De Stem. Jaargang 2

[p. 666]

Boekbespreking

Hoe het groeide, door Knut Hansum, vertaald door Marg. Meijboom. Van Loghum Slaterus en Visser, Arnhem 1921.

‘Hoe het groeide...’ is het verhaal van een landontginning. Een verhaal van primitief leven in een verlaten, barre streek. Het is te begrijpen, dat in dezen tijd, waarin de afkeer van de beschaving de laatste mode is, die deze beschaving zich veroorlooft, dit boek een plotseling succes mocht beleven, als weinig boeken na ‘le Feu’ beschoren was in Europa. - En - gelukkige uitzondering - het verdient het! - Het is een roman van landleven, en naar zijn algemeene gestemdheid te oordeelen, staat het tusschen Streuvels ‘Vlaschaard’ en Zola's ‘La Terre’ in. - En misschien dat men hier van een gulden midden spreken kan, van een algemeenmenschelijke waarheid. Streuvels' landleven, ook nog in de ‘Vlaschaard’, - is wellicht ondanks de kracht en de dramatiek, kenmerkend idyllisch gestyleerd, - de doffe, lichtlooze gemeenheid van Zola's landleven daarentegen is wellicht tendentieus naar de andere zijde. Men hoeft het specifieke landleven in Frankrijk, Vlaanderen, Noorwegen niet te kennen, om te begrijpen, dat overal in het leven dezelfde wet der compensaties moet werken: er is geen uitsluitende gemeenheid, en nog veel minder een overheerschende levensvreugde en zonnigheid. Overal zijn de beteren onder veel slechten, en zoo zij zich dan niet in het leven kunnen laten gelden, voor den kunstenaar laten zij zich zeker gelden, - omdat ervoor den kunstenaar in laatste instantie slechts innerlijk licht en duister bestaat en hij dat verdeelt: licht van eenvoud of liefde, zelfs wanneer zij die het dragen, lijden of ten ondergaan, grimmigheid en duisternis zelfs nog in de triomfeerende boozen. - En zoo ligt de tendenz, die in Zola afstoot als een onwaarheid, zeker niet in de uitsluitende barschheid en meedoogenloosheid der feitelijke verhoudingen, maar zij ligt in de bijna moedwillige uitschakeling van de goedheid als innerlijk element, een innerlijk element dat naar menschelijke berekening nergens volkomen afwezig kan zijn, al triomfeert het zelden naar buiten uit. - En Streuvels' tendenz daarentegen uit zich in omgekeerde richting: het lichtende element van levensvreugde styleert zich bij hem te zeer tot uiterlijk

[p. 667]

schoone gestalten, waarvan er velen zich bewegen op het vage, schoone droomgebied der pastorale.

