De Stem. Jaargang 4

[p. 726]

Boekbespreking

Henriëtte Roland Holst-v.d. Schalk. De Voorwaarden tot Hernieuwing der Dramatische Kunst. (W.L. en J. Brusse's Uitg. Mij. Rotterdam 1924).

Om de waarde van dit boek te beseffen, kan men niet beter doen, dan een avond door te brengen in de Opera te Parijs. Zulk een opera-voorstelling toch is de hoogste expressie van het algeheel verval der dramatische kunst, wier wezen en roeping de schrijfster ons schetst.

Het bouwwerk zelf is beroemd; met eere wordt het genoemd en beschreven in de geschiedboeken der bouwkunst; en toch, hoe talentvol ook, hoe erudiet ook, het ontroert niet. Men kan het waardeeren, maar men kan er niet door getroffen worden, zooals toch b.v. het Gerechtshof te Parijs treft door de waardigheid zijner conceptie en verhoudingen. Ja, de purperen gloed, die 's avonds uit de groote vensters van de trappenhal schijnt en die dit feest-gebouw in een sfeer zet van monumentale bordeel-mystiek, past maar al te wèl bij 't algemeen karakter dezer uiterlijke, effectmatige architectuur, welke de schoonheden van vroeger eeuwen in overladen vormen samenhoopt.

Zijn waren geest openbaart dit bouwwerk eerst volledig als men de enorme, fantastisch-weelderige trappenhal binnentreedt. Zwier zonder gratie, pracht zonder adel!

Dit is 't paleis, dat de burger der 19e eeuw zichzelf stichtte naar zijn natuur. Zie, hoe deze trappen, deze galereiën ten doel hebben, de menschen in staat te stellen elkander zooveel mogelijk te bekijken, te bewonderen.

Hier speelt de burger vorst. Hier ontvangt hij zichzelf. Hier geniet hij zich in zijn macht. Uit zichzelf heeft hij niets gekund. Een eigen stijl, een eigen schoonheid wist hij niet te scheppen. Maar met een aan 't geniale grenzend adaptatie-vermogen heeft hij de grootsche vormen der Renaissancistische aristocratie in Italië en der Fransche monarchieën weten aan te wenden en saam te voegen tot nog ongekende proporties. Het is alles namaak, alles schijn, alles leugen - maar leugen is immers de karakteristieke sfeer van zijn achter democratische idealen vermomde machtsbegeerte. Eén ding is aan dit bouwwerk geen leugen, eén eigenschap drukt deze architectuur onomwonden uit: de matelooze eerbied voor materieelen rijkdom. Zelfs het paleis van Ver-

[p. 727]

sailles schijnt kaal tegenover dezen tempel der muzen, waar alles berekend is om den kreet te ontlokken: hoe rijk!

Daar zit de ontelbare schare, correct gekleed of elegant ontkleed, in de pompeuze theater-zaal, beschenen door den kristallen luchter die kolossaal schittert aan het in Venetiaanschen barok-stijl geschilderd koepel-gewelf. Alles krult en golft; alom schijn van marmer en goud. Welke proporties, welke ruimten... Het tooneel zelf is als een zaal!

Monna Vanna wordt vertoond: het groote succes-stuk van Maeterlinck, die eens een meditatief, persoonlijk dichter was, schepper van wijsgeerig proza, symbolisch dramaturg der decadentie, die den mensch bewegen zag als marionetten in Godeshand tegen een achtergrond van eeuwigheid en geheim, maar die door dit ethisch melodrama bewijzen wilde toch óók de massa te kunnen bereiken, evengoed als de vele echtbreuk-psychologen. Een mij onbekend componist schreef de muziek: zwoele, kwijlende muziek zonder geest, gloed of oorspronkelijkheid. Schreierig, zeurig, pathetisch bekennen de ongelukkigen elkander zingende en bespiegelende hun verheven liefdes-pijnen. Mijn hemel, hoe vervelend wordt 't leven onder den eisch der edelaardigheid!

De zaal schijnt te gaan barsten van verveling. Zij houdt 't haast niet langer uit, maar blijft gehypnotiseerd door de massale bêtise die ondragelijk, loom, over de verdwaasde menigte neerhangt. De acteurs galmen voort...

