De Stem. Jaargang 9

[p. 114]

Bolland en de Nederlandsche taal
door Dirk Coster

De lezer heeft in de Decemberaflevering zeker met groote belangstelling Bolland's uitspraken gelezen over den aard der Nederlandsche taal en van de zijne in 't bijzonder. - Het is vleiend voor onze beschaving, wat Bolland in 1913 tot den Spaanschen denker zeide, - toch misschien niet vleiend genoeg. Wij voelden den lust er eenig commentaar op te geven, - en wilden toch de uitspraken van Bolland door dit commentaar niet ontsieren. Wij stelden dit, in een noot, uit tot één der volgende afleveringen.

Welnu: dit gesprek van Bolland met Eugenio d'Ors heeft ook iets van een gemankeerde kans! Het is altijd jammer, deze kans te mankeeren. De kans nl. een ontdekkingslustig en aandachtig vreemdeling te winnen voor ons geestesleven, dat op bijna ongeloofelijke wijze geïsoleerd bleef in het overig Europa. En in plaats daarvan: de Beestenmarkt, de eeuwige pittoreske? - Eugenio d'Ors kon 't niet helpen dat hij deze pittoreske direct aanvaardde. In die pijnlijke beschamende onwetendheid, die de beste buitenlanders hebben ten opzichte van onze geestelijke beschaving, kon hij niet anders gelooven, of het Hollandsch was inderdaad een veekoopersdialect, door een groot philosoof in de vlucht opgevangen en als instrument voor zijn philosophie aangewend. Bolland liet hem waarschijnlijk in de waan, - versterkte haar nog door zijn gebaar. Het is niet waarschijnlijk (gegeven zijn toornig isolement) dat hij zijn gast verzekerd heeft, dat dozijnen gecultiveerde geesten, dichters en denkers, wetenschappelijken en Romantici, een Colenbrander, Fruin en Huizinga, een Boutens en een Roland Holst, een Vermeylen en Gezelle en eenige tientallen meer dit ‘vage dialect’ met hem mede gebruikten om er geestelijke concepties in te geven die van niet minder belang zijn voor de wereldbeschaving dan die van Bolland.

En toch is er waarheid in de woorden van Bolland, en er is een waarheid in die vergelijking met de taal der groote Duitsche periode, - alleen zij heeft niets met de Leidsche Beestenmarkt te maken. Onze taal is inderdaad op dit moment nog een bijzonder vrije taal, een taal opnieuw in wording, een zoo lenige woordstof dat degenen die haar hanteeren meestal zelf ternauwernood weten dat zij feitelijk steeds bezig zijn haar naar een zekere eigen willekeur te kneeden, te boetseeren volgens iedere behoefte van den geest en het plastisch instinct. Pas wanneer men toevallig gedwongen is,

[p. 115]

iets van de diepste eigenheid onzer gedachten in een der andere grootere talen over te brengen, ontdekt men de mate van vrijheid die ons is vergund, hoe er tal van plastische nuancen zijn, eigenmachtige veranderingen van de syntaxis, die de andere talen eenvoudig niet willen aannemen, en die men slechts toenaderend en zwaarmoedig omschrijven kan. Het Fransch, het Duitsch, het Engelsch hebben deze uiterste vrijheid niet, en pas na 1918 deed men een vage poging, zich in het expressionisme deze vrijheid te veroveren, een poging die zich niet doorzette omdat de noodzakelijkheid niet dwingend genoeg zich opdrong.

