De Stem. Jaargang 3

[p. 177]

Kierkegaard
door Just Havelaar

Kierkegaard im Kampf mit sich selbst.
Fromanns Verlag. Stuttgart.

Groote persoonlijkheden stijgen altijd boven hun werk uit. Maar bij Kierkegaard wordt de verhouding tusschen persoonlijkheid en werk wel al te disharmonisch. Dat dikke, volle, grillige boek, Entweder Oder, welk een marteling! Men doorworstelt deze stroeve, deze pijnlijk-geforceerde ironieën, deze zware, trage redeneeringen en uiteenzettingen tot men er zijn laatste geduld bij verliest. Men klapt 't boekdeel teleurgesteld toe en vat 't straks weer op.

Ik heb er me tweemaal doorheen gewerkt en bovendien herhaaldelijk dit ongeboren gewrocht luk-raak, hier en daar, geättakeerd. Niet aan vlijt en niet aan koppigheid is deze zelf-dwang toe te schrijven, doch daaraan, dat de mensch Kierkegaard fascineert.

Erger nog werd het, toen ik - weinige maanden geleden - met geestdrift een kleiner geschrift van den somberen moralist onder handen nam, een verhandeling over het begrip van den angst. Men moest graven en graven naar schatten van geest, van inzicht, die onder de puinhoopen der theologische abstracties bedolven lagen. Zulke boeken wordenn een ergernis. En toch, nogmaals met eenzelfden hartstocht greep ik naar 't hierboven genoemde werkje! Kierkegaard im Kampf mit sich selbst... De titel is suggestief voor hem, die Kierkegaard kent. Want heel dit leven was een kamp,

[p. 178]

een kamp zonder rust, zonder vreugde, zonder momenten van zegepraal.

Voor eens bleek de lectuur geen pijniging. Wel komen er weer onontwarbare redeneeringen in voor, en geforceerde grimmigheden en grappen, en theologische raadselachtigheden. ‘Nach meinem Tod soll niemand (das ist mein Trost) im meinen Papieren einen einzigen Wink finden, was eigentlich mein Leben ausgefüllt hat’, zegt hij zelf ergens: een ongeoorloofde troost voor een schrijver die, zoo sterk als Kierkegaard, de drang had zich uit te schrijven. Elke neiging stuit bij hem op een tegen-neiging. Zoodra hij biechten gaat, grijpt hij reeds naar een masker.

Ook dit boek werd ten deele een norsche maskerade. Maar deze notities behouden toch voldoende het karakter van een ‘journal intime’, om aan te doen als de werkelijke ontmoeting met een suggestieve persoonlijkheid, een gecompliceerd, stroef mensch vol tegenstrijdigheden. De indruk is diep en scherp. Men voelt de sfeer waarin hij opgroeide, het donkere, dreigende wezen van den vader met zijn strengen godsdienstzin, den eenige dien hij om zijn kracht bewonderde; men voelt degroote heide die ‘nackt und entschleiert vor Gott daliegt’ en waar het menschelijk bewustzijn ‘sich bestimmt und genau um sich selbst schliessen musz’; den trots van zijn jongelingsjaren, den trots zich begaafder en machtiger dan allen om hem heen te weten en de noodzaak van deemoed die deze trots medebracht; de schittering van zijn paradoxalen geest in het gezelschapsleven, een schittering die de donkere melancholieën van zijn innerlijke eenzaamheid nooit overstralen kon; ten slotte de altijd raadselachtige tragedie van zijn liefdesverbintenis. Zeker heeft zij zijn deemoed misverstaan en gemeend hem met haar overmoedigheid te kunnen beheerschen; even zeker is zijn verzet tegen dit spel te genadeloos ge-

[p. 179]

weest en kwam hij haar niet te hulp toen zij, haar waan ontdekkend, hulpeloos inéén zonk. Het gemis aan levensvertrouwen, aan geloof, dat hij zich verwijt, zal wel de diepste oorzaak zijn geweest der breuk die zijn leven nog mistroostiger en eenzamer maakte. Dit alles is wel zeer in overeenstemming met Kierkegaard's noodlottige natuur. Benepen verhoudingen in het burgerlijke leven zijner dagen voelt men ook hier als een benauwende sfeer om zijn leven heen. Kierkegaard's geest is rampzalig gehavend door de engheid van het maatschappelijke leven in zijn provinciale vormen, te meer omdat hij tot strijden was voorbestemd. Zijn beheerschende hartstocht is de verachting geweest, niet de liefde, erkent hij zelf.

