De Stem. Jaargang 3

[p. 285]

Tooneel
door Dop Bles

Théâtre des Champs Elysées. Les Ratés door H.R. Lenormand.

Prof. Freud heeft onlangs verklaard, dat de wetenschap feitelijk niet ontdekt maar slechts de wetenschappelijke waarde bepaalt van het intuïtieve weten der kunstenaars, terwijl Prof. Ferri zegt: Het is de roeping noch de plicht van den kunstenaar, om de wetenschap te dienen; zijn arbeid dient de wetenschap als hypothese voor te gaan. Doch naast deze roeping van den kunstenaar staat nog als taak voor de kunstgevoelige, het zwakke talent, de bescheiden kunstenaar, die weet uit zich zelf slechts middelmatige scheppingen te kunnen voortbrengen, de niet absoluut nuttelooze opdracht, om bekendheid te geven aan actueel wetenschappelijke ontdekkingen, hiervoor zoo 't kan- geestdrift te wekken, en aldus zijn werk te doen zijn: hetzij de gewetensvolle bewerking van een erkende idee, de gevoelige artistieke uiteenzetting van een wetenschappelijke waarheid, of de aanschouwelijke commentaar op een theorie. De waarde van het dus verkregene kan hierdoor geheel buiten de litteratuur gelegen zijn. Het hangt hier geheel en al af van de dichterlijke bewogenheid, welke het wetenschappelijke geval bij den auteur verwekken kon. in hoeverre hier litterair werd bereikt.

De heer Lenormand is geen kunstenaar, wiens lichtend profetisch vermoeden eens voor de schuchter volgende wetenschap het voorvoelde weten zal blijken; de heer Lenormand is eer de zeer begaafde gevoelige mensch, die dank zijn bestudeeren meer schenken kan dan een enkelen gevoeligen zin of verrassende vondst, die dan wel 't verrassende van plots oplichtende schoonheid kan dragen, maar toch nimmer openbarend zal zijn. Want zijn woord zal steeds de heilige huivering der herinnering aan angstig doorleden zielsgebeuren missen. Bij hem toch groeit het gebeuren niet uit het donkere leven op, maar voornamelijk uit de, 't zij met het hart, opgenomen litteratuur.

De gewetensvolle wijze waarop hij zijn methode toepast, doet ons zijn werk boven alle uitingen van zwakke persoonlijkheid stellen, en hoewel ons zijn Terres Chaudes en Le Simoun liever

[p. 286]

zijn, gunnen wij hem gaarne blijvend het succes met Le Temps est un songe, zoolang althans Einstein's theorie in de mode is, en ook de erkenning van Le Mangeur de Rèves, als verdienstelijke theatrale vulgariseering van Freud's theorie.

Alleen moest een ernstig mensch, een beschaafd kunstgevoelige als de heer Lenormand beseffen, dat het leed van het leven te heilig is, om verwerkt te worden als een wetenschappelijke theorie.

Zijn Les Ratés toont, dat hij Larousse en Dostoievski serieus bestudeerde als ‘l'homme actif’, maar hij heeft niet begrepen, dat Larousse niet alles zegt, wanneer hij aldus définiëert: ‘raté: artiste, qui faute de talent ou de chance n'a pas réussi’.

Dat men nog geen raté is, wanneer men zijn spelen niet opgevoerd ziet, wanneer men geen engagement bij een theater vindt, het leven van den heer en mevrouw Lenormand zelf had hem dit kunnen bewijzen. Het is wonderlijk-naïef, het toont zoozeer den theoreticus, den studie-man in dezen dramaturg, dat hij het eigen leven als uitgangspnnt dorst te nemen voor zijn ‘Les Ratés’, zonder te beseffen dat Nietzsche's opdracht ‘aux homines actifs’, die hem ‘Terres Chaudes’ als ‘très humble jalon dans une brousse encore mal défrichée’ deed schrijven, hier niet geheel en al vergeten mocht worden: En wel dit: dat honger en ellende, niet minder dan de verschillende klimaten, op de instincten, den geest en het hart van de menschen inwerken, en dat gedurende het gebrek lijden een psychische en geestelijke verwording plaats heeft, ‘des déformations psychiques, qui donneraient déjà trop à faire au plus actif’.

