De Stem. Jaargang 9

[p. 29]

Over de leegte der fantasie
door Just Havelaar

Gisteren in den trein, was ik de zwijgende getuige van een gesprek, dat spontaan zich ontwikkelde tusschen mijn reisgenooten.

Een zachtmoedige huisvrouw, een dier eenvoudige en intelligente moeders, die de glorie zijn (of waren?) van Holland, reisde met haar kleine meisje, dat - naar ons weldra werd toevertrouwd - Fanny heette en drie jaar oud was. Tegenover dit vreedzame menschen-paar zat een zeer bewuste dame, die zoo juist uit haar aktentasch een brochure had opgediept, die handelde over ‘Kosmische psychologie’. Haar wat gespannen en mager gelaat had de beraden uitdrukking van een ongehuwde vrouw, welke de dertig jaren energiek en sans rancune passeerde.

Trots die brochure vond de argelooze moeder in haar medereizigster een welwillend gehoor. Aangemoedigd, begon zij weldra van Fanny's geniale verbeeldingskracht te vertellen: uren lang kon het kind gelukkig zijn met wat lapjes of een stofdoek. Het speelde winkeltje; het was beurtelings ‘mevrouw’, ‘keukenmeisje’, ‘hond’, of ‘kindje’...

- ‘Dat gaat den heelen dag maar door. Haar fantasie staat letterlijk voor niets!’ jubelde de hartelijke vrouw, het kind door de donkere krullen strijkend.

- ‘Wanneer ik u was, mevrouw,’ zei de ander, ietwat afgemeten, ‘zou ik over die fantasie heelemaal zoo blij niet zijn.’

- ‘Nu-ja, blij... alle meisjes en jongetjes zijn zoo; dat weet ik best. Maar dàt juist vind ik zoo verrukkelijk. Alle kleine kinderen zijn geniaal!’ En ze keek ons met haar lichte oogen aan, als wilde ze in ons, eerzame burgers, die geniale baby nog herkennen.

- ‘Alle kindertjes, die bij moeder blijven...’ verbeterde onze psychologe. ‘Maar ik betwijfel, of deze fantasieën...

Wanneer u uw meisje naar een Montessori-school stuurde,’ vervolgde zij, ‘zou die wereld van verbeelding gauw genoeg verdwenen zijn.’

- ‘Waarlijk? Gelooft u?’ schrikte de moeder, die blijkbaar schokkende onthullingen verwachtte over het Montessori-onderwijs. - De onnoozele!

[p. 30]

Zonder talmen kregen we daarop de paedagogische inzichten der resolute dame te hooren: een gratis cursus voor eerst beginnenden... - ‘Kijk eens, mevrouw, dat zal ik u nu eens héél eenvoudig en héél kort vertellen...’

De theorie was mij bekend; ze kon mij niet zóó imponeeren, als zij 't de onbevangen moeder deed, die, tusschen door, hakkelend en blozend, te betoogen trachtte, dat ze haar kind toch heusch niet uit moederlijk egoïsme thuis hield... ‘Tenminste, ik geloof zeker niet, dat...’

Onversaagd vervolgde de propagandiste haar psychologisch onderricht.

Die veel geroemde fantasie van het kind is het symptoom van een innerlijke onvoldaanheid. Het heeft aan zich zelf niet genoeg. Zijn activiteitsdrang krijgt niet genoeg voedsel...

Het kind, zooals iedereen weet, wil vóór alles onafhankelijk zijn. ‘Zelf doen’: dat ligt in zijn mondje bestorven. Zijn intellectje ontwaakt en werkt met de kracht van een motor. Het vraagt duizend maal waarom? al de waaroms achter de daaroms wil 't doorgronden, tot in 't absurde toe. Het wil zijn ‘ikje’ opbouwen. Het wil weten, weten en kennen en kunnen.

Maar met dit ontwakend ik en met dien fellen kennisdrang weet het geen raad. Het kan zijn ‘ik’ niet òp. Het voelt een leegte in zich zelf. En daarom, om die leegte te vullen, redt het zich in de fantasie en wil het beurtelings alle ikken voorstellen, die het kent of zich voorstelt. Het wil, net als de kleine Fanny, winkeljuffrouw zijn en moederen kind. Jongetjes zijn machinist en paardentemmer en koning en tram-conducteur. Omdat het aan zich zelf vertwijfelt, wordt het kind acteur. Uren lang speelt het met een omgekeerde stoel, die zijn paard is, zijn auto, zijn huis... Uit radeloos verlangen naar werkelijkheden, uit hopelooze armoede. Uit leegte. Ja, al die zoogenaamde poëzie van de kinderen: leegte en nogmaals leegte, m'n lieve mevrouw. Echte honger... Honger naar het exacte. Wij moesten die kindertjes eigenlijk diep beklagen en onsernstig ongerust maken over hun vroolijkheid. De volwassenen begrijpen niet hoe ze hongeren...