In weerwil van zijn toeleg zich, zelfs in deze dagboekbladen, te verbergen, vormt dit boekje toch een sleutel tot zijn overige werk. Hij staat hier naakt voor ons in zijn niets ontziende eerlijkheid, die dikwijls een vernietigende macht werd, die hem zijn twijfelingen, zijn zelfverguizingen, zijn pessimisme zonder erbarmen onthulde. Wat hij aan geloofskracht in zich had moest door zoo zware beproevingen heen zich handhaven, dat de oorspronkelijke overtuigdheid nog slechts als een bitter sarcasme of als een gesmoorde kreet uitbrak. Hij is groot geweest door zijn volstrekten ernst. ‘Dar auf kommt es an, dasz ich meine Bestimmung verstehe: dasz ich sehe, was die Gottheit van mir eigentlich will, dasz ich es tun soll. Es gillt, dasz ich eine Wahrheit finde, die Wahrheit ist für mich, dasz ich die Idee finde, für die ich leben und sterben will.’ Dit schrijft hij in zijn 22^e jaar.

Deze heroïsche ernst drijft hem naar de religie, want het ethische is hem meer en wezenlijker dan het speculatieve. De vraag: hoe te leven, vervolgt hem sterker dan de vraag: wat is, in filosofischen zin, waarheid.

[p. 180]

Filosofie en godsdienst (Christendom) laten zich nooit vereenigen, zegt hij, want het wezen van den godsdienst is verlossing.

Het is gebleven bij een verlangen naar verlossing. Want zelfs zijn levenstwijfel, zijn levensweerzin, heeft het Christendom hem niet ontnomen. Hij behoort tot hen die zich tot religiositeit dwingen daar zij religie verlangen. Veel in Kierkegaard herinnert mij aan Carlyle. Voor beiden voel ik een zelfde mengeling van eerbied en van tegenzin. Zelfs de geforceerde sarcasmes en 't misbruik van paradoxen hebben zij gemeen. Carlyle was grooter schrijver, tenslotte ook een ruimer geest. De burgerlijke levensverdorring wekte in Carlyle alleen verzet; bij Kierkegaard heeft ze, onbewust, het innerlijk leven zelf geïnfecteerd. De wijze waarop Kierkegaard zich tot 't Christendom bepaalde en zich opwierp als strijder voor zijn geloof, wekt in zichzelf reeds wantrouwen. Er is een razernij in zijn Christendom. Juist daar hij meer naar religie verlangde, dan inderdaad religieus was, schroefde hij zich toe in den geloofsvorm dien hij nu eenmaal aanvaardde. Het baatte hem niet, of hij zich al verweerde. Hij verweerde zich naar twee zijden: tegen de orthodoxe theologen, die de leer te uiterlijk, te dogmatisch belijden, en tegen de modernen die de leer te filosofisch, te symbolisch en Hegeliaansch interpreteeren. Hij had veel van den theoloog en veel van den begripsfilosoof in zich zelf. Van nature was Kierkegaard een typisch scholasticus, die altijd weer, noodlottig, zich in een ietwat wezenlooze en omslachtige dialectiek verstrikte en die zijn voelen in abstracties deed verijlen. Men zou het gereeder eerbiedigen indien hij in zijn geloofsleven zelf meer bevrijding had gevonden. Het Christendom wordt nauw in zijn geest. Het wordt, zooals Schrempf terecht zegt, het einddoel waar het de weg, een weg, had moeten blijven. Het

[p. 181]

wordt de absolute waarheid, meer dan zijn waarheid. En de dreigende toon, waarop hij deze absolute en afgepaalde waarheid verdedigt, is 't psychologisch bewijs dat hij zelf in deze waarheid niet zoo vast gelooven kon als hij wilde. Er is te veel bewuste strijd van ideeën, te veel ijverzucht, te veel moedwil, te veel bekeeringswoede in zijn geloof, al roemt hij erop niet ‘met gezag’ te spreken. Typeerend is zijn groote neiging tot Socrates. Hier, evenals in zijn aesthetische neigingen, openbaarde zich de tegenstelling van zijn wezen, de voor hem zoo onvermijdelijke tegenstelling. Deze tegenstellingen heeft hij in zijn godsdienst niet verzoend, niet saamgevat, maar dwingend onderdrukt. Als het ‘ken u zelf’ van Socrates de grondleus van zijn leven was gebleven: Kierkegaard's Christendom was ongetwijfeld Christelijker geweest.

Laten we 't ons bekennen: Kierkegaard heeft voor ons uitgesproken. Noch in zijn strijd met 't aesthetisme, noch in zijn strijd voor het Christendom kunnen wij Kierkegaard meer volgen. Zijn karakter kunnen wij benaderend begrijpen en eerbiedigen, zijn persoonlijkheid bewonderen, maar zijn geest is dood; zijn geest behoort tot 't verleden. De schrijver Kierkegaard is een historisch verschijnsel geworden.