De Stem. Jaargang 4

[p. 445]

Nederlandsche litteratuur

Aart van der Leeuw. De Mythe van een Jeugd. C.A.J. van Dishoeck te Bussum.

Elke oude stad van Holland, - zij moge rijk en krachtdadig of vroom en ingetogen van karakter zijn, - elke oude stad van Holland wekt door haar ernst de heugenis aan het zwaar martelaarschap, dat zij doorstond. Welke dezer steden zulk een weeken en rozen indruk heeft kunnen maken op den schrijver dezer ‘mythe eener jeugd’, dat zij hem tot stoffage kon worden voor zijn allegorieën, wij willen er ons niet in begeven, noch willen wij er nader op ingaan, omdat licht het misverstand zou kunnen ontstaan, alsof het hier gaat om aesthetische waardeschattingen. Hoezeer het om iets anders gaat zullen wij beseffen, wanneer het ons duidelijk wordt, dat Aaert van der Leeuw de oude stad betracht met denzelfden blik, waarmee hij het leven aanziet.

Het schijnt ons van belang allereerst op te merken, dat dit verhaal geen mythe is. De mythische persoonlijkheden bergen in zichzelf geen conflikten, zijzelve zijn personificaties der onderscheiden zielstendenties van den mytheschepper, hij zij volk of enkeling; en het mythisch verhaal beeldt de constellatie of ook de strijd dezer zielstendenties.

Maar elk der figuren van dit boek is een wezen, dat conflikten in zich bergt. Dat de aard dezer conflikten niet of nauwelijks onder de oogen wordt gezien, dat er tot hun oplossing geen schrede wordt gedaan, verandert niets aan het feit, dat de held een met conflikten behebt mensch

[p. 446]

is, geen mythische persoonlijkheid, en dat het verhaal poogt te geven een zielgeschiedenis zijner jongelingsjaren. Het draagt dan ook een uitgesproken zedelijk karakter.

Ook de overige figuren zijn geen mythische persoonlijkheden. Hendrik de Vogelaar is een wezen met een zeer samengestelde ziel en hoe theoretisch werd die samengesteld! Kasper, de berouwvolle vader, ook hij is bedoeld te zijn een worstelend mensch, maar men vraagt zich af of deze figuur niet enkel zoo donker werd beklodderd met zonden om aan de phenomenale reinheid van den held meer relief te geven! En ook Felicia en Anna, zoo zij al geen menschen zijn, mythische wezens zijn zij evenmin, veeleer schema's enkel, allegorieën. In de mythe is het onbewust verlangen geworden tot een wezenheid, die den mensch tegemoet treedt, de allegorie is een veruiterlijking van bewuste verlangens of zedelijke tendenties.

De zedelijke tendenties zijn in dit boek wel zeer bewust. De vroolijkheid wordt erin verworpen, omdat zij geen braafheid is, de braafheid wordt erin verkoren, omdat zij geen vroolijkheid is. Hoezeer de schrijver zich ook verzet moge hebben juist tegen deze zedeleer, zij staat nochtans uitgeschreven in zijn boek. Dat deze vroolijklijkheid schade zou aanbrengen, dat deze onthouding bloeiensvrijheid zou geven, - waaraan, waarom, de schrijver doet het ons niet beleven. De liefde van den held voor Felicia ‘reikte niet naar de hoogste toppen’. Het moet ons blijken uit het feit, dat... zij zich niet voor de eerste, wellicht ook niet voor de tweede maal gaf: ‘Maar tusschen hun huwen en dit uur van het najaar lag die tijd van ontgoocheling, dat hij aan een hart gerust had, waarvan hij wist, dat het niet zoo heilig was, als hij het zich gedroomd had, niet zoo eerlijk, niet zoo fier. Hierdoor was voor hem de gemeenschap verbroken met

[p. 447]

alles wat knop droeg, juist nu hij besefte, dat heel de bewegelijkheid der wereld in het onontlokene school.’ Niet aan zichzelf, aan anderen beleeft de held zijn ontgoochelingen!

Zijn liefde voor Anna, de onontlokene, reikt naar de hoogste toppen! Het moet ons blijken uit het feit, dat hij terwille van haar de gedachte aan Felicia... onderdrukt. Welke gevolgen mag dit hebben voor de arme Anna, daar hij haar niet te kussen weet zonder aan Felicia te denken!

Niets omtrent zichzelve ervaart de held door wat hij beleefde. Zijn verlangen blijft hardnekkig de taal der droomen spreken, de zeer dubbelzinnige, die terzelfdertijd en onontwaarbaar de taal der zinlijke, als die der geestelijke belofte is.

Ach, deze jongeling, die zich verwerpt terwille van zijn vroolijkheid, hoe aandoenlijk rein is hij! Alles wat aan vuilheid en vernietiging herinnert, blijft buiten zijn droomenbeeldenkring, zooals de vette papieren en de uitwerpselen der dieren buiten de parken blijven, waarin ‘langs gladgeschoren gazons en azalia molltsperken gehandschoende heeren rijden op welverzorgde goudvossen!’

In het Griekendom met zijn verheerlijking van de bloeikracht der natuur, meent de schrijver zijn voorkeur voor het gave, welverzorgde te mogen herkennen, zijn neiging het zieke, vuile en wreede te vermijden.

Maar àl te kwistig worden in dit boek de rozengarven, rozenkorven en hoornen des overvloeds over den held ‘Phaëton’ uitgestort; in àl te gemeenzame nabijheid wordt het Griekendom gebracht van dit barok, hetwelk te vinden is in genoemde parken der welverzorgde burgers onzer met den ondergang worstelende maatschappij.

Het wreede, vuile en zieke, - het tragische in één

[p. 448]

woord, - het bleef den schrijver verre, zoo in de maatschappij, zoo in zichzelf resp. in zijn held. En daarom is deze ‘Mythe eener Jeugd’ niet, wat zij bedoelde te zijn, - een zielsgeschiedenis der jongelingsjaren.

Aart van der Leeuw heeft van huis uit wellicht een niet geringe verbeeldingskracht, maar in dit boek bleef zij steriel, omdat zij nimmer ontsnapte aan den dwang zijner intellectualiteit.

Hij koesterde zijn droomen, nimmer opende hij de vensters zijner verbeelding, opdat zij de werkelijkheid zou vermogen te erkennen en haar zin.

Zijn verlangen alle dingen nochtans zinrijk te zien, werd tot een dwang, die hem oplegde onafgebroken in zinrijke beelden te spreken. Zijn met allegorien en vergelijkingen volgepropte zinnen doen stuntelig en opzettelijk aan.

‘Ook het paard leek achter het droombeeld van een lokkende tooverweide aan te loopen, zóó liet het de hoeven op de keien klinken, steigerde het, en slingerde het den kop heen en weder, dat het schuim hem langs de flanken spatte.’ (blz. 4).

Zonder deze dwang zijner intellectualiteit zou stellig des schrijvers fijn aanvoelen der natuur als landschap tot vrije uitdrukking zijn gekomen in dit boek.

P.M.