De Stem. Jaargang 9

[p. 183]

Varia
Napoleon en de moderne mensch
door Dirk Coster

Een der historische vragen die misschien nooit geheel zullen opgelost worden, is de vraag naar Napoleon als mensch, als zielswaarde. Zelfs Ludwigs groote en schitterende boek, dat ons een oogenblik beslissend leek - en hoezeer besliste het ten gunste van Napoleon! - dat ons een mensch scheen te geven te midden der menschen, met argeloosheid, aarzeling, en zelfs de kostbare gave om dupe te kunnen zijn, zelfs dit laat ons ten slotte weer twijfelend achter. Ontroerend is zijn machtelooze teederheid voor den achtergebleven zoon in Oostenrijk, maar waarom vergeet hij dien anderen zoon uit de liefste vrouw geboren en drager van de beste eigenschappen van den vader? - was dan zelfs deze machtelooze teederheid nog een laatste factor in het machtige politieke spel van wereld en dynastie? We twijfelen! Verrassend van bijna schamele menschelijkheid zijn sommige woorden die hem ontglippen, maar als wij nader toezien, blijken deze losse uitingen soms prangend omringd te zijn van Ludwigs gloeiend en levenwekkend commentaar, - en we twijfelen opnieuw of niet de gloed van den afbeelder bedrieglijk terugslaat op het afbeeldsel. Zelfs dit schitterende boek, dat men juist daarom telkens weer zoekend doorleest, heeft het kwellend vermoeden eener koele en formeele onmenschelijkheid, dat al een eeuwlang heeft bestaan, niet geheel nog opgeheven.

Hieraan verbindt zich een andere onzekerheid: wat beteekende deze Napoleon, afgezien van wat in den mensch zelf omging, voor de geslachten die na hem kwamen, en die het aangezicht der wereld hebben veranderd? Wat beteekende hij als factor in het geestelijke drama van de 19^de eeuw, die groote strijd tusschen lichte en donkere krachten? Is hij een accident geweest, een toevallige historische gebeurtenis, of was hij een symbolisch-psychische factor die in het geheimste binnenste der menschen ingreep en bleef ingrijpen, jaar na jaar en in duizenden zielen? - Ook hier: tegenstrijdige meeningen, die zich zelfs in het nauwe kader van ‘De Stem’ hebben geuit. - ‘Deze heele soldatenheerlijkheid was geen penning waard’, heeft

[p. 184]

Wolinsky hier gezegd, en hij verwaarloost daarmee tevens de enorme rol, die Napoleon gespeeld heeft in den gedachtenstrijd van zijn meester Dostojevsky, hij vergeet dat deze Dostojevsky vol was van zijn gigantische gedachtenis, dat hij in boek na boek een geheime strijd met hem uitvocht, dat Stafrogin de Keizer der Keizers was, en Iwan en Raskolnikov jonge welpen van dat ras. - Wij hebben het daarom gewaagd, in 1921, Napoleon te zien als één der machtigste historische suggesties die de wereld gekend heeft, zoo groot als die van St. Franciscus, maar anders gericht, en zwart van straling. Deze opvatting heeft genoeg critiek gewekt, en spot zelfs. M. Nijhoff heeft, in een speelsche en geestige boutade, in ‘de Gids’, alle groote imperialisten van de vergane eeuwen uit hun doodslaap opgeroepen als wrakende getuigen, Caesar en Justinianus, Elisabeth van Engeland en Frederik de Groote, om daarna hun verschrikte en verongelijkte hoofden kop voor kop weer weg te duwen in het moeras der vergetelheid. Het was een ontstellende revue, maar toch: er viel nog wel wat op te antwoorden, nadat de eerste schrik voorbij was! - Dr. Knuttel heeft, bij veel giftigheid die het eenige vonkje genie in dezen middelmatigen en groven geest is, zijn communistische verwanten in 't geweer geroepen om zooveel historisch dilettantisme te komen aanschouwen, en triomfantelijk gevraagd, hem dan eens de invloed van Napoleon aan te wijzen op het geestelijk leven van de 19^de eeuw in Holland. Hoewel er vragen zijn, die door onnoozelheid of kwade trouw zich zelf opheffen, kan men toch antwoorden, dat geestelijk leven in dien zin in Holland niet bestond, dat Napoleons invloed op Beets en Tollens van geen belang is, en wat de glorieuse uitzondering Multatuli betreft: deze invloed is onmiddelijk aan te toonen...