‘Geef het kind realiteiten en het heeft de narcose der fantasie niet meer noodig. Alle fantasie is een symptoom van leegte’, concludeerde onze cursusleidster en zij sloot voldaan haar lippen, overtuigd van haar overwinning, verzekerd van haar theorie, die niet de hare was: vandaar haar verzekerdheid en vandaar de deemoed van haar neergeslagen oogen. Hulde verwachtte ze, noch wenschte ze. De waarheid had gezegevierd: zij zelf mocht zich terug trekken in den nevel harer anonymiteit.

De beduusde moeder stamelde, dat Fanny toch werkelijk gelukkig

[p. 31]

was; altijd hoorde je haar stemmetje babbelen of liedjes neuriën door het huis... Een gelukkig leventje, tot nu toe...

- ‘Tot nu toe!’ dreigde de dame, die daarop zich in haar brochure isoleerde.

De moeder bloosde. Fanny praatte en vroeg een van haar duizend waaroms, maar kreeg geen antwoord. De moeder worstelde...

Ik peinsde.

In mijn verbeelding zag ik een groot, brutaal plakkaat bij een besterde koepel-kerk in Moskou: Godsdienst is Opium! Ik zag Mussolini, hevig oreerend vanaf het balkon van een streng, Romeinsch paleis: ‘Vrouwen, droomt niet langer! Weest niet sentimenteel! Weent niet om wat leed en valt niet in onmacht als ge bloed ziet. Maar ontwaakt in de werkelijkheid en baart kinderen, die hun roode bloed voor 't Vaderland weten te offeren!’

Ik herinnerde mij, wat een verstandig man, een begaafd man zelfs, mij eens zeide: ‘Mijn zoon heeft 't in zijn kop gezet geschiedenis te willen studeeren. Toch zal ik hem naar Delft sturen; want begrip van scheikunde en techniek is méér waard, dan filosofeeren over het wezen der Renaissance.’

Ook dacht ik aan Madame Bovary, die de leegte van haar dagdroomen vulde met den leugen harer liefdes...

De theorie is zoo dom misschien niet; al vrees ik, dat ze dom máákt... als elke theorie. Theorieën mogen interessant zijn, maar de fanatieke theoretici zijn het nooit. En 't noodlot wil, dat geen theorie bestaanbaar is zonder de theoretici, die de theorie in discrediet brengen.

Inderdaad. misschien danken wij Henriëtte Roland Holst's ‘Nieuwe Geboort’ en Baudelaire's ‘Fleurs du Mal’ en Rembrandt's zelfportretten aan een zekere... leegte. Tolstoï voelde een leegte... toen fantaseerde hij zich zijn ‘Oorlog en Vrede’. Later voelde hij die leegte opnieuw, maar thans als een ondragelijke pijn... Toen fantaseerde hij zich een goede wereld en werd hij apostel.

Misschien is alle poëzie en alle apostolaat een pathologisch verschijnsel. Misschien zou er niet meer gedroomd worden, indien de menschen genoeg realiteiten hadden, om hun geest mee ‘te voeden’. De droom een narcose... De droom der religie, de droom der kunst, de droom der fantasieën die ons de grenzen van het ‘ik’ doen doorbreken... in schijn! Het actieve, daadkrachtige, praktische leven der werkelijkheden, het leven dat de economische en de politieke wereld beheerscht, zal den modernen mensch van die narcose genezen.

Misschien waren de Chineesche en Christelijke mystici, die het leegzijn zoo dringend prezen, inderdaad de ‘ziekelijke uitwassen’, waarvoor het 19e-eeuwsch positivisme hen hield.

[p. 32]

Ik keek naar dat kleine Prutske tegenover me, met haar fijn, levend en gaaf gezichtje, naar die tintelende oogjes, die zoo geestdriftig uitkeken naar al de sloome koeien en rechte slooten van ons flegmatisch polderland. En ik dacht: wie weet welk een stevige congresleidster nog uit Fanny groeien kan, als ze maar genoeg realiteiten krijgt om haar ‘ik’ te voeden.

Misschien zullen de Prutskes en de Fannytjes van 't jaar 2000 eindelijk verstandig zijn geworden en niet langer met miniatuur theeserviesjes-zonder-thee spelen, of met poppen, die slechts verdrongen moeder-instincten in hun onervaren gemoed kunnen wekken. Zij zullen zichzelf zijn en niet meer ‘iets voorstellen’, niet meer zullen ze eindelooze monologen fantaseeren om de leegte te vullen van hun naar realiteiten dorstend hart. - Liever wat minder gelukkig in je droomen en wat bevredigder in de resultaten van je arbeid...

‘Laten we doen alsof...’ zeiden tot nu toe de meisjes, als ze samen kwamen spelen. Het is onbegrijpelijk, dat 't rauw cynisme van zulk een voorstel de ouders niet eerder ontstelde!