De Stem. Jaargang 9

[p. 148]

Jud Susz
door Joh. Slauerhoff

L. Feuchtwanger, Jud Susz. Vertaald door Victor v. Vriesland. Em. Querido, Amsterdam

Het boek van Lion Feuchtwanger schijnt velen te hebben geïmponeerd als een historische roman van groote evocatieve kracht. Het moge zijn dat het boeiend is, dat het een menigte heel en half historische personen ten tooneele voert. Maar het mist de fijne bouw, het directe dat een boek haast als in het verleden bestaand kan maken zooals bij Marie Grubbe van Jacobsen. We vergeten hier geen oogenblik de auteur; een 20 eeuwer die zijn geschiedenis goed kent. Het steekt er tegen af als een goedkoope veelkleurendruk tegen een fijne koperets.

De verbijsterend vele figuren blijven onwezenlijk; slechts een enkele gestalte steekt hier en daar het hoofd op. Feuchtwanger maakt het zich in 't uitbeelden te gemakkelijk; prelaten zijn corpulent en joviaal of fijn en dor, soldaten plomp en drankzuchtig of hoofsch en erotomaan, maitressen weeldrig en wulpsch of slank en geraffineerd.

Ook de couleur locale mist nuance; gezichten, uniformen, behangsel, alles is wijnrood tout court. Geen wonder dat de vorst van Thurn und Taxis, even slank en geraffineerd als Alexander grof en lomp, zich daaraan ergert.

De intrigues lijken op elkaar en liggen uitgestald als antiquiteiten in de vitrines van een museum. Feuchtwanger vertelt veel te graag dat hij 't weet, om ons iets te laten raden. Om het Wurtembergsche volk uit te beelden gebruikt hij eigenlijk maar één persoon: de koekebakker en tinnegieter Benz die altijd in de Blauwe Bok zit. De hertog is een bruut soldaat en vorstelijk brasser, zooals er ook velen zijn en dat Susz invloed op hem heeft, daaraan is niets bewonderenswaardigs. De oude Isaac Landauer, het pendant tot Susz, is ook een prentje: altijd in een oude kaftan, altijd krouwend in zijn touwigen baard. F. wordt niet moede dit te beschrijven. De kabbalistische rabbi Gabriel gaat oudmodisch gekleed, heeft een kraakstem en de rimpels op zijn voorhoofd vormen de hebreeuwsche letter Schin.

Geheel faalt F. als hij mystiek wil suggereeren, dan wordt het jammerlijk, niet eens grand Guignol. Zoo bv. het telkens herhaald motief

[p. 149]

van de spookachtige Quadrille die de hertog Gabriel en Susz zouden dansen (dit herhalen irriteert ook, het is als 't telkens opnieuw uitgeven van valsche munt). Het Joodsche als mystieke achtergrond geven is iets wat de meeste Joden zelf niet kunnen, denkelijk te reëel aangelegd. Alleen Meyrink.

De held, de machtige intelligente jood Susz, staat ons in de twee eerste series van het boek wel levend voor. W.i.w. is de creatie niet nieuw. Hij is eenvoudig een Casanova geënt op een Rothschild, die liefde en geldhandel elegant weet te combineeren. En te midden van de onbeduidende, relief en zieleadel missende, naar Versailles als naar een Jeruzalem van het hoofsche leven opziende hofhouding van de kleine duitsche staat, doet Susz aan als een wezen van hoogere orde. Maar wat zou hij nog zijn in dat Versailles, dat zelf ook nog lang geen Babylon was? En Feuchtwanger heeft van Susz met alle geweld een groote figuur willen maken. Vragen wij ons daarom af: wat zou hij in het kleine Athene geweest zijn? Neen, alleen in dit knoeiend milieu kon hij uitblinken door veel een pronkende staat te voeren.

Daarom doet het fatale verloop dat zijn leven heeft onecht aan. F. heeft getracht een fatale samenhang aan te brengen. Susz wedt als het ware op den hertog als deze nog een berooid generaal is. Kort daarop voorspelt de kabalistische rabbi hem de kroon. Susz helpt den hertog aan alles: geld, macht en vrouwen, en speelt hem ook de dochter van de prelaat Weiszensee in handen. Deze verraad den hertog uit wraak later de geheime verblijfplaats van Susz' dochter. De hertog wil ook deze bezitten, en drijft haar in den dood, van het dak af waarop zij is gevlucht. Susz helpt desalniettemin den hertog aan een complot, om de absolute macht in handen te krijgen, verraadt hem daarin, beleeft zijn dood door beroerte als de jobstijding van het mislukken komt, en fluistert de stervende zijn wraak in 't oor. Tot zoover is het een fraaie keten. Had F. daaraan nog een schakel toegevoegd en Susz de macht gelaten en de hertogin tot maitresse gegeven, dan waren allen voldaan geweest. Maar er komt een apotheose.

F. laat Susz als een soort martelaar voor het jodendom sterven terwijl hij Susz tevoren heeft laten ontdekken dat hij eigenlijk een christen is. Waarom sterft Susz dan vrijwillig als jood? Nu eens laat F. doorschemeren dat de wonderrabbi hem heeft beloofd dat hij in de diepste aardsche ellende als levend met zijn doode dochter zou kunnen omgaan. Dan weer is Susz een personificatie van het lot van het Jodendom: uit ellende tot macht komen ten koste der christenen, deze verliezen door de wangunst der christenen en alles verdragen met den glimlach die weet dat Wereldrijken ineenstorten maar dat Israël door zijn God en zijn Boek de eeuwen trotseert.

[p. 150]

Tegen de profeten die na een rijk en losbandig leven prediken onthouding en armoede, blijft bij de stervelingen die hun heele leven door matig zondigen, wrevel en wantrouwen. Het is of ze denken: ‘Gij hebt het dan toch maar gehad.’ Zoo tegen Tolstoi. Vergeefs houdt men zich voor dat de afstand na de volheid van bezit gesmaakt te hebben zwaar moet vallen. Er is in deze iets kunstmatigs, een parti pris van heiligheid.

En de wereldsche Susz is door niets verbonden met hem die afstand doet van zijn macht en rijkdom, zijn schuld op zich neemt en bovendien boet voor een volk waartoe hij niet behoort. Zoo heeft F. ook deze figuur niet tot het einde weten te redden. Hij heeft blijkbaar veel meer gewild dan hij kon, meer willen geven, dan hij had. Veel blijft leeg ondanks het druk bewegen.

Het boek is goed vertaald; van Vriesland heeft een groote dienst bewezen aan de ietwat liberaler leesgezelschappen. Deze zullen zich ook niet stooten aan enkele onhebbelijkheden. Zoo heeft van Vriesland nog niet gebroken met het 80-aanwendsel, door Heyermans en Querido ad absurdum gevoerd, adjectieven aan te dikken. Waarom is Rabbi Gabriel dikkig?

Hij is dik of mager. Of fausse maigre.

Soms werkt iets anders lachwekkend, waar het weer ernstig esoterisch is gemeend. Zoo wordt Samael de doodsengel bij voortduring de linksche genoemd. Bedoeld zal zijn dat hij links van de doodssponde zit of zweeft. Maar er staat toch dat hij linkshandig of misschien wel onhandig is. Voor een doodsengel is dat iets wat hem niet ongeschikt maakt voor het uitoefenen maar wel voor het serieus nemen van zijn beroep.

Een en ander ware te vermijden geweest.