De Stem. Jaargang 1

[p. 1049]

Boekbespreking

Dr. H.H.W. Ph. E. van den Bergh van Eijsinga. I Revolutionnaire cultuur. Uitgave: A.W. SIJTHOFF. Leiden, 1919. II Eros. Een boek van liefde en sexe. Uitgave: A.W. SIJTHOEF. Leiden, 1920.

(Slot)
II

‘Eros’ is vooral wat stijl en compositie betreft een veel sterker boek dan ‘Revolutionnaire Cultuur’: de lyriek is gaver, de aard van het onderwerp gedoogde minder tot vervlakking leidende divagaties en de wijze waarop van den Bergh van Eijsinga het voor ons, op dit punt zoo teer- (niet: fijn-)gevoelige Hollanders heeft behandeld, dwingt meer dan traditioneele eerbied af.

De uitkomsten zijner theorie lijken mij evenwel eenigszins ‘voorbarig’. Zij komt in groote lijnen hier op neer:

‘De sexualiteit is, in het biologisch wezen, de drang tot zelfverwerkelijking, tot zelf-ontkenning, en het is de soort, die, waar de exemplaren verouden en vervallen, zich bestendigt door het geslachtelijk proces. In de menschelijke maatschappij, waar het instituut van den privaten eigendom het oudere Communisme heeft verdrongen, maakt de panmixie, en ook het gentiel-huwelijk, plaats voor monogamen echt, en het gevolg hiervan is een stuwing der libido, die oorzaak wordt van allerlei neurose, maar die ook beteekent de sublimeering van den geslachtelijken drang, zoodat hij zich verheft tot erotiek. Kunst, godsdienst, hoogere cultuur zijn in hun evolutie door dit erotische bevorderd en gelouterd. Als in een komende gemeenschap met het kapitalisme het huwelijk verdwijnt, dan wil dit niet zeggen verwildering en teugeloozen wellust, maar een vrije vebindtenis van twee elkaar getrouwe en onafhankelijke menschen, die met den wil tot eenheid voortdurend zijn bezield. En zij slagen slechts, wanneer zij gaan beseffen, dat in hun verhouding het artistieke meedoet: de liefde moet een kunst worden, de beminde beeld van het goddelijke, en dit heeft ons gebracht tot een methode, waardoor kans is, dat het zinnelijk

[p. 1050]

geslachtelijke gesublimeerd wordt en gezuiverd. Natuurlijk blijft het sexueele als grond voorondersteld....’

Ik geloof niet dat, wanneer liefde een kunst is geworden, zij voor ons persoonlijk leven èn voor de cultuur verrijking zou beteekenen of loutering, eerder verarming en vertroebeling. Wel verzekert de schrijver: ‘natuurlijk blijft het sexueele als grond voorondersteld’, doch hij toont niet aan, dat in het door hem bedoelde ontwikkelings-stadium der menschelijke gemeenschap (het Communisme) het zinnelijk geslachtelijke onvoorwaardelijk zal worden gesublimeerd en niet verdrongen, wat de bekende ziektegevallen veroorzaken zou. Het sublimeeren der sexueele drift echter kan men toch moeilijk als iets toevalligs beschouwen, dat de verdringing op gunstige wijze vervangt, doch welks antecedenten ons onbekend zijn. Wanneer men meent dat op een zeker tijdstip het grootste deel der sexueele drift - ik laat voorloopig in het midden de manier waarop - in den mensch zal worden gesublimeerd, dan dient men toch allereerst het sublimeeringsproces als psychische functie te verklaren, vóór men bewijzen kan dat het onder gegeven omstandigheden noodwendig op groote schaal moet plaats grijpen.

Zonder twijfel zal ‘de bevrijding der liefde’ oneindig weldadiger op ons nerveus geslacht werken, dan het huidig stelsel van ‘gepatenteerde ontucht’ en tot veel geringer orgiën leiden dan de bezadigde burger denkt, maar waarom zij een bijna volmaakte sublimeering der sexualiteit in het erotische moet ten gevolge hebben, blijft eveneens onverklaard.

De fout schuilt dieper: daar, waar de theorie werd opgezet. Want zij ving aan met de menschelijke sexualiteit in oorsprong te houden voor zuiver physiek en liet ter zijde het normale psychische element, dat haar werkingen steeds begeleid, zij vergat de evolutie daarvan te volgen, moest ten slotte de sprong in 't duister wagen naar liefde's vergeestelijking en faalde.

Van den Bergh van Eijsinga zag over het hoofd, dat eigenlijk, sedert de panmixie zich wijzigde in den rudimentairen huwelijksvorm, de sexualiteit ophield zuiver physiek te zijn. Anders gezegd dat de mensch geen zuiver physieke sexualiteit: kent. Nu kan men stellig waarnemen, dat in den loop der tijden het psychisch element zich ten koste van het physieke zeer heeft versterkt (economische motieven spelen hierbij een hoofdrol), met het resultaat dat een groot deel der moderne Europeesche cultuur in aanleg of voluit neurotisch is, doch men zal nooit, juist omdat steeds het

[p. 1051]

sexueele als grond voorondersteld blijft, de liefde ‘an sich’ kunnen vergeestelijken, nog minder haar tot een kunst maken.