Eindelijk, als, onverwachts nog, de pause verlossing brengt, ontspant zich de onderbewuste ziels-marteling in een vervaarlijk applaus dat als een onweer de ruimte uitéénscheurt.

‘Ze zijn tòch enthousiast’... verbaast zich mijn metgezel.

‘Nee, zeg ik, luister maar: ze zijn heelemáál niet enthousiast!’

Zoo is het. Dit applaus heeft iets verschrikkelijks. Het ontaardt in een onbeheerscht geschreeuw, een geschreeuw dat in de hooge rangen overgenomen wordt en uitraast tot een hysterisch huilen. Nooit heb ik de menigte zulk een dierlijk geluid hooren maken. Het is beklemmend, luguber...

Lachend, verbijsterd verlaten wij overhaast het monumentale paleis der verleugende musen.

Een opera is ook altijd een onzin, zeggen wij elkander. En toch stroomt de menigte toe en betaalt ze de hooge entrees gewillig, avond na avond. Elke cinema, elk cabaret is amusanter... Zou 't alléén zijn uit conventie en alléén om elkaar te bekijken, te benijden, dat Parijs hierheen gaat? Of zou een diep instinct hier nog na-werken?

[p. 728]

Want wat wij hier bijwonen is de volkomen degeneratie der hoogste kunst-uiting. De opera, ziedaar 't geen overbleef van de groote synthese der dramatische kunst, waar het Woord wordt gedragen door de muziek, waar de gedachte de taal der zuivere ontroering spreekt, waar de psychologie veralgemeend wordt tot de groote, enkelvoudige uitbeelding der symbolische typen en groepen, waar de conflicten en de idealen eener gemeenschap in de verheven sfeer der religieuse gevoelens staan verdramatiseerd. Niets leugenachtiger dan onze pompeuse opera's; niets heiliger dan de idee, die in de opera verleugend nog voortleeft. De toekomst is... aan de opera!

Zulke denkbeelden stormden ons door het hoofd, toen wij in een naburig café tot de werkelijkheid des levens weder ontwaakten. En ik dacht aan Nietzsche's Geburt der Tragödië, het rijkste en diepste geschrift van dezen armen, grooten eenzame. Ik dacht aan den grootschen wil van het tragisch genie onzer jeugd: Richard Wagner.

Naar dezen schrillen avond gingen telkens mijn gedachten terug onder de lectuur van het hooggestemde, rijk gedocumenteerde werk, dat Henriëtte Roland Holst schreef over de hervorming der dramatische kunst, een boek dat, oneindig meer gevend dan de titel belooft, de donkere oorsprongen nagaat der dramatische kunst en haar groote momenten van bloei (ook in Japan) verklaart en doet gevoelen. Men kan ongetwijfeld bezwaren opperen tegen onderdeelen: wellicht is de figuur Shakespeare al te zeer in het tijdskader gezien, (m.i. is bij den genialen dramaturg de verheerlijking van vorsten en grooten, niet van zoo fundamenteele beteekenis); de algemeenheid der 19e-eeuwsche (roman-) litteratuur wordt wel ietwat eenzijdig en kleineerend verklaard uit 't stereotiep karakter dat de menschheid onder 't kapitalistisch regiem zou hebben verkregen; sommige moderne pogingen tot herleving der dramatische kunst (ik denk aan 't verschijnsel der openluchtspelen, der studenten-opvoeringen, enz.) hadden wellicht een dieper aandacht verdiend; en zoo meer. Maar deze bedenkingen, die eigenlijk meer punten van discussie zijn, verduisteren niet de lichtende verdienste der begaafde schrijfster, dat zij de fundamenteele waarheden zoo zuiver voorop stelde en zoo zuiver ontwikkelde; het drama komt voort uit de ziel van 't volk, uit zijn religieuse levens-beschouwing, zijn ethische idealen, zijn sociale werkelijkheden; het is vollediger en schooner, naar gelang het volstrekter de synthese vormt der aesthetische cultuur.

J.H.