De Stem. Jaargang 4

[p. 453]

Buitenlandsche litteratuur

Leonhard Frank. De Oorzaak. Vertaald door Alice Nahuys; Em. Querido, Amsterdam.

De litteratuur en de Duitsche litteratuur in het bijzonder mag zich er niet over verheugen, dat te kwader ure Freud's zielkundige ontdekkingen zulk een onbegrijpelijke populariteit onder leeken verworven hebben. Een zeker soort zich vervelende, half-intellectueelen heeft zich op de psycho-analyse geworpen, brooddronken als de eerste klas H.B.S.-er, die water nog slechts H₂ O noemt, en wanneer zij bovendien nog schrijven, zetten zij eenvoudig menschelijke belevingen in psychiatrische verklaringen om en noemen hun product expressionisme. Ik spreek hier niet over het Expressionisme in de dramatiek, dat, aangezien het drama een gansch andere kunst vertegenwoordigt dan het geschreven woord, aan een geheel aparte beschouwing moet worden onderworpen, waarvan, hetzij hier slechts terloops gezegd, het resultaat zal wezen, een erkenning van het Expressionisme als gezonde en verblijdende reactie op de verwarring, waarin het tooneel verstrikt is. Ik kan me echter niet van wantrouwen onthouden, zoodra ik één van de geforceerde, schreeuwerige en zelfingenomen producten in handen krijg, waartoe ook bovengenoemde roman behoort. Deze Duitschers vergeten dat water, nadat het in zijn elementen kon worden ontleed, nog precies hetzelfde water gebleven is en dat aan de wereld niets is veranderd, sinds men weet dat onze schijnbaar onwillekeurigste gebaren en niet gecontroleerde achtelooze gedachtes reflexies zijn van den hevig bewogen onderstroom onzer onbeleden wenschen. Maar waarom zoo te pralen met een wetenschappelijke precieseering van geheimen, die elk levend mensch vaag wel heeft vermoed, niemand wordt toch geschokt, wanneer op nieuwe diepten in het leven gewezen wordt, en de eenige critiek, die na Freud's hypothese opklinkt, is dan ook dat men gelooft dat de raadselen, waarmede wij zijn verbonden, grondeloozer en machtiger zijn, dan de Weensche hoogleeraar het met zijn verdringingstheorie aangeeft. Intusschen een opzwevend vliegtuig is een schoon ding, terwijl het hoopje radertjes, cylinders en taf van een gedemonteerde machine slechts onze nieuwsgierigheid streelt, een gevoel van heel wat lager orde dan de bevrediging door haar vlucht in

[p. 454]

ons gewekt. Het water, gelijk het in een glas daar voor ons staat is een weergaloos wonder, omdat de menging der in nauwkeurigste verhouding afgewogen elementen, in dat water bereikt is en geeft ons als zoodanig een edeler aandoening, dan onze belangstelling voor de kolven met zuurstof en met waterstof. Maar ziet, er bestaan schrijvers, die zich niet ontroerd voelen door de schepping zooals deze zich voor ons ontvouwt, maar die onzen lieven Heer in zijn werkplaats willen kijken om dan hun snap-shots van achter de coulissen wereldkundig te maken. Maar ze vergeten, dat de scheppingsdaden, vooral waar het gaat om de menschelijke ziel, niet af te kijken zijn. Bovendien zouden de chemici, die de electrolyse op het water toepasten, daarmee nooit begonnen zijn, wanneer ze niet in hun geest een zeer sterke voorstelling hadden van dat water. De zielsontleders mochten echter wel willen dat ze van de ziel bij benadering een vermoeden hadden. Ze weten niets van haar wezen of hare grenzen en toch probeeren ze met wetten, waarmede doktoren trachten de ziektesymptomen hunner patienten te verklaren, heele levens te duiden, die zij, dus doende, versimpelen tot kinderachtige puzzles, lastige gevallen voor de H.P. in plaats van ze te beschouwen als de heilige bloeisels, waartoe een menschen bestaan ontluikt. En deze magere schema's etc. leeren zij nu ons, arrogant en onkiesch, omdat zij, nu ze toch eenmaal de wijsheid in pacht hebben, ons niets willen sparen van de duisternissen, die ze in ons onderbewustzijn ontdekt hebben. Zoo doet ook Leonhard Frank: ‘De dichter’ is in zijn jeugd door den onderwijzer ‘mager’ beleedigd geworden: Bij een schoolfeestje mochten de andere kinderen in een uitspanning melk drinken. Hij had geen dubbeltje en moest daarom buiten het hek blijven. Deze hoon knakt hem voor zijn leven, ontneemt hem zijn zelfgevoel, dringt hem tot verachtelijke sousteneurs praktijken. Dan voelt hij zich even wetmatig ertoe gedreven wraak te nemen. Gehoorzamend aan een onverklaarbaren drang zoekt hij den onderwijzer op, steekt hem dood en eindigt zijn leven op het schavot.

