De Stem. Jaargang 4

Tooneel
door Dop Bles

De Arme onder de Trap.
Henri Ghéon - De Haghespelers.

Ghéon is geen Claudel. Hij mist diens machtige taal volkomen, het zware aanzwellende, breed golvend rythme, waardoor Claudel de realiteit weet op te stooten in hooger regionen.

Het is geenszins Ghéon die tot deze vergelijking dwingt, doch de wijze waarop de regie dit, zijn spel bracht, als gold het hier een zwaarwichtige dramatische schepping.

Meer dan de Fransche opvatting moet de Hollandsche Ghéon zelf bekoord hebben. Aldus meldde een pers-bericht. In hoeverre 't juist is dergelijke uitspraken bekend te maken, behoeft hier niet onderzocht. Indien niet louter hoffelijk bedoeld, kan hieruit slechts worden besloten dat deze overschatting de auteur lief was, om 't vleiende hierin gelegen.

Doch Ghéon weet niet een wonder te doen gebeuren, gelijk een Claudel; de gebeurtenis van 't wonder geeft hij slechts illustratief. Wat hij geeft is populaire katholieke kunst; vergis ik mij niet dan definieerde hijzelf zijn werk met deze woorden.

Terecht stelde hij de Heilige Alexius niet tegen een achtergrond van 't Eeuwige, immers te midden van 't daagsch bedrijf, tegen een fond van woelig kleurbeweeg, zien wij de heilig-wordende arme geplaatst, voltrekt zich de handeling, de illustratie van 't heiligend gebeuren. De regie heeft zich geen rekenschap gegeven van de wetten der optiek. Indien heel de omgeving meer in 't

[p. 457]

klein menschelijke begrepen was, zou - in verhouding - deze heilige meer bovenmenschelijk geleken hebben. Door de humor te erkennen - of gold het hier herkennen? - zou de wijding zich minder kunstmatig op de hoofdfiguur gekonsentreerd hebben.

Om het noodige relief te verkrijgen had meer reëel de werklijkheid hem dienen te omringen. Doch de groote doodende fout lag wel in de fatale meening - die schier door alle niet religieus-katholieke gezelschappen gehuldigd wordt, wanneer het katholieke religieuze werken geldt - dat Calvinistische saaiheid van plechtige eerbied zou getuigen. En hierbij sluit dan nog de wanhopige gewoonte aan, om 't Fransche tempo te vervangen door een lijzig voortbeweeg, dat er slechts op bedacht schijnt het spel over een drietal uren te verdeelen. Ghéon's taal, zóó breed uit gemeten, verloor hierdoor alle diepte.

De Heer Verkade heeft zelf de hoofdrol vervuld. Hierdoor geleek de heilige Alexius vaak een handig debater, in plaats van de eenvoudige waaruit de sublieme waarheid onbewust opbloeit. Wel trachtte hij zelf een zekere ongeschiktheid - bovenal in zijn geluid gelegen - te verhelpen, en soms gelukte het hem - was hier de gedachte aan Moissi niet merkbaar? - tot gevoeliger modulatie zijn stem te verzachten. Doch tegenover deze enkele vervluchtende oogenblikken stonden te vele absoluut valsche intonaties. De verlaten vrouw, wier zielsproces het eenige innerlijke dramatisch gebeuren is, wist Louise Kooyman met toewijding te vertolken. Haar gebaar en standen hadden soms het maagdelijk-schoone van oude kerkbeelden.

Van Dalsum's creatie van de oude vader leed al te veel onder het tempo, dat bij hem soms tot stilstand voerde. Vreemd, dat tijdens het repeteeren, de letterlijke vertaling, waar deze onbegrijpelijk Hollandsch werd, niet even correctie verkreeg.

P.S. ‘Op verzoek van een Vereeniging’ - aldus een lezer - ‘liet de Heer Verkade een jong auteur de Hamlet-rol uitsluitend voor de leden dier Ver. spelen. Ging U nu niet te ver door het verantwoordelijkheidsgevoel van den Heer V. in 't geding te brengen?’

