De Stem. Jaargang 9

[p. 125]

In memoriam Hugo Ball
door Nico Rost

In 1914, een paar maanden na het uitbreken van den wereldoorlog, in den tijd dus waarin Gerhart Hauptmann, Alfred Kerr en zoovele anderen hun chauvinistische verzen schreven, organiseerde te Berlijn een jong Duitsch literator - Hugo Ball een avond ter herdenking der in dien tijd gesneuvelde dichters, waarbij vooral Charles Péguy met woorden van grooten eerbied en bewondering werd herdacht. Men bedenke wat het beteekende in de eerste oorlogsmaanden te Berlijn een gesneuvelden Franschen dichter te herdenken. In 1915 had onder leiding van Richard Huelsenbeck en George Grosz de eerste avond van het expressionisme plaats, waar Hugo Ball voor de eerste maal uiteenzette welke wegen volgens hem de poëzie der jongeren gaan moest. Nog een jaar later woont hij in Zwitserland waar hij meent beter tegen den oorlogswaanzin te kunnen ageeren. Talrijke letterkundigen hadden in deze jaren daarheen de wijk genomen: René Schickele, Anette Kolb, Hans Arp, Leonhard Frank, Huelsenbeck, Emmy Hennings en zoovele anderen. Allen zijn vervuld van een gevoel vanstrijd tegen den oorlog - tegen deze vernietiging, die geheel Europa scheen mee te sleuren. Vervuld van de onmogelijkheid op dit oogenblik nieuwe waarden te scheppen - nieuwe wegen te bewandelen ontstond als reactie het Dadaïsme, waarvan eigenlijk aanvankelijk Hugo Ball en Richard Huelsenbeck de stichters waren, degenen, die het eerst het woord ‘dada’ de wereld inslingerden. Ze stichten te Zürich het cabaret Voltaire van waaruit hunne manifesten werden verkondigd. Spoedig voegden zich Marcel Janco, Tristan Tsara, Hans Arp en Ball's latere vrouw Emmy Hennings bij hen. Onder de vaste bezoekers van het cabaret bevonden zich Wedekind, Franz Blei, Jawlenski, Mary Wigman, Else Lasker-Schüler en talrijke anderen. Ball was zich zeer goed bewust, dat hetgeen in dit cabaret te berde werd gebracht ‘negatief’ was, dat de uitwerking van dit alles - de middelen die gebruikt werden dikwijls belachelijk was - wist echter tevens dat men in tijden als deze, waar in Europa in een zóó jammerlijken oorlog verwikkeld was de menschen niet aan boord konden komen met de woorden van een ‘dichter’. Deze menschen wilden in die dagen te midden van het donderen der kanonnen en de

[p. 126]

sociale gebeurtenissen de aandacht op het dadaïsme vestigen en den intellectueelen en kunstenaars hierdoor zeggen: ‘die Kunst, die wir hier jetzt machen ist genau so gut wie ihr sie verdient’. Men moet begrijpen dat het dadaïsme in deze jaren noodzakelijk was om te protesteeren tegen een valsch humanisme en onecht patriotisme. Het is merkwaardig na te gaan dat, terwijl Hugo Ball en de zijnen te Zürich Spiegelgasse I het cabaret Voltaire leidden en vandaar uit het dadaïsme predikten eenige huizen verder in dezelfde straat - Spiegelgasse n° 6 - Lenin woonde. Elken avond zal hij de muziek gehoord hebben - waarschijnlijk met tegenzin omdat geheel andere problemen hem bezighielden. Men herinnert zich dan tevens dat terzelfdertijd eenige straten verder een Iersche leeraar woonde die onderricht gaf in vreemde talen en in deze jaren een boek schreef dat later een standaardwerk der moderne literatuur zou blijken te zijn: James Joyce. In den tijd dat - eenige jaren later - de dadaisten hun permanente tentoonstelling in Bazel openden voerden de bolschewiki onderhandelingen met de Duitsche regeering om van haar vrije doortocht naar Rusland te krijgen. Het is hier de plaats er eens op te wijzen dat de veel gesmade Duitsche dadaïsten, die naar men meende niet in staat waren iets goeds tot stand te brengen toch wel degelijk iets hebben geproduceerd. Ik denk hier aan den teekenaar George Grosz, aan Huelsenbeck die voor eenigen tijd een meesterlijke reisbeschrijving liet verschijnen (hij is scheepsdokter en zijn boek ‘Afrika in Sicht’ verscheen bij Wolfgang Jesz te Dresden), aan den leider van de bekende Malikuitgeverij Wieland Herzfelde, aan den revolutionairen schepper der photomontage John Heartfield en - Hugo Ball.

Hugo Ball is natuurlijk niet in Zürich bij het cabaret Voltaire gebleven. Zijn gedachten waren geconcentreerd op iets positiefs. Hij vluchtte naar Tessin. ‘Jetzt weisz ich auch - schreef hij in deze dagen - wohin man aus Zürich noch flüchten kann: in den Tessin’. In Tessin meende hij de innerlijke rust die hij zoozeer noodig had, te kunnen vinden.

