gelukszekerheid offert hij zijn leven in de belofte levensgevaarlike opdracht bij terugkeer te volvoeren. 't Bezit van enkele uren is hem meer, dan 't ‘misschien’ van eenmaal durend geluk.

Hij verschijnt, valt in de armen der geliefde, zij snikt; de oude vader weent. ‘Tendrement moqueur,’ vraagt de zoon. ‘Faut-il que je vous console de mon retour?’ Dit sidderend geluk dat op breken staat, deze gelukszaligheid, boven een donkere wanhoop, wordt met voorzichtige woorden opgehouden, tot plots in één golfslag de waarheid van 't levende uur zich heft. Het telegram wordt hem getoond, waarin de dood hem roept. ‘Waarom niet eer gegeven?’ vraagt hij. Vous étiez si joyeux. Dus is de aanvang: een schreiende vreugd, geluk als knappend kristal op de grens der wanhoop. En deze extatiese siddering werd ingeleid met een sentimenteel-stemmingwekkende muziek, terwijl de opdracht met zilveren

[p. 239]

letters op een zwart doek als explicatie verscheen. Waartoe deze bioscoopeffecten, misplaatst op 't smaakloze af, dan om alle illuzie in de opvoering te ontnemen?

Behoeft het leed merkbare enscènering? Zielesmart bedacht effect? Niet immer is zo feitelik het volkomen misverstaan der regie aan te tonen.

Het tweede bedrijf speelt in de slaapkamer van het meisje. ‘La chambre nuptiale est dans l'ombre.’ Het huwelijksbed in het donker en dit donker is hier nog geluk, want straks zal de dag met zijn bleke walmen dit bed naderen, en de zon met zijn duizend speren 't fatale ‘Voorbij’ hun harten inboren. In deze nacht zal het meisje vrouw worden, en met het meisje al haar liefde verdwijnen, een vrouw zal verrijzen in haar als de vrouw, die om de liefde schreeuwt. Om gelukkig te zijn wordt de werkelikheid verlochent, maar dreigend en dodend verschijnt de waarheid als een verblindend licht. Het wordt een duel van twee harten, met wapens telkens op de eigen kloppende kameren gericht. Hier twee harten als het centrale punt. Welnu als decor werd ditmaal een bed bedacht met statige majestueuze hemel, als gold het de sponde ener hooghartige koningin, en het raam, 't rampzalige raam, dat het verraad plegen moet, de bleke adem der eerste morgenuren, nog kil van de gestorven nacht te laten passeren, dit raam werd hoog en groot-imponerend gemaakt en opdat dit beter tot zijn recht zou komen, liet men als slot de jonge held - heldhaftige bestrijder van 't eigen hart alleen - voor dit raam poseren, om ‘toneel’ te geven, hoewel Raynal zelf duidelik en zelfs ten overvloede indikeert: ‘Elle dort, alors, seul et désespéré, il ne resiste plus. Il abat ses coudes sur une table il y couche sa tête. Et, veillant de son mieux à ne pas rompre le sommeil d'Aude dans la clarté déjà autoritaire du matin, il pleure, il pleure, pleure, pleure, lui qui ne savait pas - ’

Hij die zich zelf de haast bovenmenselike opdracht stelde, sterk te zijn en te blijven, hij die niet wenen wilde, bevreesd heel zijn verborgen wanhoop dan uit te zullen snikken, is dan eindelijk alleen, eenzaam alleen met zijn eigen rampzaligheid. Hoe is 't mogelik dat niet begrepen werd wat zo duidelik te lezen stond, zodat heel de bedoeling absoluut te loor ging.

Fientje de la Mar toonde zich ook hier de talentvolle actrice, wier spel het succes, bij pers en publiek behaald, voornamelik gold. Zij is de begenadigde ras-actrice, die de verwondering in een sidderende klank weet uit te ademen, en hartstochtelik 't leed van de vrouw in een snik, een kreet weet te belijden. Op deze meisjes-rol was zij geenszins aangewezen, terwijl de gehuldigde opvatting haar taak te zeer verzwaarde, niet het minst het tempo, zò het slot, waarin

[p. 240]

iets subliems bereikt zou zijn, indien niet een te veel had verstoord. De - zijn? - opvatting van Jan van Ees was te verwijderd van Raynal's bedoeling, hier wreekte zich wel zwaar de opzet: een meer op succes dan op overtuigen gerichte vertolking; een schokkende waarheid, een ontroerende verscheurende werkelikheid, werd als een indrukwekkend, boeiend toneelspel verstaan, het essentiele werd er uit gelicht en met kunstmiddelen werd dit verbloemd.

Gezien in 't verband zouden wij de vader van Piet Bron kunnen noemen, doch spijtelik moeten wij zeggen dat in deze rol de burgerlike gemoedelikheid, waartoe de opvatting voerde, zich toonde. De Düsseldorfers wierpen een hel licht in ons hart en bewustzijn. De Hollanders projecteerden een zilveren schijn op het vertoonde motto.

P.S. Merijntje's opvoering besprekend sprak ik mijn mening uit, dat de jonge vertolkster waarschijnlik veel te danken zou hebben aan de waakzaamheid van den Heer Van der Lugt. Zij heeft echter openlik verklaard, dat alleen Nap de la Mar die eer toekomt.