Wij veroordeelen ‘Les Ratés’ in zijn noodwendige mislukking. De ironie ontbreekt, de waarachtige ironie, en wel omdat deze een zekere belijdenis is van het ideaal, juist in de schijnbaar meedoogenlooze aanvaarding der realiteit. Ironie is de uitgesproken miskenning van 't ideaal, miskenning ter verheimelijking, het is het treffen met eigen hand, al wat te dierbaar is, om door vreemde vingers beroerd te worden. Om ironie te schenken, de smartelijke en troostende ironie, moet men de wonde der werkelijkheid even diep in 't hart voelen branden, als 't schroeiend verlangen naar 't ideaal. In ‘Les Ratés’ ontbreekt deze ironie geheel en al, omdat hier als werkelijkheid het koel geobserveerde en bedachte gegeven werd, omdat hier, te veel, zoo niet alles, van litteratuur, tot - 't zij vaak poëtische litteratuur keerde. Hier ratés, die aldus werden, door een foutieve berekening van kosten, door een al te berekend middel van den auteur.

[p. 287]

Hier geen fatale noodwendigheid, hier geen machtelooze strijd om zich uit het drijfzand van eigen noodlot te heffen, hier eer het tegendeel, een moedwillige miskenning van natuurlijken levensloop om den ondergang te forceeren. Hij wilde een Fransch vertalen van 't Russisch wezenlijke bereiken.

Lenormand heeft gemeend de uiterste mogelijkheden van de Russische ziel, in voorzichtige dosis zijn objecten te kunnen injecteeren, en door de bedrijven in 14 tafreelen te verbrokkelen, de psychologische sprongen of bokkesprongen, de diepe kloven van het ongemotiveerde, voor goed aan 't oog te onttrekken.

Er worden gedachten uitgesproken van onpeilbare schoonheid, maar te Russisch om door den auteur zelf begrepen te worden. Indien hij de uitgesproken gedachte van de ‘Hij’: ‘Ik zou mijn ziel willen bezoedelen om jou, nu je zondigde, meer nader te komen’, indien de heer Lenormand deze woorden in hun heiligende liefde, in hun vollen diepen openbarenden zin vermoed had, hij zou ze niet als woorden onder woorden, die bij het uitspreken vergaan, hebben neergeschreven. Zij zouden hier onuitgesproken zijn gebleven of schier tegengestelde richting aan den tragischen neergang hebben gegeven.

Dagelijks leest men van nieuwe uitvindingen; de heer Lenormand kan bezwaarlijk over gebrek aan stof klagen. Maar gelijk het wetenschappelijke onderwerp gewetensvolle bestudeering verlangt, zoo verlangt het Leven, dat men tot haar komt.

Ook al zou men uit Dostoievski een Ratés-brevier van sublieme schoonheid kunnen saamlezen, toch, door zijn werken te lezen, en Larousse na te slaan, wordt niet de schepping geboren, die onverbiddelijk eerbied voor het levende, waarachtige leed eischt, die meer vraagt van den auteur dan zijn kennis, zijn papier en inkt.

* _* *

Nu Marie Kalff Georges Pitoëff in haar geboorteland introduceerde, kan ons de keuze van 't stuk niet verbazen, die - afgescheiden van de zeer betrekkelijke waarde - reeds om de bezetting der hoofdpersonen onverdedigbaar was.

De ‘Hij’ werd als ‘de altijd denkende’, de ‘Zij’ als de intuitieve gedacht. In deze bezetting echter werd de Zij ‘een Hollandsch liefhebbende, overdenkende vrouw’, en de Hij een Russisch gevoelsmensch! Dus speelden zij feitelijk elkaars rol, immers hier was de vrouw de Noordsch cerebrale, en de man het Slavische hart.

Wat de tooneelbouw en regie betreffen, het te groote Holland-

[p. 288]

sche tooneel verstoorde al te zeer. Toch hebben wij de stemming, het van Gogh-tragische bewonderd dat Pitoëff in enkele tafreelen wist te bereiken, en zeer treffend in 't persoonlijke der opvatting was de wijze waarop hij in de provinciale foyer-scène tot aan het groteske, maar ook niet verder gaand dan tot-aan, wist te realiseeren.

Marie kalff, die wij met tusschenpoozen van enkele jaren in werk van Claudel en Lenormand zagen, heeft onze overtuiging slechts versterkt, dat zij, met haar beperkt en vlak talent, dat ten volle in Maeterlinckvoordrachten zich ontplooien kon, niet ten tooneele moest verschijnen.

Hoe gaarne ook wij, als Hollander, de Parijsche tooneeltoestanden zouden willen beschuldigen, gelooven wij werkelijk gebrek aan talent - alleen in 't passieve vermag zij een zekere aandoenlijkheid te beelden - de eenige reden, waarom zij nimmer een plaats op 't Fransche tooneel kon veroveren. Haar optreden betreuren wij te meer, zoo hierdoor mevr. Pitoëff niet tot ons kwam, het ongemeene talent dat wij zoo gaarne bewonderd hadden voor en aleer zij officieel tot ster promoveert. Want dan gaat onvermijdelijk veel subtiele schoonheid van het onbewuste voor goed te loor.