De Stem. Jaargang 3

[p. 1006]

Een nobel leven
door Just Havelaar

Naar aanleiding van Dr. Clara Meijer-Wichmann's Mensch en Maatschappij. - N.V. Uitg. Mij. v. Loghum Slaterus en Visser. Arnhem 1923.

Wanneer een begaafd mensch jong sterft, is er meestal veel geklaag over dit te vroeg verbroken leven en verdiept men zich bij voorkeur in beschouwingen over al hetgeen dit leven beloofde en niet volbrengen mocht. Zulke weemoedsbetuigingen echter, hoe begrijpelijk ook, plegen toch een zeker gevoel van verzet te wekken. Immers, de waarde van een leven ligt veel meer in de gezindheid, in de mate van ernst en goeden wil waarmee dit leven geleefd werd, dan in de nawijsbare resultaten, in de ‘werken’. Het is niet goed de werken boven den mensch te stellen en de uiterlijke ‘bewijsstukken’ boven de innerlijke realiteiten. Ieder heeft in de wereld zijn taak, maar meer dan de taak is het leven zelf. En ook een leven, dat geenszins zijn taak ten einde bracht, kan treffen als iets compleets, indien het zich rechtvaardigde door zijn trouw, zijn innerlijke waarde en de zuiverheid van zijn streven. Wij zullen, zoo voelende, vrede hebben in het lot.

Wanneer wij denken aan het zoo vroegtijdig en als door een bot toeval afgebroken leven van Clara Meijer - Wichmann, een leven, dat in volle groeikracht nog was en nog niet tot ontplooiing gekomen, dan in 't bizonder voelen wij, dat de weemoed over het niet-bereikte zwijgen moet tegenover de blijdschap over het verwezenlijkte. Wat zij nog had kunnen doen, dat weet niemand. Wat zij gedaan heeft, blijft alles waar wij mee noodig hebben. En wat zij gedaan heeft wil zeggen: wat zij geweest is.

Het scheen mij noodig deze vanzelfsprekendheden, die voor ieder gelden, voorop te stellen, daar dit boek wel door de meesten zal gelezen worden met 't spijtig gevoel, dat 't slechts de bouwvallen, slechts de verspreide brokstukken bevat van het eigenlijke, nog niet gerealiseerde werk. Deze bundel essays toch

[p. 1007]

bestaat grootendeels uit ‘bewerkingen’ door vrienden van 't geen de schrijfster aan uitvoerige notities voor cursussen naliet. Dit boek is de schets van een onvoltooid levenswerk. Maar ik wenschte wel, dat niet allereerst het onvoltooide den lezer trof, maar het verwezenlijkte. Mij treft het verwezenlijkte leven, waarvan dit boek getuigt, veel sterker dan het onvoltooid gebleven resultaat. Mij treft de gaafheid van dit nobel karakter en van dezen klaren geest veel sterker dan de onvolledigheid van het werk. Mij treft de schoone, harmonische persoonlijkheid, die uit dit boek tot mij komt, veel sterker dan de gebrekkige vorm. En ik geloof, dat dit boek vruchteloos zal blijven, indien het wordt gelezen met dien weemoed over den ‘te vroegen’ dood, terwijl het zeker veel beteekenen kan voor hem, die het in zich zelf reeds zoo rijpe leven, waaruit het voortkwam, voor oogen houdt. Dit boek, in zijn onbevredigenden vorm, brengt meer dan menig vollediger arbeid.

Het bevat een vijftal studies: Van mensch en maatschappij, het historisch materialisme, philosophische grondslagen van het Socialisme, het recht tot straffen en het Taylorstelsel. (Dit laatste is slechts een kort opstel en m.i. het minst belangrijke).

Het eerste, tevens vroegste opstel, in tegenstelling tot de andere, werd nagenoeg geheel gegeven in den door de schrijfster zelf vastgestelden vorm. Niet alleen door den toon, door den stijl der schriftuur, maar ook door den zakelijken inhoud zelf, geeft het misschien het intiemste inzicht in haar persoonlijkheid. Toch draagt het nog eenigszins de kenmerken van geestelijke onvolgroeidheid. Men leest met instemming en met blijdschap de vele fijne opmerkingen, de soms diepzinnige en altijd doorvoelde gedachten, maar het laat in zijn geheel een ietwat vagen en zwakken indruk na. Men voelt, dat de schrijfster iemand is, die het leven van vele zijden ziet, die van nature meer beschouwend dan handelend tegenover de wereld staat, maar die door de kracht van haar zedelijk voelen en van haar liefde gedwongen werd tot een strijdvaardigheid. Deze innerlijke dwang echter manifesteert zich nog een weinig te moraliseerend.

