De Stem. Jaargang 2

[p. 92]

Tooneel
door Dop Bles

De haghespelers
I een nacht in een herberg door Lord Dunsany

In den strijd tusschen het menschelijk verstand en de geheimzinnige krachten, staat de geest van onzen tijd niet onbevooroordeeld. Heden ten dage wordt de absolute overwinning der occulte machten verlangd, zooals een halve eeuw geleden de genadeslag onverbiddelijk aan het bovenzinnelijke moest worden toegebracht.

In Lord Dunsany's een-akter legt het intellect het rampzalig af, het voldoet dus in dit opzicht aan de behoefte van dit uur. Toch gelooven wij niet, dat de opvoering hiermede te rechtvaardigen is. Dit zoo wijds genoemde spel van Goden en menschen blijft zeker nog ver onder de verhalen die de meeste Magazines ons maandelijks weten voor te zetten.

Drie priesters willen een gestolen Goden-oog, steen van onzegbare waarde, den dieven ontrukken, die - uitgezonderd de intellectueele verloopen baron - huiverend denken aan de geheime machten van deze priesters. Doch als zij dan eindelijk verschijnen, blijken zij volkomen gelijk aan Europeesche onbeholpen gelegenheidsinbrekers. Wel lijden zij aan een zekere anesthesie, want zoolang de dolk niet in hun rug geplant werd, voelen, noch bemerken zij iets.

Eerst dan gebeurt iets wonderbaarlijks: nauwelijks is dit nuchtere moord-werkje naar wensch volvoerd, of angst maakt zich van de moordenaars meester, zelfs van dit hoogstaande scherpe westersche intellect. Deze angst, die louter terwille van den opzet zich openbaart, groeit nu uitzinnig; zij zien de bestolen God verschijnen, die zijn oog terugneemt, dan heengaat en hen roept, roep, waaraan zij gehoorzamen moeten, om in den dood zich van hun waanzin te ontdoen.

Door dezen God van Klesh ten tooneele te voeren, ging het hallucinaire geheel verloren, en de uitroep, dat deze God 18.000 mijl

[p. 93]

had afgelegd, deed niets af aan het nuchtere feit, dat wij nu aanschouwden.

De regie, in handen van den heer Verkade, wist met belichting en strak spel tot zekere hoogte het angstige te suggereeren. Wat niet wegneemt, dat mèt het scherm ook alle belangstelling voor het vertoonde viel. Even was men bang geweest, gelijk Aesopus' vos, die het tragische masker vond. ‘Cerebrum non habet’, kon ook hier de conclusie zijn.

II de karos van den bisschop door prosper mérimée

Mérimée behoort tot de intellectueele gevoelsmenschen, die in martelenden drang de diepte van het menschelijke hart te peilen, zich niet ontzien om desnoods alle illusies te vertrappen, terwille van die andere illusie: het absolute weten. Mérimée behoort tot die overgevoeligen, welke zich hooghartig pantseren met uiterlijke ongevoeligheid en hun woorden als het ware opbouwen tot een muur tusschen zich en hun lezers, muur, die alleen doorzichtig is voor het gelijk gestemde gemoed.

Zijn geest toeft gaarne aan gene zijde van de Pyreneeën, vele van zijn werken spelen niet in het eigen land. Doch het zal niet alleen zijn groote kennis en liefde voor de Spaansche litteratuur zijn, niet alleen deze voorliefde, die hem schier onbewust, in het vreemde land de materie het vinden. Neen, hier mogen wij veilig een bewuste, opzettelijke daad veronderstellen, de behoefte, om omtrent den oorsprong te misleiden. Want het moet Mérimée lief geweest zijn, zoo men zijn werk eer begreep als vrucht van studie, dan als confessie van het hart.

Ook de Karos speelt ver van Parijs, en in een noot laat hij ons duidelijk zien, dat hier een historisch gebeuren behandeld werd, ja hij overtuigt ons, dat La Périchole nog altijd ‘en grand honneur’ is. Maar in diezelfde, schijnbaar puur historische noot vinden wij een kleine opvatting, een opmerking van Mérimée-zelf, die ons even met een enkel woord de figuur van deze edele actrice vastlegt, zoodat er voor ons geen uitweg blijft haar anders te begrijpen, dan Mérimée haar ons toont: Après avoir joui de son carrosse pendant une heure à peu prés, saisie tout-à-coup d' un accès de dévotion, elle en fit don à l'église cathédrale.

Voorvoelde Mérimée, dat men zijn woorden eens zou misverstaan, dat men om zekere reden de voorkeur zou geven aan andere lezing? Plaatste hij daarom Calderon's woorden als

[p. 94]

motto, om alle twijfel te niet te doen? Neen, voorzeker, maar wel blijkt hieruit, van hoe groot belang hij het achtte, dat in het historische, in het geval, de bedoeling niet op den achtergrond zou geraken, de wreede zelfbekentenis: Geen groote liefde is zelfs van noode, om ons, mannen, te doen vergeven, slechts fijnheid, wat sluwheid, wat geraffineerd spel. Vandaar het motto:

Tu veràs que mis finezas te desenogan.

Hier de woede van den onderkoning, zoowel als de dreigende woede van den bisschop, gestild door ‘finezas’.

