De Stem. Jaargang 2

[p. 663]

Tooneel
door Dop Bles

De Haghespelers. ‘Hamlet’.

Het individueele in zijn geheimste diepten te doordringen en het brandpunt als de focus van 't universeele te doorgronden, zoodat het persoonlijke - oplichtend in levenden gloed - het algemeene tot in de verste kimmen overstraalt; van uit één wezen te verwezenlijken al verder en verder, al naar de geest omspannen kan - zoo golven kring na kring op het doorbroken watervlak - een lichtend vlies van zilvren schijn ver-klarend en begrenzend uit te werpen om 't duistere eindelooze, waarin de simpele geest zich huiverend verliest, ziedaar de opdracht, die de kunst aan het genie ter volvoering schenkt. Shakespeare's Hamlet dekt deze formule volkomen, en ook die andere eisch wordt hier volbracht, het onbewust en spontaan samengaan van ethiek en esthetiek, die bei zich oplossen in 't genie.

De regisseur, die Hamlet theatraal verwezenlijken wil, heeft voor alles door te dringen tot de psyche van de hoofdfiguur, deze verschijning moet hem mensch worden, een eenvoudig mensch - al zal deze eenvoud ook het vereenvoudigde gecompliceerde zijn - wil hij zich niet in een viervoudig labyrinth voor goed verliezen! Want men vergete toch vooral niet, dat naast de ethiek en esthethiek, het puur theatrale en het psychologische staan. Immers Shakespeare demonstreert geen psycho-pathologisch geval met klinische juistheid, doch behoefde slechts het abnormale, omdat zijn genie het menschelijke verhevigd in zijn toppunten aanschouwde. Afgescheiden van het feit of Hamlet van psychiatrisch standpunt als krankzinnige dient beschouwd - zegt Chesterton niet terecht dat een gek alles mist, behalve zijn verstand - behoeft de regisseur geenszins de klinische juistheid van 't waanzin-veinzen te onderzoeken, doch dient intuïtief tot de norm te dringen, het normale te ontdekken binnen de grenzen van de uitersten.

In de programma-toelichting wordt Hamlet een groote droomer genoemd, maar het schijnt, - vreemd dat juist Shakespeare What's in a name! miskennen moest - dat het woord ‘droomer’

[p. 664]

te eenvoudig is, te zeer van daagsch gebruik in school en huisgezin, om het waardig te keuren tot het vaststellen der wezen-lijkheid van een figuur als Hamlet. Ook Clutton-Brock noemt Hamlet een droomer, zonder hierin de voor de hand liggende verklaring te zien voor Hamlet's aarzeling in het bidvertrek van den Koning. Hamlet is de sentimenteele, de droomer. Hij is de karakteristieke sentimenteele, de type van den droomer. De sentimenteele toch is de onpraktische, niet actieve gevoelsmensch, somber van gemoedsstemming, emotioneel met lange nawerking, die geïsoleerd meer met zijn fantasie leeft, dan dat hij medeleeft, zijn neiging tot zelf-analyse en bespiegeling vervult hem. En droomer is hij, die in 't gebied van den droom leeft, waaruit hij moeizaam treedt, want moeizaam verlaat hij den droom, het is alsof hij eerst de duizend zielsdraden moet afhechten, die hem aan den droom verbinden, wanneer het uittreden hem een tijdelijke behoefte is of noodzaak. En dan nog zal hij de realiteit met de kleur van zijn verlaten droom willen omhangen, zal hij de realiteit slechts in der daad kunnen beleven wanneer hij haar in de sfeer van zijn droom of bespiegeling kan heffen.

Bij Hamlet zien wij dan ook zijn activiteit groeien, wanneer de tooneelspelers verdwijnen, zijn werkelijkheid de irreeliteit van den droom benaderen gaat. Zoo ook reageert hij op de geestverschijning met verhoogde activiteit, als visioenair, meer droom-gelijk hem de werkelijkheid verschijnt. Zijn vaders geest is in zekeren zin de moraliseering van zijn droom, terwijl zijn oom dan de obsessie van de daad is, die hij ook niet volbrengt voor en aleer deze daad zich als vergelding purifieert.

Van 't oogenblik af, dat Hamlet de opdracht ontvangt, de wraak als daad te volvoeren, begint de strijd, het nuttelooze pogen, om de daad in 't gebied van den droom op de wegen der bespiegeling te voeren, heen te lokken van de werkelijkheid, waarin hij als geparaliseerd zich weet.

Wanneer hij plots tegenover zijn biddenden oom staat, is een degenstoot voldoende om zijn vader te wreken. Het oogenblik is gekomen:

Now might I do it pat, now he is praying!
And now I'll do't: and so he goes to heaven;
And so am I revenged. That would be scann'd:
A villain kills my father, and for that,
I, his sole son, do this same villain send
To heaven.

[p. 665]

In plaats van de daad, alleen de gedachte zich in gedachte verliezend. Zedelijk voelt hij 't moment gekomen, maar de droomer staat hier plots voor het feit, voor een realiteit die hij nog niet kon verwerken, kon omhangen met den droom. Hij denkt niet meer aan 't volvoeren van de daad, hij denkt alleen aan zijn onbewuste behoefte om moreel zijn daads-paralieze zich te verklaren. Hij zoekt bevrediging niet voor wreede gedachten, maar bevrediging als vrede voor 't geweten dat hem verwijt zijn daadloosheid.

When he is drunk asleep, or in his rage,
Or in the incestuous pleasure of his bed;.

dees woorden zijn niets anders dan de inzet tot het zelfbedrog, als zou hier geraffineerde sluwheid hem instinctmatig van de daad hebben afgehouden.

Het is schier ondenkbaar, dat door autoriteiten liever een falen van Shakespeare wordt aangenomen, dan dat hier 't genie intuïtief het psychologische theatraal verwerkte.

De Heer Verkade heeft in den loop der jaren zich met de Hamiet-figuur vereenzelvigd, hij is tot een zekere hoogte het wezen van Hamlet genaderd, hij heeft op enkele plaatsen zich tot Hamlet opgevoerd en op vele Hamlet tot zich neergehaald.

Zijn creatie is altijd menschelijk, in dien zin dat hij altijd mensch is, in tegenstelling met traditioneel, maar het menschelijke is vaak de persoon Verkade in stee van de mensch Hamlet, van wien hij het wezen niet volkomen wist te doorschouwen, als psychologische eenheid.

De Heer Ernst Groenevelt raadt den Heer Verkade Hamlet als typisch-melancholieke natuur te doorschouwen en voorspelt hem dan een creatie ‘tot in het volmaakte’.

Het volmaakte zal de Heer Verkade - ook al begrijpt hij wat de bedoeling mag zijn van dit typisch-melancholieke - wel nimmer bereiken, omdat de acteur hiervoor niet sterk genoeg is. Wat de regie betreft, hierover kan gevoegelijk gezwegen worden.

Voorshands, want deze vertooning toonde al te zeer, dat de Heer Verkade bovenal bedoelde voor het sluiten van het seizoen nog voor 't voetlicht te brengen, één der vele schoone werken ons bij den aanvang beloofd. Hij greep naar Hamlet wijl dit hem vertrouwd was, hoewel 't bevreemden mag, dat hij dit meesterwerk ten offer bracht, terwille van puur praktische bedoeling.

Aan Mevr. Elsa Mauhs als Ophelia, aan 't knappe spel van Van Dalsum als de koning behouden wij een schoone herinnering.