De belangrijkheid van den bundel berust ongetwijfeld in de beide groote opstellen, die haar gedachte het klaarst vertolken: dat over het historisch materialisme en dat over het recht tot straffen. Dit zijn zeer verhelderende geschriften, de vrucht van diep voelen en klaar denken, geschriften die, bij alle objectiviteit, toch haar eigen willen en zijn direct uitdrukken. Wat zij zegt over het psycho analytisch element van het historisch materia-

[p. 1008]

lisme, over de ‘ontmaskering’ der ideologieën, over de tuchtschool der eerlijkheid en over de betrekkelijke, tijdelijke waarde dezer beschouwingswijze, die - volgens haar eigen methode - ook in zichzelf slechts als een fase is te zien in de geestelijke evolutie, dit alles treft als oorspronkelijk en waarlijk wijs. De tweede, door mij genoemde, studie, die over het strafrecht, heeft 't meest te lijden gehad door de onvolledigheid der uitwerking. Inderdaad krijgen wij hier slechts een fragmentarische schets te zien van een groot, blijvend werk, dat zij, na haar dissertatie over ditzelfde onderwerp, ons ongetwijfeld nog geschonken zou hebben. De problemen, hier aangeroerd, stonden tot haar innerlijk leven blijkbaar in het meest directe verband. Dit onderwerp kon haar niet loslaten. Een fragmentarische schets: maar welk een rijkdom van perspectieven! Juist dit minst voltooide opstel zou ik het rijpste en vruchtbaarste willen noemen van alle. Het strijdvaardige, het zedelijk willen, komt in dit opstel het meest naar voren en overstemt de objectieve beschouwelijkheid, die haar zoozeer eigen was en die langen tijd iets weifelachtigs gaf aan haar wezen. Maar dit zedelijk willen behoudt thans het accent der noodzakelijkheid zonder te ontaarden in een moraliseeren over het leven héén. Alleen in het ietwat te makkelijk weg-praten der menschelijke boosheid (evenals, op een andere plaats, in het te vluchtig vergoelijken der terroristische misdrijven, die toch principieele dingen betreffen) voelt men nog even de zwakheid dezer natuur, die wellicht te zeer in het welwillend-redelijke zich veilig wist, dan dat de donkere realiteiten en de dissonanten van het leven diep verwerkt en onbevangen bezien konden worden.

Wanneer ik dit boek als een geheel vóór mij stel, het samenvattend als een menschelijke uiting, dan treffen mij twee eigenschappen:

1e. de zachte wijsheid dezer vrouw, die toch voor geen revolutionaire consequenties terug deinsde. Nergens klinkt hier die harde en eigenwijze toon door, welke ons uit dit kamp maar al te bekend is; nooit wordt hier het leven geofferd aan een theorie; nooit heeft de kracht harer sociale overtuiging de schrijfster verleid het leven tot één sociaal geloofsartikel terug te brengen: de benauwende dogmatiek van het politiek fanatisme is haar vreemd. Evenmin vinden wij hier de tweespaltigheid van een tot zelf-inkeer en vrede bestemd leven, dat zich de eenzijdigheid van den strijd voelt opgedrongen. Er is, noch naar buiten, noch naar binnen, dwang.

[p. 1009]

En vervolgens treft mij, hoe hier een streng wetenschappelijke scholing samengaat met een zeer menschelijk en warm idealisme. De spontaneïteit van het zedelijk voelen is niet verdrukt geraakt. De kostbare krachten van het geloof en van het enthousiasme zijn niet verloochend. Steeds worden de direct-menschelijke, de psychologische en zedelijke waarden gevoeld achter de economisch-politieke of sociaal-wetenschappelijke. Omdat de maatschappelijke problemen als problemen der menschelijkheid begrepen worden, is Clara Wichmann in staat geweest ìn een wijde geestelijke sfeer te blijven leven. Zij wist, dat 't leven nog andere vragen te verwerken geeft, dan die der politiek en der economie: juist daarom kon zij het sociale geweten opwekken in allen.

Zulke persoonlijkheden heeft onze tijd noodig. Niets acht ik voor het huidig socialisme bedenkelijker, dan de hoovaardige en botte wijze, waarop door zijn leiders veelal geoordeeld wordt over hen, die gelooven, dat zonder de elementen van moraal, wijsheid en religieuse verheffing niets groots tot stand komt. De kloof, die het socialistisch proletariaat en de intellectueelen scheidt, wordt aldus steeds grooter en het vertrouwen in het reddend vermogen van het socialisme steeds kleiner. Clara Wichmann wendde zich tot beide groepen. Zij wist boven het klassebewustzijn uit te komen. Zij zag steeds het geheel der menschheid, het geheel des levens, het geheel der wereld. Er waren in haar geen verengingen. Moge de toekomst berusten bij de weinigen, die, als zij, vurig zijn en wijs, overtuigd en verdraagzaam, in het besef, dat boven alles de waarheid gaat van het leven en dat onze houding ten opzichte dier waarheid steeds een vragende zal zijn. Wanneer ik dit boek lees, weet ik, dat de schrijfster, niettegenstaande de vastheid van haar oordeel en de klaarheid van haar denken, toch nimmer meende ‘gereed’ te zijn gekomen of de wijsheid te verpersoonlijken. Zij bleef zoekende, hoewel zij gevonden had. Zij bleef een aandachtige. Deze eerbied voor het leven, eerbied voor anderen ook, is niet de minste reden waarom zij, van vriend en tegenstander, eerbied afdwingt.