Hoe te verklaren dat de Haghespelers, - overleg met den Heer Verkade zal toch wel hebben plaats gehad, zoodat wij den regisseur, den Heer Stellwagen niet alleen behoeven aansprakelijk te stellen, - dat zij hier juist het tegengestelde gaven, dat het program, instee van nader in te lichten, zich vastklampt aan een ironisch bedoelde toespeling op de heiligheid van den acteur Sint-Genesius, om een volkomen verkeerde interpretatie aan te geven? Als de bisschop verklaart:

Ma fille vous êtes trop humble... et quoique je ne vous aie jamais vue sur la scène... je sais que vous honorez singulièrement votre profession. Saint Genest était acteur.

dan zijn de laatste woorden twijfelloos ironisch bedoeld, want men vergete vooral niet, dat Mérimée een Fransch katholiek, was, voor wie de ironie de kritische lach mag zijn. Trouwens dit blijkt nog ten overvloede uit het einde, waarin de algeheele verzoening gevierd wordt. Wanneer dus het einde als zoodanig niet geaccepteerd wordt, dan blijkt hieruit eer dat den Haghespelers Mérimée's bedoeling ontging, dan een te ver gedreven kieschheid jegens de Hollandsche geestelijkheid. Dan blijkt dat de ware bedoeling der ironie hun ontging, want deze ironie is geenszins tegen de geestelijkheid gericht, maar illustratief bedoeld, als waardig slot voor den schrijver van: Une femme est un diable! Vandaar dat het slot, (dat geheel onnoodig den bisschop al te pover tegenover den onder-koning plaatste) waarin de ironie culmineert, een dood punt bracht, waarin de woorden verbandloos klonken.

Trouwens de geheele opvatting bleef beneden verwachting, of juister gezegd, de opvatting verwachtten wij tevergeefs.

Het zegevieren over den woedenden onderkoning was een luttele verdienste, nu ons deze gegeven werd als een sentimenteele zwakkeling, die door geschreeuw zijn zwakheid tracht te verbergen. Zelfs de illusie van een Spaansch grillig, impulsief en gedegenereerd edelman hebben wij geen oogenblik gekend. Else

[p. 95]

Mauhs gaf ons haar zuster uit het verre Zuiden precieus tot in het geraffineerde in spel van bezielde overwogenheid, die van haar kunst en prachtig kunnen genieten deed, maar ook hier was het geraffineerde niet impulsief genoeg, de zuidelijke opvlamming, die haar dolle vaart ons verklaren moet, vloeide niet noodwendig voort uit de aanschouwde creatie. Doch waar de regie een opvatting naast de bedoeling, die het wezen, de kern geldt, van Mérimée dorst plaatsen, kunnen wij moeilijk acteurs en actrices verantwoordelijk stellen, voor wat zij ons niet gaven.

Het verwijt, dat het geheel wat langgerekt is, door velen tot den auteur gericht, treft ons inziens eer de regie.

Niet werd begrepen dat elk woord zin heeft, zijn eigen klank verlangt. Behalve in 't spel van Mevr. Mauhs ging veel wisseling van kleur en toon te loor.

Ook de medewerking van Rie Cramers kwam de opvoering niet geheel en al ten goede. Deze kunstenaresse heeft een entourage ontworpen, die zich door een absoluut gemis aan de meest elementaire behoefte om den stijl van het land of de sfeer van den tijd weer te geven, niet van haar ander werk onderscheidt.

Het spel valt voor in Lima in 17....

Niemand scheen zich hier rekenschap van te hebben gegeven.

III het eeuwige trio

van Sutro werd vrij bewerkt door Nolst Trénité. Hoe ver deze vrijheid ging weten wij niet; dat het vrij nuchter werd en meer dan vrij onwaarschijnlijk, op het onmogelijke af, valt nog te constateeren.

Als Charivarius-grapje is het gegeven wel aardig, en in zekeren zin betreuren wij het, dat Else Mauhs in staat is van het rolletje van de verstooten minnares een creatie te maken, die zoo ver boven het een-aktertje uitstijgt, dat elk organisch verband verbroken wordt tusschen de in alle schakeeringen doorvoelde creatie en het van alle psychologie gespeende gebeuren.

Van hun ondankbare rol zouden de echtgenoot en minnaar iets meer hebben kunnen redden. Toch zou het onbillijk zijn den Heer de Jongh er een verwijt van te maken, dat hij op sommige oogenblikken hetzelfde deed als wij in de zaal: toezien met bewondering en ook met verbazing naar dit vreemdsoortig gebeuren.

Men zegt dat deze rol als de beste harer creaties door haar collega's geroemd wordt. Mogelijk is deze rol haar lief om de spel-mogelijkheden. Maar liever zou het ons zijn, zoo Mevr.

[p. 96]

Else Mauhs zelf het tragische begreep van de illusie, te meenen het kunstlooze door spel, hoe subliem ook, tot kunst te kunnen adelen. Voor haar mag alleen werkelijkheid zijn het ver-beelden van de volkomen bezieling van die gestalten of figuren die haar talent en kunst wachten om tot levende symbolen te groeien. Zij is in staat intuïtief te doorvoelen duistere zielsproblemen, die geen actrice ons nog te vormen wist. Maar een povere illusie is het te meenen, dat al spelend boven een rol uit, iets blijvends is opterichten. De opvoering van deze vrije bewerking verwondert ons bovenal van de Haghespelers, die toch moeilijk bij Mevr. Mauhs' eerste verschijning haar repertoire reeds zagen uitgeput. En dan.... dat niet één Hollandsch werk ons wacht, hiermede kunnen wij genoegen nemen, zoo uitsluitend het veel betere uit andere landen ons geschonken wordt. Doch wij meenen, dat in deze tijden directies een zekere verplichting jegens nationale productie - ook in verband met gewenschte nationale subsidies - moeten beseffen, die niet verder behoeft te gaan dan het stellen van gelijke eischen.

Wij hebben steeds gewaarschuwd, dat het geenszins in het belang van onze dramaturgen is, zoo hun werk wordt overschat. De Heer Verkade miskent hen schromelijk, zoo hij meent, dat zij onder een Lord Dunsany of vrij bewerkte Sutro blijven.