Welk een meer dan leelijk, onwaar verhaal, een verhaal in zijn opsomming lijkend op de ziekteverslagen van een zenuwinrichting. Ik vraag me af: welke andere invloeden heeft deze jongen ondervonden? Hoe heeft hij met andere ondervindingen afgerekend, wanneer scheen de zon, wat las hij, welke vriendelijke blikken hebben op hem gerust?

Want, niet waar, de notities van eenen maniak, die in zijn vernauwd bewustzijn slechts op enkele prikkels reageert, behooren bij de medische wetenschap thuis, de gewaarwordingen van een

[p. 455]

gelaedeerd zenuwstelsel zijn voor buitenstaanders niet interessant. Wanneer echter een fysiologisch normaal mensch tot de dwanggedachte komt, die dezen Anton Seiler tot moorden noopt, beteekent dit dat heele werelden van goed en van kwaad in zijn ziel verteerd moesten worden, tot niets dan deze eene haat als een laatste felle vlam in hem rest. Dan is het mogelijk dat de veroordeelde op het eind van zijn leven eenen droevigen dag herdenkt, waarop hij hunkerend voor het gesloten hek van een pleziertuin stond, maar hij zal daarnaast vele herinneringen moeten doorloopen, lieve en kwade, aan gebeurtenissen, die hij met de duistere aarde onder de voeten en den schoonen hemel boven zijn hoofd, heeft moeten doorleven.

Het overmoedige beginsel, waarop Frank zich verliet: een analyse van een menschenleven te geven, heeft zich gewroken, want, nu dat onnaspeurlijke, onvatbare aan de formule is vreemd gebleven, waaraan Seiler's bestaan volgens de ontleding zou beantwoorden, mist de herconstructie, die in dit verhaal werd ondernomen alle overtuigingskracht. De dichter, de schoolmeester, de moeder, de rechters... onbestaanbare figuren, gelijk de gebeurtenissen, het optreden van Mager, des dichters tête-a-tête, met de deerne, de terechtzitting, de onthoofding onmogelijke vertooningen bleven, trots de onbeschaamde uitvoerigheid, waarmee ze voor ons binnenste buiten werden gekeerd. Maar ofschoon wij het den auteur wel degelijk mogen kwalijk nemen dat hij de analytische methodes der wetenschap, (toegepast zonder de wetenschappelijke voorzichtigheid) toereikend achtte voor het scheppen van een kunstwerk, toch is het misschien onrechtvaardig hem te verwijten dat de lotgevallen van den mechano-mensch Anton Seiler, zoo ver afbleven van het werkelijke leven. Niet alleen omdat zijn methode onmogelijk tot een synthese had kunnen voeren, maar vooral omdat hij een synthese in dien zin niet beoogde. Heb ik dezen expressionist wel begrepen, dan wilde hij ons vertoonen een soort moderne allegorie, echter een allegorie, waarin niet zooals vroeger een beschouwing der dingen werd vervat, maar waarin een cynisch naturalisme tot uiting komt. Met opzet worden de figuren met harde lijnen gekrast tegen eenen oningevulden achtergrond, die daardoor expres atmosfeerloos gehouden werd. Niet te verwarren met caricaturen, omdat achter deze een auteur spreekt: ‘ik vind,’ terwijl achter de ‘Seiler's’, ‘Mager's’, ‘Gezworenen’ en wat dies meer zij, een koude stem dicteert: ‘het is...’

Ten allen tijde heeft de allegorie getoefd aan de grens van het

[p. 456]

gebied dat door de kunst bestreken wordt en eigenlijk verdwijnt zij eroverheen, ware het niet dat zij door sommige superieure geesten tot vertolkster werd gekozen van diepe levenswijsheid. Nu echter deze moderne schrijver haar oproept uit het graf ter demonstratie van eenige medische proeven, kunnen we slechts wenschen dat spoedig de haan moge kraaien, die geesten tot vluchten noopt.

Gabrielle van Loenen