De Stem. Jaargang 2

[p. 86]

Iets over Flaubert, honderd jaar geleden geboren
door Johannes Tielrooy

Wanneer men - waartoe reden bestaat - den grooten Balzac niet tot de echte realisten rekent, kan men zeggen dat er vóór Flaubert nooit een realist geweest was zooals hij. Wel hadden schrijvers als Lesage met pleizier en breedsprakigheid voorvallen uit het dagelijksch leven verhaald, maar het is klaarblijkelijk, dat ze er alleen dit bij dachten: kijk, zooals ik het hier vertel, zoo gaat het nu werkelijk; wat heb ik dat nauwkeurig gezien en aardig meegedeeld.

Met Flaubert is het echter een heel ander geval. Flaubert heeft nooit de werkelijkheid aangezien, zonder zelf bewogen te zijn door iets dat die werkelijkheid niet was. Hij was altijd bewogen; hij was verlegen, trotsch of bitter; hij was verheugd, hij verlangde of betreurde. Flaubert was eigenlijk een echte romanticus, vervuld van wat schittert, schijnt en kleuren uitstraalt, met een trek naar het sombere, het griezelige zelfs, en vooral met een sterke neiging tot afzondering. Hij verachtte en haatte hevig en zette gaarne zichzelf tegenover het andere.

Maar wat Flaubert van velen onder de overige romantici onderscheidt, is dat hij het andere niet kon vergeten. Machtig trokken hem diezelfde menschen en dingen aan, waardoor zoo groote haat en verachting in hem werden gaande gemaakt. Men zou hem willen toeroepen, dat hij ze toch moest laten voor wat ze zijn, die

[p. 87]

dommen, laff en en leelijken, dat hij zich toch niet steeds weer met die tekorten in liefde, dat geknotte geluk, die noodlottig gestuite opwellingen, waarvan het leven der menschen vol is, moest pijnigen. Keer in tot uzelf, zou men tot hem willen zeggen.

Maar hij kon niet. Hij moest ernaar zien, hij moest het beelden. En het is deze gelukkige onredelijkheid van Flaubert, waaraan wij zijn werken, duurzamer dan het brons, hebben te danken: Madame Bovary, L'Education sentimentale, Un coeur simple, Bouvard et Pécuchet. Schoon zijn zij voor alle tijden omdat er de werkelijkheid in staat te lezen evenzeer als de geest en het gemoed van Flaubert: omdat hij en het andere er gelijkelijk deel aan hebben gehad. Nergens in deze boeken vinden wij de werkelijkheid los van Flaubert - hoe koud zou zij wezen! - maar ook nergens zwerven zijn meeningen of gevoelens los in de beschreven wereld - hoe willekeurig, prikkelend, onschoon zou het ons aandoen! Flaubert en de wereld zijn hier onverbrekelijk één, en daardoor is elk dezer romans een bouwwerk, hecht en ondeelbaar.

* _* *

Ten onrechte dan ook is wel gemeend, dat Flaubert's werk koud zou zijn. Mij wil het schijnen, dat dit hoofdzakelijk door diegenen gezegd zal worden, die zelf koel zijn en slechts met krasse middelen, als pathetiek, melodrama, tot gevoeligheid gebracht kunnen worden, m.a.w. door de sentimenteelen - want die zijn in den grond koel. Neen, in elk boek van Flaubert is een sterk gevoel heel duidelijk te proeven;Madame Bovary is bitter en weemoedig; L'Education sentimentale weemoedig, zacht spottend, teeder;Bouvard et Pécuchet is bitter, bijtend, smalend. Alleen, Flaubert's gemoed was in dit opzicht juist als de menschheid zelf.

[p. 88]

Evenmin als deze tenslotte te gronde gaat aan het leed, of haar arbeid vergeet om de vreugde, evenmin werd zijn gemoed door eenig gevoelen blijvend aangetast. Hij was sterker dan het gevoel, al onderging hij het wel. Zoo zijn de werken van Flaubert ook even weinig ontmoedigend als extase-verwekkend. Ze zijn als de realiteit zelf, vol sentiment en vol kracht tot weerstand tevens.

* _* *

Het meest onmiskenbaar, natuurlijk, spreekt gevoel uit de twee meer romantische boeken van Flaubert, La Tentation de saint Antoine en Salammbô. De Tentation is vol wellust, wellust van den geest en van het lichaam. Want denken, twijfelen, kennis vergaren is een wellust evenzeer als het leven en lieven van schoone eurythmische lijven; en dat alles is in de Tentation. De Tentation is een boek van gedroomd genieten.