In verband met deze onzekerheid lazen wij met bijzondere aandacht een nieuwe Napoleon-beschouwing van den uitnemenden Franschen schrijver Jean Richard Bloch: ‘Napoleon en de moderne mensch’. En het antwoord dat wij op Nijhoffs uitdaging nog schuldig bleven, werd hier tevens gegeven, - gelijk trouwens Benda het in zijn Trahison des Clercs gaf, gelijk het ook reeds verborgen lag in het essay ‘Dostojevsky’. Dit is het, en er zijn slechts enkele woorden voor noodig: ‘tot aan Napoleon hebben alle heerschers hun daden gemaskeerd of verontschuldigd,’ - of om Benda's gedachtengang te volgen: zij erkenden altijd een ideaal dat boven hun daden leefde en dat hun daden weersprak. Op hetzelfde oogenblik dus dat zij zich overgaven aan den wil tot macht, erkenden zij reeds een andere wil die dezen wil-tot-macht tebovensteeg. Wij geven verder een enkel fragment van deze treffende en heldere beschouwing:

[p. 185]

‘Napoleon is een der weinige voorbeelden in de geschiedenis van een mensch die alle trappen van de maatschappij doorstijgt zonder andere beweegkracht dan zijn eerzucht, zonder een andere God dan zijn glorie, zonder dat zijn genie iets anders dient, dan zijn eigen kracht.

Napoleon is het symbool van den mensch die in eenzaamheid de menschelijke samenleving trotseert en met haar afrekent. Het schijnt wel of, tot Napoleons komst, er aan de menschheid nog nooit een zoo zuiver en volmaakt en beslissend symbool werd gegeven van wat zijn kracht kan uitwerken, wanneer die kracht maar zonder scrupule wordt aangewend en zonder erbarmen is voor zichzelf en anderen.

Napoleon heeft ergens gezegd: Het geheim van mijn macht is, dat ik mij steeds aan mijn bestemming ten offer heb gebracht.

Er is een beeld van den mensch van vóór Napoleon en een ander beeld daarna, en ze zijn niet te vergelijken, ze hebben geen eendere maat meer.

Napoleon heeft aan den mensch iets van zichzelf geopenbaard. Hij heeft één der mysteries van de menschelijke natuur in het volle licht gebracht. Men kan zich voorstellen dat vóór Napoleon de menschheid zichzelf slechts halverwege kende. Zij vermoedde slechts ten naastenbij de bronnen van kracht die in haar sluimerden.

Het beeld dat de mensch zich van zichzelf vormde, vóór Napoleon, lijkt ons thans ietwat verlegen en provinciaal. God, de vorst, de Staat, de menschelijke eerwaardigheid, de Christelijke liefde, even zooveel slagboomen. Men dacht er niet aan erover heen te springen. Dat was zelfs niet mogelijk. Kwam het voor, dat men ze overschreed, dan omringde men zich zorgvuldig met voorwendsels, men zocht hulp bij principes, men beriep zich op enkele groote ideeën. Napoleon heeft ons geopenbaard dat de mensch vrij was, zonder eenige begrenzing dan die van zijn stoutmoedigheid en zijn verachting.

Het menschelijk leven dankt aan Napoleon een spanning die het tot nog toe niet gehad had. Napoleon vertegenwoordigt niet alleen een nieuwe wet van het menschelijke dynamisme, hij is tevens een ethiek. Lodewijk XIV, Philips II, Frederik de Groote, Cromwell of Washington zijn slechts merkwaardige voortbrengsels van een wereld die zij, moreel en geestelijk, ongeveer gelijksoortig achterlieten als zij voor hen geweest was. Napoleon heeft de wereld omgekeerd als een pannekoek. Stendhal en Chateaubriand, maar vooral Stendhal zijn de beide eerste opmerkers, die op deze catastrophe het volle licht geworpen hebben. Onberekenbaar zijn de gevolgen. Zij ontwikkelen zich voor onze oogen.

[p. 186]

Voortaan heeft de mensch geen andere wet dan zijn eigen behagen, geen andere tien geboden dan de achting voor zijn eigen kracht, het vertrouwen dat hij in zich zelf stelt, de hevigheid zijner hartstochten. Napoleon die zoo gezwoegd heeft om den menschen in ketenen te slaan, heeft in werkelijkheid den mensch ontketend. De minste bijzonderheden van zijn karakter waarschuwen ons dat wij met hem een wereld verlaten hebben om een andere binnen te treden. De wereld die na Napoleon kwam, de moderne wereld, is die van de snelheid en de onmiddelijkheid.

Ik weet niet meer welke generaal van het Italiaansche leger hem aan boord kwam met excuses voor de onverschillige ontvangst die de pas aangekomen opperbevelhebber ten deel viel. Hij antwoordde hem: ‘Vraag me alles wat ge wilt, behalve tijd.’ De tijd wordt het kostbaarste goed voor den modernen mensch.