Dit is dus een feit! Maar... - dit feit staat los van de spreektaal, los van Leidsche Beestenmarkten. Dit feit is enkel de consequentie van een litterair-historische ontwikkeling. Dit Hollandsch, thans een zoo lenig woord-plasma, dat zich tot velerlei willekeur leent, waarin zelfs de klassiek-aangelegde schrijver, een Huizinga in de wetenschap en een Boutens in de poëzie, binnen de grenzen eener strenge smaak zich tal van vrije nuanceeringen vergunt, is tot voor kort ook een dier ‘verouderde, vaste, officieele’ talen geweest, en van een verouderdheid die in Europa zonder gelijke was: een versteven korst, zooals Bolland zegt, een vastgeroest complex van Renaissancistischecliché'sgelijk wij 't noemden. - Die weergalooze vastheid heeft een even weergalooze verbreking, een bijna absolute anarchie tot gevolg gehad. - Want de hevigheid eener reactie wordt door de taaiheid van den weerstand bepaald. Ieder weet wat wij bedoelen: 1880, - de Nieuwe Gids. Maar 1880 ditmaal gezien als een suggestieve aanstoot tot taalvernieuwing meer dan een diepe geestelijke revolutie. Er was een zoo volstrekte, bijna onderbewuste overtuiging ontstaan van de onbruikbaarheid der litteraire taal als uitingsinstrument voor de fijnere nuancen van ziels- en lichaamsleven, dat men haar opnieuw en aandachtig beluisteren ging, dat bijna ieder zich genoodzaakt voelde, zijn woordmiddelen opnieuw aan de dingen zelf te toetsen, aan de opstand der stoffelijke dingen en aan de intieme stroombeweging der gedachten. Enkele jongelieden, Gorter en Van Deijssel gaven den aanstoot, omdat zij een plotseling en bijna geheimzinnige primitiviteit in zich ontdekten die in woedend contrast stond tot de overbeschaafde beschaving waarin zij leefden, - zij gingen zelf te ver, zij wilden deze taal tot het onmogelijke dwingen, zij wilden haar beurtelings laten schilderen, zingen, stamelen, de onvatbare nuance vatbaar maken per se, en op hun eerste geslaagde pogingen volgden dus vele mislukkingen. - Maar dit neemt niet weg, dat hun suggestie tot taal-herijking nog 50 jaar heeft doorgewerkt en nog zelfs doorwerkt, - en dat zij langzaam en zeker onze gansche geschreven taal bevrijd heeft,

[p. 116]

verlevendigd en gezuiverd. Het was hetzelfde Nederlandsch nog, dat eindelijk na vele excessen tot een zekere rust kwam, - maar het had een nieuwe glans en nieuwe veerkracht ontvangen door het magnetisch contact met de werkelijkheid.

De Nieuwe Gids was niet onbetwistbaar groot als geestelijke kracht. Maar onbetwistbaar groot is zij als suggestie tot herijking, herleving, herproeving van onze Nederlandsche taal, en men kan zeggen, dat er als zoodanig sinds de middeleeuwen maar één moment geweest is, waarmee zij vergeleken kan worden - en dat is Hoofts verschijning aan den ingang der 17^de eeuw, die bewust de Middeleeuwsche taal te hersmeden begon tot een voertuig voor den geest der Renaissance, gelijk Gorter en Prins haar begonnen te hersmeden tot voertuig van het moderne wezen. Hooft was geen zeer groot dichter, toch heeft het voorbeeld zijner bloeiende zinnelijkheid onze taal oneindig verrijkt en uitgebreid. Men moet misschien geen groote broedende geest zijn, om zulk een aanstoot te kunnen geven. Men moet misschien voor alles zinnelijk gretig zijn en sterk uiterlijk leven. - Anderen, dieperen doen dan het verdere werk.

Bolland dankte zijn taal niet aan de Beestenmarkt, behalve misschien in de oogenblikken dat hij, half-God en kwajongen ineen, donderend toornde. Hij dankte haar aan de taal-vernieuwende suggestie van de Nieuwe Gids. Hij zette, zonder het te willen of te weten, (wat had hij met die jongelui te maken en het gestamel hunner zieligheid!) hun werk voort op dezelfde wijze en feitelijk op hetzelfde moment, waarop de groote dichters van 1900 het voortzetten: hij vond namelijk, na de plastisch-vrije vertolking der dingen, de plastische formules voor de ontastbare eeuwigvloeiendegedachte. - De vernieuwing der geschreven taal in Vlaanderen: zij was inderdaad een eruptie der volkstaal, die de toovercirkel binnenstroomde van het verstijfde, cultureele woord. De taalvernieuwing in Holland: zij ontstond uit de suggestìe van enkele jonge menschen, die zich plotseling hun jeugd als primaire levenskracht bewust werden: onafhankelijk oog, onafhankelijke tong, onafhankelijke zinnen. - De vernieuwing in Vlaanderen ontbloeide dadelijk in één zeer groot mensch (Gezelle) tot een groote kunst, zinnelijk en geestelijk ineenen, en zij behield ook later steeds een eigenaardige en rijke spontaniteit, een gemakkelijkheid van bloeien en een royale grootheid. - De Nieuwe Gids daarentegen was een allerwonderlijkst mixtuur van primitiviteit en raffinement, we zouden haast zeggen: van blank negerdom en Hollandsche burgerlijkheid, en pas in een volgend geslacht kon zich deze tweespalt harmonieeren.

Het is gemakkelijk dit grondfeit eens vast te stellen. - Minder gemakkelijk het naar alle zijden te verklaren.