De Stem. Jaargang 1

[p. 951]

Tooneel
door Dop Bles

‘Wat op dit oogenblik Jacques Copeau in het theater du Vieux-Colombier te Parijs laat zien, het is niets anders, het is volstrekt niets beters, dan wat in Nederland wordt nagestreefd met op onze wijze even gunstig resultaat.’

Aldus Mevrouw Van Rhijn-Naeff in haar rede, waaruit wij in de Juli-afl. reeds mochten citeeren. Deze uitspraak zouden wij thans niet als uitgangspunt kiezen, indien Copeau's theater niet ook in Holland almeer de aandacht trok, en zoo, door het vele dat er over geschreven wordt, niet allengs de meening ontstond, de Hollandsche bescheidenheid - welke toch meestal even zoo goed uiterst ingetogen zelfingenomenheid genoemd kan worden - geheel waardig, dat wij eigenlijk hetzelfde reeds lang bereikten, ja mogelijk meer, en dat ons dus niets te benijden of ter navolging overblijft. Lazen wij niet - en door vele dagbladen overgenomen - in de Wereldkroniek, dat de Heer van Gasteren als eindindruk van een bezoek aan Copeau's schouwburg de blijde verzuchting slaakte: ‘Gelukkig, dat ik een Hollandsch acteur ben!’ Laten wij in het midden, of hij niet al te oppervlakkig oordeelde, door de opvoering van Driekoningenavond der Franschen met die van Royaards te vergelijken, zonder zich rekenschap te geven, dat de regisseur daar, aldus zijn taak moest verstaan, dat na afloop niet acteurs en publiek zouden uitroepen: ‘Goddank, dat wij geen Hollanders zijn!’ Het voornaamste is hier, dat de Heer Van Gasteren het belangrijkste over het hoofd zag, en wel dit: Een Shakespeare-opvoering is voor het Nederlandsche gezelschap des Heeren Dr. Royaards de gebeurtenis van het seizoen, waarmede zijn repertoire staat en valt; bij het Fransche gezelschap echter is zulk een vertooning slechts een schakel, gebracht terwille van de principieele opvatting, namelijk, dat naast het moderne en klassieke ook de meesterwerken der vreemde literaturen gegeven dienden.

[p. 952]

Faisons un peu d'histoire; hieruit zal blijken dat Dr. Royaards streven vrijwel geheel en al tegengesteld is aan de bedoelingen van Copeau, terwijl er voorshands zeker geen ander gezelschap te vinden is, dat tot serieuse vergelijking in aanmerking komt.

Le Vieux-Colombier werd in 1913 opgericht door een kleine groep vrienden, voornamelijk letterkundigen, die het tooneel voor de dichters wilden heroveren.

- ‘Nous voyions le poète banni de cette scène qu'il avait si grandement honorée dans le passé et nous voulions l'y rappeler pour lui rendre un culte absolu.

A l'origine du Vieux-Colombier, il y a deux faits sociaux indiscutables: d'une part un groupe d'artistes, doués pour le théatre, privés de théâtre, refusant tout compromis et même tout contact avec le théâtre commercial; d'autre part une fraction du public, éprise de théâtre, se refusant au théâtre commercial.’

In hoeverre Copeau hier herhaalt, wat een Lugné Poé of Antoine reeds uitspraken, is van geen belang, het belangrijke is de intense kracht der overtuiging en bovenal: het verkregen resultaat geheel en al trouw blijvend aan de illusies. Hier toch werd een klein theater gesticht door en voor hen, die het tooneel om de dramatiek lief hadden, dus niet voor hen, wier maatschappelijke posities dure loges vroegen, niet voor hen, die een mondaine afleiding behoefden, maar uitsluitend voor die kleine groep van dwepers, zoo men wil, naar wie nimmer geluisterd werd.

Nimmer zal ik den toon van bewonderende verbazing vergeten, waarop na de eerste première een jong schilder, wiens oordeel gevraagd werd, uitriep: ‘Mon Dieu c'est épatant, un théâtre pour nous autres, un vagabond comme moi y est chez soi!’

Zeker, dit was niet te vermoeden geweest. Zij die slechts een frank te missen hadden, konden toen wel de vele steenen trappen van het Odéon beklimmen om op gore houten banken zich wringend nog iets te zien van het gebeuren dat in 't heel-diepe zich afspeelde, maar hier was een zaal, waar men heen ging ditmaal niet ‘om gezien te worden’ maar louter om te zien, neen, beter nog, om te luisteren!!