Het is dit overigens met alleen. De Tentation behelst een filosofie. Den godsdiensten wordt er gezegd, dat zij geen van alle op een ‘openbaring’ mogen steunen, omdat de verschillende ‘openbaringen’, waaraan zooal geloofd is, elkaar eigenaardig tegenspreken: en zou God dan zichzelf hebben tegengesproken? Den wijsgeeren wordt het betrekkelijk ware of zelfs het zeer onzekere hunner diepste overtuigingen voorgehouden. Als het minst onwaarschijnlijke van wat zij allen leerden, wordt er een zeker vaag omlijnd pantheïsme onder woorden gebracht; maar ook daaraan heeft Flaubert zelf vermoedelijk niet geheel geloofd. Zijn grondtoon is hier die van den twijfelenden denker. Zijn wereld- en levensbeschouwing, hier schitterend gebeeld, is aardsch, helleensch, onchristelijk, sceptisch. Alle heel en halfdwaze leerstelligheden van nu en vroeger laat hij

[p. 89]

hier als bengelende belletjes tegen elkaar rinkelen, om ze daarna smadelijk weg te gooien. Natuur en leven alleen wil hij tenslotte verheerlijken.

En zoo hij niet meer zekerheid biedt, niet meer troost, geen dieper gaande verklaring van schrikkelijke feiten, als het kwaad, de smart, de pijn, het onvolmaakte in al het zijnde, dan is dat niet hem te wijten. De menschelijke geest mag sommige levensvragen wat nader hebben overwogen; hij mag thans opnieuw vermoedens kennen die voor Flaubert niet bestonden - een betrouwbaarder antwoord dan het zijne werd met dat al nog niet gegeven. Het is het antwoord dat wij, minder diep en volledig, ook vinden bij Montaigne, bij Voltaire, die beiden tot zijn lievelingsschrijvers behoorden; het is ook het antwoord van Anatole France.

* _* *

Salammbô is vermoeiend. Maar 't is dat alleen als men van al die veldslagen ernstig kennis wil nemen. Doorloop die vechterij met een vluchtig oog, en het boek wordt u tot een genot. Klaterende kleuren, vervaarlijke passies, huiverende godsvereering, zeer nauwkeurige reconstitutie van wat eenmaal leefde - al dit zeer verschillende vult het werk en verlaat niet meer den geest van wie het eenmaal las. Woestheid en wreedheid, liefde, hoogmoed, zwelgen in rijkdom en macht, 't zich groot voelen tegenover mensch en naluur - die hartstochten bewegen Flaubert's personen. Door ze in die personen te leggen, ontlastte Flaubert er zich zelf van; door er bij hem over te lezen, worden wij er nog nu van gezuiverd en tegelijk in heftige innerlijke beroering gebracht - een beroering die zich ten laatste verstilt tot een evenwichtige, verheven aanschouwing. Want zoo is de werking van het waarlijk schoone.

[p. 90]

Toen Salammbô verscheen, wist men weinig van het oude Karthago. Flaubert raadde er veel van en... de latere wetenschap stelde hem op menig punt in 't gelijk. Salammbô is de triumf van de intuïtie.

Heeft men opgemerkt, ten slotte, dat er unanimisme is in dit werk? Jules Romains, een schrijver onzer dagen, en unanimist van richting, wil b.v. het antagonisme van een leger met een stad laten zien, het conflict tusschen twee groepen, waarbij de individuen geheel of ten deele opgaanin een der beide vijandige menigten; vandaar het door hem gekozen woord. Welnu, het begin van Salammbô zou ‘het leger en de stad’ kunnen heeten. Dat begin is eenigszins unanimistisch.

* _* *

Bouvard en Pécuchet zijn niet dom, maar ze overschatten het dusgenaamd ‘gezond verstand’, meenen dat met dit veel geprezen instrument, mits men er ook ijver bij heeft, alles te leeren valt, en dat dit leeren de moeite waard is. Het is echter niet de moeite waard. Alleen kunnen is de moeite waard. Het opperste kunnen is dat van wetenschap en kunst, en deze zijn hooge Vrouwen, die van haar minnaars aanleg en volledige toewijding eischen. Aanbiddertjes als Bouvard en Pécuchet, ofschoon dan wel intelligent, worden telkens ter deure uit gewezen en zijn tenslotte alleen goed om te copiëeren. Behalve dat het boek dus een requisitoir is tegen de gezond-verstandelijke verlichting der 19^e eeuw, is het er ook een tegen het burgerdom dier eeuw, in zijn bekrompenheid, egoïsme en zelfoverschatting. Niet dat daarom het socialisme er beter afkomt: dit wordt als utopistisch en declamatoir voorgesteld - wat het toen ook nog veel meer was dan nu.

En ten derde is Bouvard et Pécuchet een aanklacht tegen den menschelijken geest. Want hoe hooge

[p. 91]

Vrouwenwetenschap en kunst dan ook mogen zijn, de dames hebben in haar leven toch al heel wat onzin gezegd, bedoelt Flaubert. Hij geeft er vermakelijke voorbeelden van.

Ziedaar, geloof ik, de drieledige beteejcenis van Bouvard et Pécuchet. Ik houd veel van dit boek. Het wordt soms misverstaan, maar ik meen dat men het, door het te zien zooals boven aangegeven, kan leeren genieten.