‘Wil men de waarde van een metaal kennen, dan moet men er niet met een handschoen op slaan, - maar met een hamer,’ zoo ongeveer heeft hij een andere maal gesproken. Snel en sterk slaan - dezelfde methode om zijn vijanden te verpletteren en zijn vrienden te beproeven.

Met hem hebben de beleefdheid, de bevalligheden, de omslachtigheden van het ancien régiem hun bruikbaarheid verloren. Napoleon is gehaast. Hij wil onmiddelijke antwoorden op zijn vragen. Hij ondervraagt schielijk, oordeelt de antwoordende naar zijn eerste woorden, hoort het eind van den zin al niet meer. Zijn arendsblik doorboort den partner... en vergist zich van de twee keer één!

Deze cultus van de kracht, van het succes, deze boven alles gaande achting der practische eigenschappen, dit tesamen vormt een geheel, dat bij uitnemendheid bourgeois is. - Ik geef toe: het is superbourgeois. Precieser gezegd: Bonaparte schept en geeft den voorvorm aan van den grooten zakenman van het eind der 19^de eeuw, hoewel hij hem nog mengt met de trivaliteit in smaak en manieren van den kleinen burger van zijn tijd: Ford en César Birotteau. In ieder geval een beeld dat geheel naar de toekomst gekeerd stond. Hij heeft niets meer gemeen met den bourgeois van de 18^de eeuw. Hij heeft niets van den ‘algemeenen belastingpachter’, nòch van den magistraat, nòch van den fortuinzoekende officier van dien tijd. De originaliteit van Napoleon bestaat daarin, dat hij dichter bij Ford staat dan bij den Hertog de Richelieu of den Maarschalk van Saksen, zijn onmiddelijke voorgangers.

Zeker: de snelheid van geest, de smaak voor intellectueele bewegelijkheid zijn Napoleons uitvinding niet! Zij zijn altijd, in den grond, de voorkeur geweest van het Westen. Het behagen van het westen aan het maatschappelijke leven en aan de wereldsche con-

[p. 187]

versatie bewijst dat een scherpe en snelle geest er steeds op prijs gesteld werd. Maar tot de komst van Napoleon op het wereldtooneel zijn deze spelen als spelen beschouwd. Zij zijn nooit het criterium geweest voor de waarde van het individu... Overigens traden deze oefeningen-in-virtuositeit niet buiten de kringen en de tijdperken waarin de vrouwen overheerschten. Het waren eenvoudig manlijke parades die zich rond de vrouwelijke behaagzucht bewogen. De meest futiele breinen waren zich wel bewust dat het hier ging om tijdelijke verstrooiïngen. Een episode temidden der seizoenen van het leven! Vroeg of laat kwam het uur van bezinning, het uur om in te treden tot zichzelf, te breken met die vermaken, en de waarde te erkennen van de meditatie.

De grootheid van het Westen, gedurende vijftien eeuwen, is ontstaan uit het evenwicht tusschen de geestelijke onstuimigheid die de Europeeërs eigen is, en de daarvan gansch verschillende les die de Godsdienst aan hen leerde. Tot aan de 18^de eeuw ontwikkelt zich de Westersche beschaving onder een groot Oostersch teeken. Het zou een juiste uitdrukking zijn, te zeggen dat gedurende deze 15 eeuwen het Westen geleefd heeft in ‘de schaduw van het Kruis’.

Bladvulling
De goede Corot

50 jaar is het geleden, dat de groote karikaturist en machtige schilder Honoré Daumier stierf, ziek, verlaten, bijna blind - bedreigd door een ploertige huiseigenaar, die hem uit het huisje wilde zetten waar de stervende een toevlucht had gevonden. Het kwam ter oore van zijn vriend Corot, den teederen vrijgezel, als schilder Daumiers antipode, droomer van een nooit-uitgedroomde jongelingsdroom: gulden avondschemering, vlietend licht en omsluierde meisjeslichamen, waarvan hij de teedere heerlijkheid slechts ademloos vermoeden durft. Deze jongeling had van zichzelf ‘een centje’, om met Mathijs Maris te spreken, en toen hij een oude knaap werd, verdiende hij er zoowaar nog wat bij. Hij kocht in 't geheim voor zijn vriend dat huisje. Hij meldde hem die koop in een briefje, dat voor een oogenblik aan de vergetelheid ontrukt verdient te worden: Mijn oude kameraad, ik heb in Valmondois bij l'Isle Adam een huisje waar ik niets mee aan kan vangen. Ik kreeg het in mijn hoofd het jou te offreeren, en daar ik dat een goed idee vond, ben ik naar den notaris gegaan en heb het laten inschrijven. Ik doe dat niet voor jou, - 't is om je huisbaas een beetje te pesten.

à toi, Corot.