Maanden lang woonde hij met zijn vrouw Emmy Hennings - een dichteres en romancière van groote begaafdheid - in de eenzame afzondering van Ascona, Agnuzzo en Magadino. Het ware onjuist te schrijven dat Ball tot het katholicisme bekeerd werd. Zóó eenvoudig is dit alles niet. In de eerste plaats was Hugo Ball van huis uit katholiek. Hoewel deze literator vooral in de laatste jaren van zijn leven enkel een getrouw zoon der kerk zijn wilde, die de voorschriften der kerk nauwkeurig opvolgde en geen woord wilde schrijven, dat niet door de priesterlijke censuur zou zijn goedge-

[p. 127]

keurd is Hugo Ball toch nog iets anders geweest dan een gewoon katholiek en heeft hij meer gedaan dan enkel terugkeeren tot zijn vroeger geloof. Hij wilde met al de kracht die in hem was naar een oer-Christendom terug. Deze vroegere aanhanger van het dadaïsme verwierp later alles wat zich tusschen hem en de Kerk stelde. Alleen van dit oer-Christendom - van een terugkeer tot het oude geloof verwachtte hij redding voor deze wereld. De apostelen van deze leer - zijn heiligen - waren dan ook vooral de Russische wijsgeer Tschaadajef, de mysticus Franz Baader en Thomas Münzer. Hij beschuldigde steeds Martin Luther er van de oorzaak van de verschillende rampen te zijn geweest die in de loop der eeuwen het Duitsche volk hadden getroffen. In het protestantsche Duitschland zag hij een soort Anti-christ, die zelfs de wereldoorlog op zijn geweten had. Hij heeft dit alles uitvoerig gedocumenteerd in zijn werk ‘Kritik der deutschen Intelligenz’, dat hij later dan ook ‘die Folgen der Reformation’ noemde. Enkele aanhalingen mogen de bedoeling van dit werk aantoonen:

‘Wenn wir die Reformation, Luther und den Protestantismus bekämpfen, geschieht es, weil wir in ihnen die Hauptbollwerke einer nationalen Isolation erblicken.’

‘Luther wurde der Prophet eines Bürgertums, das sich sein wohlbestalltes Schlaraffentum nicht verkümmern zulassen gewillt war und doch in geheuchelter Augst vor Gerichtstag und Abrechnung sich tiefe Inferiorität suggerierte. Der Erfolg seiner zweifelhaften Lehre schuf jene unsichere Begehrlichkeit deren politischer Ausdruck allzulange das offizielle Deutschland war; jene Unredlichkeit des Gewissens die keine klaren Prinzipien schätzt; die ein beständiges Schwanken zwischen Moral und Appetit, zwischen Verboten und Erlaubt, zwischen Wahrheit und Heuchelei darstellt.’

- ‘Er (Kant) gab Friedrich Wilhelm II das schriftliche Versprechen, sich aller öffentlichen Vorträge, die christlichen Religion betreffend, in Vorlesungen und Schriften als Sr Majestät treuesten Untertan zu enthalten. In seinen Nachlasz aber fand man einen Zettel: “Widerruf und Verleugnung seiner inneren Ueberzeugung ist niederträchtig aber Schweigen in einem Falle wie dem gegenwärtigen ist Untertanenpflicht.” Dasz war als Uberbrückung der Idee mit der Erfahrungswelt praktische Vernunft. Die intelligible Freiheit blieb intakt. Praktische Vernunft dieser Art aber wurde im Preussen von König doziert.’

Ball's werk ‘die Folgen der Reformation’ dient gelezen te worden naast hetgeen Nietsche, Heine, Schopenhauer en Hölderlin over Duitschland schreven. Dit boek bevatte de bitterste aan-

[p. 128]

klacht, die ooit een Duitsch auteur tegen zijn vaderland richtte. Ball's grootste vijand bleef Luther ‘Er (Luther) gab dem Staate eine nie geahnte “Gewissensfreiheit” und erklärte zugleich das Desinteressement des religiösen Individuums an der Ordnung der Staatsaffären. Alle politische Indifferenz deutscher Dichter. Gelehrten und Philosophen hat hier ihren Ursprung. Die verächtliche Geringschätzung, mit der noch heute der deutsche Staatsmann auf die Vertreter der Intelligenz seines Landes herabsieht - auch sie geht auf Luther zurück. Die Naivität eines erbötigen Doktoren der Theologie lieferte das Volk zu endloser Maszregelung auf Treu und Glauben seinen Junckern, Beamten und Fürsten aus.’

In latere werken probeerde Ball het wezen van het oer-Christendom, waarvoor hij streed tot het einde - door een mystische intuïtie te benaderen. Zijn boek, ‘Byzantinisches Christentum’ geeft hiervan het bewijs.

Van het Dadaïsme naar ‘Byzantinisches Christentum’ is een weg die alleen een man als Hugo Ball in staat was te gaan. In ‘die Flucht aus der Zeit’ een soort biecht - een autobiographie waarnaast enkel het werk van Frank Harris kan worden genoemd - geeft hij ons nogmaals verslag van deze reis. We zijn hier als het ware getuige van de cultureele catastrophen der laatste jaren en hun invloed en uitwerken op mensch en maatschappij. De biecht begint 1910 in München waar Ball zich in gezelschap van Kandinsky en Franz Marc met tooneelproblemen bezighoudt. We lezen hoe hij in latere jaren onder invloed der kerkvaders komt - Léon Bloy leest en Barbey d'Aurevilly.

Hugo Ball is in October 1927 te Agnuzzo bij Lugano gestorven. Hij had gedacht nog talrijke werken te kunnen schrijven en die hem kenden zijn er van overtuigd dat deze werken van groote waarde zouden zijn geweest. Ik voor mij geloof niet dat de cultuurgeschiedenis van den laatsten tijd een figuur kan aanwijzen bij wien het geschreven woord zóó intens doorleefd was als bij hem.