De Stem. Jaargang 3

[p. 683]

Louis Couperus
door Plasschaert

I

Het wezen van den schrijver Louis Couperus vertoont twee geaardheden, waarvan d'eene voor velen eene onmogelijke gaans-genoot lijkt naast de andere, en ook als zoodanig strafweg zou worden ontkend, zoo beide niet gevonden werden onmiskenbaar-vereend in meer dan één levens-uiting, in meer dan één sterk-gebonden eenheid. Toch is een ander voorbeeld van dergelijke samenstelling vlak vóór de hand, en vlakbij. Ik wil van Looij hier niet noemen (innerlijk te veel van andere schakeering) bij wien ge (op hoe zuivren zoeten zeiltocht!) uit de binnenkamer laveert naar milde zeeën en stille stroomen van een open, eeuwigen hemel; Toorop is het andere voorbeeld. Bij hem, als bij Couperus, treden phantaisie (dat is niet-daaglijksche groepeering der dingen) en psychologie te samen op, soms beurtelings in wisselgang; soms innig verbonden in eensgezindheid.

II

Ge vindt inderdaad bij Couperus psychologisch realisme, en wat phantaisie genoemd wordt. En het is in de natuur van den geest uit te zoeken wat hem het sterkst en het zuiverst werd verwerkelijkt; wat hem lijkt te zijn van grootsten duur. Het psychologisch realisme van Couperus bezit voor mij den meest vasten kern, en den meest le-

[p. 684]

venden ommetrek; het is rijker aan afmeting, eenvoudiger, met meer adem, geschakeerder dan het andere. Het is het realisme van een dandy, wien het bizondere trok, het subtiele niet tegenstond; wien het ongewone en 't kostbare, het perverse en zelfs het tegennatuurlijke wekte tot nagaan en dreef tot onderzoek. Maar - onmiddelijk moet hier worden toegevoegd: dit dandyschap (een innerlijke trek bovenal!) gaat nooit hatend langs het eenvoudige (princelijk erkent het dat!); het is niet zonder teederheid; het is vol ironie, maar uit die ten eerste tegenover zich zelf; het is ironisch uit gezondheid, en omdat het gezond wil blijven - het is heldhaftig tegen de bitse beten van het alledaagsche - zooals de deemoedige dat is...

Wie in het werk van Couperus de teederheid niet vindt, vindt er de helft niet van. De teederheid van Couperus mist alle zelfbeklag; dat geeft haar den glans. Couperus was zacht van aanraken, en zijn eenvoud werd beschroomd, wanneer hij schreef en sprak over den ouden worstelaar, over 't oude dier, over den roemloos-geworden tooneelspeler. Het was een eindeloos medelijden, zonder eenige hoogheid, met hem, wien een felle maar korte bekendheid ontgleed, van wien 't snelvergetend publiek lichtzinnig zich keerde. Dat teedere was duidelijk in hem tegenover de hulpeloosheid der menschen. Ge gevoelt dat teedere tegenover dat hulpelooze in Eline Vere; in de kleine Zielen, in zijn realisme; in de schetsen, kort en voortreffelijk. Het is daárom, en om de ironie, dat het realisme van Couperus belangrijk is. Het is dat zelfs, wanneer het die teederheid 't minst doet zien, in ‘de Komedianten’, waar het Romeinsche leven herschapen werd door een schrijver, wien het zelfs in zijn ondeugden was natuurlijk. Dat teedere wordt gemist in de schrifturen met den gerekten stijl, waar het voorname gevonden schijnt door

[p. 685]

het gebruik van 't grootst mogelijk getal der lettergrepen; waar een techniek te tastbaar wordt, omdat zij procédé is en niet noodzakelijke gestalte van het leven; in den historischen en koningsroman van Couperus, en in sommig phantastisch verhaal. Daar is de kleedij geen gevolg meer van het lichaam en van 't inwendig leven; daar lijkt het soms, of de kleedij dat lichaam moet maken, en dat inwendig leven formeeren; of de letterkundige vaardigheid, zonder 't jagend gevoel, leven kon wekken.

Hier werd de Dandy enkel uiterlijk - en verloor de macht van zijn wezen. Waar Couperus zóó is, is hij voor kunst en leven overtollig; wij worden niet gevoed met dood: met procédé's, met herinnerde vaardigheid, met d'ongevoelde herhaling...

III

Niet ten eerste door den Koningsroman en door den historischen roman is voor mij Couperus dus de belangrijke schrijver, die hij is. Hij is dat in zijn psychologisch realisme, waar hij menschen weemoedig en zuiver boetseert, totdat zij, bij de laatste aanraking van de scheppende hand, van hem gaan en zich eeuwig blijven bewegen voor den steeds vernieuwden lezer; hij is dat, waar hij teeder de nederigen bejegent en de onberoemd-gewordenen beroemd maakt op nieuw; hij is dat, waar hij weemoedig schrijft over 't alledaagsche, of mild-vroolijk zich en anderen ironiseert. Daar is bij hem stijl en gestalte der figuren één, en zijn beide noodzakelijk; daar is hij, wat een schrijver is. En soms, om zuiver te sommeeren, is hij dat in den Berg van Licht, waar een tijd en perverse wezens vereenigd worden tot groote bizarre stillevens, maar die dramatisch geworden zouden zijn voor 't eindelijk welken.