Het intieme karakter gaat voor de pers verloren, wanneer zij wordt uitgenoodigd als zoodanig. Werkelijk, ik zou te ver zijn gegaan indien ik gevoelens van den Heer V. beoordeeld had. In mijn bespreking bepaalde ik mij tot de opvattingen van den tooneelleider V. en gebruikte het woord onverantwoordelijkheidszin, nadat ik getracht had aan te toonen dat de toekenning van

[p. 458]

zware rollen aan jonge acteurs, nutteloos en gevaarlijk was, en dat hier elke verantwoording in resultaten ontbrak. Deze zin, om het geenszins verantwoorde, schijnbaar principieel door te voeren, heb ik gewraakt. Door echter mijn motieven te noemen, stelde ik de lezers in staat mijn meening aan eigen inzichten te toetsen.

Nog wenscht de geachte lezer mijn ‘meening’ te weten ‘nu Verkade de Stadsschouwburg verkreeg’. De Heer Verkade is mijns inziens de man, die veel tot heil van ons tooneel zou kunnen verrichten, doch tot nu te veel in het eigen streven een algemeen belang zag in plaats van het algemeene tot het eigene te maken. Evenwel, zijn persoon, ontvankelijker dan een Royaards voor de gedachten en gevoelens van onze dagen, sluit geenszins uit de mogelijkheid dat vruchtbaarder bedoelen eens zijn streven zal richten. Voor ons bestaat een tooneelleider alleen als de vervuller van een streven, dat in Holland dreigt te ontaarden in regie-demonstraties, doch niets anders mag zijn dan publiek al verheffend te vermaken, beter te maken, en hierbij dient te worden beseft, dat men moet beginnen te dalen tot 't volk, dat uit zichzelf niet stijgen kan tot de ideeën van een leider.

Een waarschuwend voorbeeld moge Dr. Royaards hem zijn, die in waarheid zòò weinig bereikte, dat hij na een kwart eeuw van durend erkend bereiken, in werkelijkheid het publiek slechts liet, waar hij het vond. De stukken, die eertijds van noode waren, om publiek te trekken, het waren diezelfde spelen waartoe Dr. R. zijn toevlucht nam, als hij zijn schouwburg winstgevend wilde vullen. En zoo groot is de naam van zijn gezelschap bij de burgers van de eigen stad, dat de beste leden thans met Sabijnsche Maagdenrooven hun heil in circusgebouwen kunnen zoeken.

Aldus de kille waarheid zoo gauw kunstmatige glans ontbreekt.

De Uitvaart door Sutton Vane.
N.V. Ver. R'damsch Hofstad-Tooneel.

Het werkelijk origineele van dit, om zijn originaliteit uitbundig geprezen werk, is geenszins gelegen in het meer of minder oorspronkelijke van de conceptie, maar in het typisch conventioneele, waarmede de auteur een gegeven behandelt, aan gene zijde van alle werkelijkheid gelegen, in het dociele volgen van het traditioneele, waar het voorbeeldlooze zich in 't eindelooze verliest, in het luchtig beweeg over het oppervlakkige, waar het grondelooze in 't duizeldiepe verblindt: het mysterie van de dood.

[p. 459]

Hier zijn zeven passasiers op weg naar de Overzijde, waar Hel of Hemel hen wacht, hier zijn zeven dooden bijeen, waarvan het bestaan voort-durende is, doch dit voortbestaan is niets anders en niets meer dan het demonstreeren van voornaamste deugd of ondeugd, volgens de algemeen geldende moraal. Zeven representatieve figuren uit het maatschappelijk leven zooals dit weerspiegeld wordt in 't geïllustreerde bijblad.

Een meedoogenlooze businessman - Duitscher van geboorte kan hij gevoegelijker tot helsche loutering worden bestemd - een wiskey-drinker, een boostongige dame, de goedhartige burgervrouw, de nobele geestlijke, deze stereotiepen, mitsgaders een jong paar dat zelfmoord pleegde, - ook deze suicide blijft een banaal bericht - zij vormen het onbelangrijke gezelschap dat wij zijn laatste bestemming zien naderen.