Waarom wij deze uitersten tegenover elkander stellen? Om te kunnen aanduiden - hoewel deze kwestie buiten de kunstwaarde van het boek omgaat, - hoezeer Hansums boek van landelijk leven den indruk wekt van te zijn een volkomen, een innerlijkevenredige afbeelding van het primitieve landleven. Het spaart den lezer geen rauwe uiterlijkheden, maar de wijze en rijpe werkelijkheidszin van den ouder geworden schrijver weet ook de lichtende kern te vinden onder die rauwe uiterlijkheden en barbaarsche daden. - Hier is het landleven geen idylle, maar evenmin een lichtloos gewroet van giftige menschdieren. Het is de mensch in zijn natuurlijkheid die hier verschijnt, in zijn ontzaglijken strijd met de aarde, met de verpletterende moeilijkheden van weer en wind en seizoenen, - en aan dezen machtigen strijd ontwikkelen zich eenvoudige en krachtige deugden, deugden zoo krachtig en die zich zoo voortdurend vernieuwen en vernieuwen moeten, dat zij ten slotte het kwaad, dat zich telkens uit dezelfde natuur der menschen loswringt, kunnen weerstaan en bedwingen. Als zoodanig is dit boek een monumentale statue en het is te begrijpen dat onze tijd het zoo gretig heeft ontvangen. - Want ieder mode-verschijnsel heeft zijn wezenlijke zijde: nl. de uiting van een algemeenen drang en behoefte. Het is eigenlijk omgekeerd: deze oorspronkelijk uit de diepte komende drang wordt door de wezenloozen en de handigen tot mode geparodieerd. En de behoefte naar de vereenvoudiging des levens, de hernieuwde nieuwsgierigheid om te weten, in de verwarring van deze tijden, hoe en wat de mensch eigenlijk van nature is, deze behoefte diéaan de ééne zijde de geraffineerde monsterlijkheid van de expressionistische kunst geschapen heeft - de narrendeken waaronder tallooze machteloozen en dwazen tezamen kruipen met enkele bedrogenen, - heeft aan de andere zijde deze machtige verbeelding van den natuurlijken mensch doen ontstaan, - de mensch machtig en stoer als de boomen der aarde, goed en zuiver als de vrije lucht, krachtig en vastbesloten als de lenige dieren, de stille en zwijgende boer Isaak, die van een braak land na een leven zwoegens, een bloeiende boerderij geschapen heeft. - En deze apotheose, uit den tijdsdrang ontstaan, kwam den tijdsdrang tegemoet. En dit is wellicht tevens de verklaring van het plotseling succes van eenig kunstwerk.

Volmaakt overigens is dit werk geenszins. Het gansche tweede

[p. 668]

deel doet eigenlijk als een overbodigheid aan. Nadat Hansum in het eerste deel, met groote en eenvoudige trekken, gebeeld heeft hoe het grootsch landbedrijf tot bloei en levenskracht komt, van-uit de woeste gronden, wordt het tweede deel feitelijk gewijd aan de beschrijving, hoe dit bedrijf - steeds meer bloeit. Een eenvoudige suggestieve aanduiding van zulk een voortgaanden bloei zou het boek meer werkelijk afgesloten hebben. Vele episoden ook doen daar aan als een lichtgewijzigde herhaling. - De typische trekken verder, die Hansums boeken altijd toonen, keeren ook hier weer. - Ook hier weer hangt, als een komisch-gemoderniseerde introductie van de Grieksche Rei-zang, de publieke belangstelling en de publieke verbazing boven Isaaks noeste zwoegen en groot berelken. Ook hier heen gebeurtenis, of Hansum noteert met onbewogen genoegen alle reacties, die deze gebeurtenis opwekt in de meest diverse menschenbreinen; dit oude spel kon ook hier Hansum niet opgeven, en waarom ook? Deze steeds terugkeerende kunstgreep geeft Hansum immer gelegenheid tot zulke dolle buitelingen van ironie en overmoed, dat men de overbekendheid van het procédé erbij vergeet. En ook hier: Hansums ingeboren geslachtelijk mistrouwen, het mistrouwen tegen het wezen dat boeit en bedwelmt, dat geadoreerd moet worden en bestreden, omdat het kwaad in haar een aanvang neemt en immer gereed is van haar uit te gaan: de vrouw, die voor hem nog altijd de Eva is die luistert naar de slang en den appel breekt. Ook hier begint de innerlijke strijd van het boek bij en door de vrouw, Isaaks vrouw Inger. Niet haar hartstochtelijke kindermoord ten slotte, maar de troebele begeerten en pretenties, die zij uit de gevangenis medebrengt, dreigen het trouwe en eenvoudige gezin te ontwrichten en oak den man mee te sleuren. Maar in dezen man der aarde is een elementaire weerstand, die de vroegere beschaafde mannenfiguren van Hansum dikwijls op het laatste oogenblik missen¹. Op het oogenblik der crisis zet Izaak zijn vrouw ‘op haar voeten’! Met zijn herculische kracht licht hij haar op, houdt haar even voor zich uit, en plant haar ‘terug op haar voeten’! Het is een klein gebaar, maar zwaar van ontzettende bedreiging, de bedreiging eener tuchtiging, die als een orkaan vermurwend en verpletterend op haar neer zal slaan. En

1 Nagel, in ‘Mysterien’, kort en stoer als boer Isaak, maar door beschaving twijfelend geworden, r sterft, omdat hij het juiste oogenblik voorbij liet gaan, om de geliefde tot zich te trekken. En tot zich trekken beteekent bij Hansum: haar met zijn ijzeren vuist aan zijn voeten neer te wringen.