Indien in de verhouding tusschen man en vrouw ‘het artistieke meedoet’, is dat eerder een compliceering van gansch hun liefdeleven dan een zuivering. Want in wezen is het artistieke, gelijk het religieuse sentiment (de schrijver beäamt dit) hoofdzakelijk gesublimeerde sexualiteit en wanneer beiden het goddelijke in elkander willen ver-beelden door hun sexualiteit erotisch te sublimeeren, zullen zij slechts volbrengen een hoog-gestemde vriendschap, waarin op den duur het sexueele complex verdrongen wordt, ten bate van een onvertroebeld samenzijn.

Dit schakelt van den Bergh van Eijsinga uit: het dagelijksch samenleven van man en vrouw en hij is blind voor de nooden en winsten die er uit voortvloeien en die ‘vanzelf’ een deel der sexualiteit (maar niet erotisch) sublimeeren. Hij verliest bovendien uit het oog dat de sexualiteit, hoewel op het orgiasme gericht, veel meer omvat dan een schema van haar natuurlijk verloop zou aangeven. Noodwendig moet zij haar hoogtepunten bereiken, indien zij niet op den duur pathologische afwijkingen gaat vertoonen, doch zij werd zoo zeer in ons menschelijk bestaan verweven, dat zij zich niet als op één object geconcentreerde verbeelding sublimeeren laat.

Dit kon wellicht een Middeleeuwsche non, de moderne mensch, wiens leven physiek en psychisch buitengemeen gecompliceerd is, vermag het niet meer, tenzij omstreeks zijn puberteitsjaren, wanneer de physieke concentratie der sexualiteit het sublimeerings-proces vergemakkelijkt; doch al deze ‘platonische liefdes’ keeren of na schoone omwegen (hoevele sonnetten-cycli schonken zij niet het leven) tot hun bron: het physo-psychische weer, of zij vernevelen tot een idealen-complex, dat Voortbrengt, hetgeen ouden van dagen plegen te noemen de hervormingsgezindheid der rijpere jeugd.

Een tweede bezwaar, tegen een onderdeel der theorie, geldt de oppervlakkige behandeling der homosexualiteit. 'Schoon niet, naar gewoonlijk als ziekteverschijnsel, doch als sexueele variatie beschouwd, had van den Bergh van Eijsinga, ook al was hem Blüher's: ‘Rolle der Erotik in der männlichen Gesellschaft’ onbekend, gewaarschuwd door hetgeen de geschiedenis hem leerde, haar een dieper gaande studie moeten wijden, welke aan zijn theorie misschien een geheel ander aspect had verleend.

Ook over het vraagstuk der prostitutie liep de schrijver wel wat

[p. 1052]

al te vlug heen en haar te karakterizeeren als een infantiele habitus lijkt mij een te weinig markant kenmerk van één onzer kwaadaardigste sociale ziekten, om op den voorgrond te worden geplaatst.

De polygame neiging van den man - een biologisch factum, dat door anderen verklaard wordt uit een grootere plaatselijke concentratie der libido bij het mannelijk, dan bij het vrouwelijke individu - kan men infantiel noemen (beter ware primitief in verband met de historische ontwikkeling der sexualiteit), eveneens - als psychologisch factum - de mentaliteit der ‘achterbuurt’-prostituées. Maar indien men de maatschappelijke ladder bestijgt, veranderen de verhoudingen en men komt met de betrekkelijk-eenvoudige verklaring van prostitutie als infantiele habitus niet gereed. Zij wortelt rechtstreeks in de seniele aftakeling van het huwelijksinstituut. Dat bewijst welsprekend genoeg de inhoud onzer sterk sexueele proza-litteratuur van de laatste jaren. Boven elk boek kan als motto geschreven: ‘Zóó gaat het niet langer’. Hoe dan wel? Van den Bergh van Eijsinga geeft een antwoord, redelijk, in zooverre het een wijziging in de erotische gesteldheden van den mensch afhankelijk maakt van een fundamenteele wijziging der sociale toestanden, onredelijk, in zooverre hij de sexualiteit vatbaar acht voor louter erotischgerichte sublimeering.

Nu van den Bergh van Eijsinga gestorven is, rijst weldra de vraag: wat was deze man voor onze geestelijke samenleving? Hij was daarvoor zeer veel, want hij zette de deuren open, wijd, in het muffe huis onzer zelfgenoegzame wijsheid en fel striemden zijn woorden moraal en cultuur der levenlooze burgeren. En men schrok van den dominé, die revolutie predikte, en men schold op hem, behalve in de ‘bange’ Novemberdagen, en anderen noemden hem ‘ziener’, ‘profeet’, hopend dat hij dit blijven zou tot hun dood.

De beteekenis van van den Bergh van Eijsinga ligt niet in de eerste plaats in hetgeen hij schreef, daartoe missen zijn theorieën te zeer bezonkenheid, doch in hetgeen - àchter zijn woorden - zijn leven was: de zelf-bekentenis van den modernen mensch, die tot de grenzen ging zijner over-bewustheid.

ROEL HOUWINK