Het mysterie van de dood, de auteur tracht het zelfs niet te benaderen; hier louter voortzetting van het leven, zelfs zal de Engelsche moraal de moraal van de Engelen blijken. Slechts even wordt over het tijdelooze gesproken; dit weerhield de auteur echter geenszins om b.v.b. de duur van de overtocht zeer zakelijk op omstreeks (dit omstreeks vervangt ijs en weer dienende) zes dagen te bepalen en consciencieus de dagverdeeling aan te geven. Deze in wezen specifiek engelsche banaliteit is desnietemin in de uitwerking als theatrale conceptie belangrijk geworden, door de dubbele belichting. Deze banaliteit toch houdt, (hetzij het meest vage) contact met het ontzettende geheim van de dood in de verwondering, en tevens met de verlaten werkelijkheid in de humor. Het is deze verwondering, dit eerste zinnen op 't geheim, die de atmosfeer bepalen zou, en heel de vertooning hult als in een groenige nevel, het vage groeiende besef van 't geheimzinnige. En daarnaast de humor, die het schijnbaar mechanisch voortgaan van 't werkelijk bestaan, tot kritisch inzicht in dat bestaan verscherpt. Het is deze humor, die met lichte lach tenvolle afwezige verdieping vergoedt, het is deze, door publiek te aanvoelen twijfel en verwondering om de dood, die de aandacht durend tot zich trekt en tot spanning weet op te voeren in de vraag, belangrijk om 't algemeen menschelijke, de vraag die over 't voetlicht heen de zaal in slaat en de eigen gedachten der menschen vervult: wat zullen wij antwoorden, als de Ondervrager tot ons eenmaal komt?

Ja, mogelijk is dit wel het allerbelangrijkste van dit spel, dat hier een jong auteur bewijst, dat tooneel het fascineerende wel immer behouden zal, zoo men slechts - niet eens grootsch of met geniale allure - het algemeen menschelijke, dat waarmee eigen

[p. 460]

ziel gemoeid is, verklarend of vertroostend, ja slechts berustend weet te geven.

Het voortreffelijke van de vertooning lag in 't besef bij de regie dat hier het geheimzinnige en de humor het belangrijkste waren, ja, dat het slagen bepaald zou worden door 't bereiken van een wondere sfeer, waarin de humor bevangen moest blijven, om haar niet algeheel te doen verstuiven.

En deze stemming van vervloeiende vrees, zij bleef onverbroken, wanneer de menschelijke angst als obsessie uitsloeg, en bovenal bleek zij bestand tegen de daling in III, toen noodwendige climax uitbleef.

De Verschijning van de angstig verbeide Ondervrager was teleurstellend. Verplicht in verhouding tot de voorbereiding deze figuur te beelden, bleef de auteur hier ver beneden het aannemelijke, terwijl de Heer Schwab van deze dienaar Gods zooiets als een goedmoedige planter maakte.

Het jonge paar, het in zichzelf verdiepte wist niet van eigen zielsgebeuren te overtuigen, mat en zich herhalend bleef hun telkens verschijnen. Meer begrepen als de levende droom, van aardsche, doch extatische min, zou 't resultaat belangrijker kunnen zijn.

Cor van der Lugt Melsert, die als regisseur de toon had aangegeven, wist in de rol van de drankzuchtige deze definitief te bepalen.

Anton Roemer als de steward, de eenige geleider op 't schip, symboliseerde als 't ware de berusting in 't on-aardsche bestaan. Prachtig was 't irreëele dat al zijn doen aanhing. Nog viel Piet Bron op, die het brutale van de businessman, in het ingetogene wist te geven, het opstandige en berustende in zuiver gevoelde nuanceering, de karakteriseering nimmer doorvoerend ten koste van de eenheid.