[p. 669]

deze bedreiging brengt de vrouw weer terug tot haar andere zelf: haar goede natuurlijke menschelijkheid.

In deze kleine passage ziet men Hansums genie tot in zijn diepten, tot in zijn donkere diepten. - Het is de vraag, of dit donkere mistrouwen in de vrouw, deze bittere opvatting der liefde, die zich zelfs in dezen natuurroman en het werk van zijn rijpen ouderdom, nog voortgezet heeft, wel een zeer natuurlijke reactie van Hansum is. Het is de vraag of hij haar niet medebracht uit de beschaving, uit de ontwrichte litterair-bewuste menschenwereld die hij ontvluchtte. Of een zekere waarheid en een waan hier niet op subtiele wijze door elkaar geweven worden. Maar deze vraag, die verband houdt met de diepste levensproblemen, kan in een eenvoudige boekbespreking ternauwernood aangeroerd worden, laat staan besproken....

DIRK COSTER

Kees van Bruggen, Het Leven van Joost Welgemoed. Em. Querido, Amsterdam.

Dit boek wil een geheel menschenleven omvatten. Het is zeer breed opgezet, maar het houdt niet wat het belooft. Het heeft enkele levende oogenblikken, waar het de jeugd van Joost beschrijft. Maar ook hier staat de schrijver niet onbevangen tegenover zijn onderwerp. Hij is te zeer bekommerd om het onbegrepen gelijk van Joostje tegenover de menschen. Deze bekommering belette den schrijver de herinneringsbeelden onbelemmerd uit zich te doen opstijgen, er zou zich anders wellicht meer omtrent de ziel van zijn Joostje aan den schrijver hebben geopenbaard.

Het tweede gedeelte van het boek verdort en verschrompelt tot een polemiek, tot journalistiek. Alle hedendaagsche pogingen tot hervorming der maatschappij worden daarin met wrang sarkasme en duren spot gehoond. De eigenbaat, de eigenmacht, de partij haat, het partij-pedantisme, de traagheid, de doellooze vernietigingsdrang der roode partijen, maken hun arbeid een vergeefsheid in des schrijver's oogen en ieder werkdadig deelnemen aan dezen arbeid van hem, Joost Welgemoed, den argeloos geloovige, is tot onvruchtbaarheid en mislukking gedoemd, omdat de aanraking met hen besmet.

Kees van Bruggen's sarkastisch woord zou kracht kunnen bezitten, indien het door een grooter waarachtigheid gedragen werd. Dat echter Joost Welgemoed de mislukkingen van zijn arbeid aan zijn persoonlijke liefdeloosheid te wijten heeft, dit

[p. 670]

ontgaat den schrijver, als ook de innerlijke afhankelijkheid zijns helden van de door hem eer met laatdunkendheid dan met verontwaardiging gesmade maatschappij.

Het wil ons voorkomen, dat zulk een innerlijke onklaarheid in den schrijver altijd grooten invloed op de kunstwaarde van zijn werk uitoefent. Het verstand wil tot elken prijs de zelfverontschuldigende zienswijze handhaven. Dit belemmert het inzicht als ook de openbaring der innerlijke gezichten en schept een onzekerheid, die zich in woord en rythme doet gelden. Dor is het rythme van dit boek en zuur het woord, dor en zuur als een onvruchtbaar aardrijk waarin des schrijver's ziel nog leven wil.

MADELEINE BÖHTLINGK