De Stem. Jaargang 3

[p. t.o. 993]

ALB. PLASSCHAERT
(1910)

[p. 993]

Van Konijnenburg's portretkunst
door Alb. Plasschaert

De waarde van Willem van Konijnenburg's wezen is zelden meer openbaar en duidelijk dan in zijn portretten; zijn persoonlijkheid wordt daar allerklaarst gevonden. Onmiddellijk ziet ge, dat het psychologische hoofdzaak is; een psychologie, die, hoe betoomd zij ook werd, nooit zonder een langzame beweging is. Van Konijnenburg zag den mensch nooit zooals sommigen hem wouden en konden zien, als een zwier en sier van kleuren; hij schildert den mensch nooit als een boeket of als vruchten - hij geeft dadelijk het denkend wezen. Hij is dus bovenal uit op het intellectueele; hij geeft dat op een hem alleen in Holland eigen wijs. Hij geeft dat romantisch (in mijn zin en dien van eenige anderen); hij geeft meer: hij geeft stijl, karakteriseering tot een maximum toe. Dat is ongewoon bij ons, en slechts enkelen der Hollanders vindt ge in deze buurt der schilderkunst. Wij zijn naturalisten of realisten, diep in ons hart en altijd haast met onze oogen; wij toonen en hebben veeltijds een levenden persoonlijken stijl, maar wij bezitten zelden wat in bepaalde intonatie stijl heet: dat is groote, eenvoudige eenheid. Integendeel; wij zijn verzot op de bizonderheid; wij kunnen daar zoo verzot op raken, dat zij wordt tot een zwakte (copieerlust des dagelijkschen levens is nu en dan noodig geneesmiddel, maar het is de edelste

[p. 994]

gezondheid daarom niet!). Van Konijnenburg heeft sinds de figuur belangrijk werd in zijn werk, zich met alle macht gezet tot dien stijl; hij heeft dezen verworven, hoewel hij door nauwkeurig détail levendigheid bewaart. Hij ziet en hanteert nu ieder menschelijk wezen op deze wijs. Van zelf. Het werd hem natuurlijk. Het is met spanning. Klein en groot portret wijst dat aan, en uit. Het werk is niet onnatuurlijk noch dor, door dezen stijl; ik weet dat sommigen dat mochten meenen. Maar is dor of onnatuurlijk, wat iedren dag meer waar wordt, en met zijn psychologie in een langzame overreding zachtkens dwingt en soms overmag? En is deze stijl zonder spanning? Dan ware het werk nutteloos. Maar kunt ge niet, met meer waarheid, zeggen, dat Van Konijnenburg de golfbeweging, de golf alleen vergroot heeft, zoodat alles langzamer deint? Dat is hier de waarheid. Met andere woorden: een portret van Willem van Konijnenburg mijdt zooveel mogelijke verbrokkeling, - en het mijdt daarenboven, of dáárom! zooveel mogelijk toevalligheid (van verlichting, van gemoedstrek!); het wil in Boutens niet een mensch geven, toevallig en desnoods tegen 't diepste wezen in verlicht; het wil in Boutens den dichter geven; het bepaalt daarnaar verlichting, stille houding, 't uitzien, 't langzaam uitzien der oogen... Willem van Konijnenburg bedwingt het psychologische, de actie daarvan, om het te verdiepen, te verinnigen; hij omgaat in zijn portretten ieder tijdelijk gebaar, maar hij is daarom niet stijf en stilstaand; ik zeide u: innerlijk beweegt zich het langzame, diepe leven. Een kenner als Toorop erkende dat om dit portret van Boutens; dat is voor velen voldoende!..

Er is voor zwakken en nabootsers een gevaar in Van Konijnenburg's kunst: verstarring, leege vorm. Maar

[p. t.o. 994]

Dr. P.C. BOUTENS
(1914)

[p. 995]

waarom vindt ge die niet bij hem? Van Konijnenburg, hoe intellectueel ook van neiging en van voornemen als schilder, is romantisch, een intellectueele romanticus. Dat romantische beteekent altijd: erkenning van 't algemeene leven, van leven in alles; het beteekent zwoelte, zwoelte van bloed, zwoelte van zinnen. Het geeft altijd polsslag; het is altijd tegen den dood. Het doortrekt daarom ook met een levend vocht alles wat de systematicus Van Konijnenburg mag bouwen; het geeft ieder bouwsel teedere flectie. Het woord ‘bouwen’ is in dit geval niet te onpas gebruikt. Van Konijnenburg voelt het schilderij architektonisch; hij ziet het gezet op zeker, eenvoudig wiskunstig geformuleerd basement; hij ziet het staande, statisch - met de bouwkunst zeker verwant. Hij ontkent zelfs d' eeuwigheid aan werken, wier grondslag niet zóó kan worden geformuleerd! Hij verzint daarom echter niet eerst dien grondslag; die grondslag is te vinden uit den spontanen eersten nêerzet; daaruit moet hij afgeleid worden? het is een kristallisatie dus uit het leven; niet het bannen van het leven dwangziek in de vooruitbedachte constructie...

In één ding kwam, tot nu, zoo'n aangelegde schilder te kort; één kans is hem nog niet gegeven. Hij bezit psychologie; hij bezit stijl, de neiging om in de persoon het type te geven; hij is een schilder van figuur, met zucht naar en begrip van het bouwkunstige, hij is dus aangelegd voor de Muurschildering; hij schilderde die tot nu toe niet. Hij kreeg dus geen mogelijkheid zich te beproeven aan dat wat het grootste is voor den schilder: het tijdelijke te betrekken op het eeuwige, dat te moeten schikken naar de rhythmen, de verwante rhythmen van een bouwwerk; te dienen op een wijze, die het dienen hooger maakt dan het heerschen... Maar misschien komt dit nog; de portret-

[p. 996]

tist Van Konijnenburg, de portrettist van menschen uit dezen tijd, zou dan, zóó hij zijn phantaisie zóó wijd kon spannen, de portrettist zijn van een tijdperk - niets anders toch is de maker der muurschildering.

20 Nov. 1923