Immers hier werd het woord van den dichter met overtuiging gezegd, op de wijze die de dichter-zelf verlangde, hier werd de idee van den dichter met devotie volgens diens inzicht gegeven. Toen Dr. Royaards verscheen, bracht hij grootsche monteering, deed hij aan Reinhardt denken, die in West-Berlijn thuis behoorde, waar meer goud dan geest en verfijnde smaak schitterden. Dr. Royaards wilde met één slag toonen wat reeds elders be-

[p. 953]

reikt was om dit hier te brengen, Copeau en zijn vrienden wenschten van meet af op te bouwen; zij toch wisten: ‘Nous admettions que tout y füt à refaire et qu'il fallfût partir d'a ussi bas que le sol.’

Zoo dwongen de kosten reeds dadelijk Dr. Royaards, om de entrée-prijzen te verhoogen, zoodoende de deuren juist sluitend voor wie Copeau ze wijd geopend hield, ja ze voornamelijk geopend had.

En hier naderen wij het essentieele verschil, wat de maatschappelijke beteekenis van beider opvattingen geldt.

Copeau heeft begrepen, dat de schouwburg alleen zijn hooge voorbeeldige roeping vervullen kon, door zich algeheel afhankelijk te maken van het kunstzinnige publiek, en dat hij over niet meer middelen mocht beschikken, dan de trouwe vrienden in de zaal hem konden schenken. Geen moderne Maecenas, noch officieele subsidies werden gezocht, alleen werd den vrienden gevraagd tot den schouwburg te voeren, hen die op hun beurt met hun belangstelling beschermen wilden. Want het gevraagde geld was steeds minder dan de moreele steun. Zoo ontstond één streven aan beide zijden van het voetlicht. Het kantoorklerkje behoort evenzoogoed tot het gezin, tot het miniatuur staatje van de Rue du Vieux-Colombier, als de dichter, die zijn schepping er brengt. Geheel los van het kapitalistische mekaniek, dat haar onverbiddelijk zou medevoeren, heeft de onderneming, meer kontakt met de samenleving, dan welk theater ook. Zoo stuurt zij gaarne haar elektriciens of decorateurs uit, om bij de vrienden hun krachten in dienst te stellen, en aldus de inkomsten te verhoogen zonder den zuiveren grondslag te verlaten.

In Holland, zooals elders, heeft men het bekende verschijnsel waargenomen: de ongekende belangstelling voor het tooneel, als reactie op de sombere levenseentonigheid der oorlogsjaren. Doch in Frankrijk is reeds de crisis ingetreden en heeft men begrepen dat slechts een spoedige daling der entree-prijzen hier eenig resultaat kan brengen.

Welnu het theater, dat onbevreesd de crisis tegemoet kan zien, is zeker le Vieux-Colombier, die niets vroeg van het goud, dat de onrustige bezitters slechts wenschten te doen vloeien.

Aldus is het eenvoudig te begrijpen, dat de simpele monteering niet alleen een kwestie is van artistieke opvatting maar van leven en dood voor het theater, dat de zuivere grondslag niet verlaten wil.

[p. 954]

Heel het internationale intellect gaat op zijn doorreis in Parijs, de uiterst simpel gemonteerde spelen in le Vieux-Colombier zien; in alle landen vindt men ‘Les Amis’ van deze verwezenlijking. En hiertegenover stellen wij Dr. Royaards, die zijn monteering zoo kostbaar maakt, dat zijn meest kenmerkende opvoeringen, zijn groote of grootsche daad, door 't enorme bedrag geparaliseerd, in Amsterdam blijft, aangezien de onkosten te groot zijn, om er mede te reizen, terwijl Dr. Royaards weet, dat Hollandsch publiek niet van heinde en vér komt terwille van een tooneelvoorstelling. Is niet, dus gezien, de geste van Dr. Royaards de realiseering van een louter persoonlijke idee te noemen, die enkelen volgen kunnen, en staat hiertegenover de daad van Copeau niet als de persoonlijke energie van den man, die het verlangen en het hooger bedoelen van het opkomend geslacht begreep, en zijn werk niet de wel-zware vrucht van deze tijden liet zijn, doch de jonge sappige stam, die zijn kruin in de lichtende toekomst tracht te boren.

Dr. Royaards wil de taak volvoeren zich eenmaal gesteld, en heel het wereldsche gebeuren der laatste jaren bracht niet de flauwste afspiegeling in zijn repertoire, terwijl Copeau fier kon uitroepen: ‘De les die de oorlog bracht, leerden wij reeds vóór 1913!’

Naar wij vernemen, zal het volgend speelseizoen het orkest in den Stadsschouwburg te Amsterdam zeer verkleind worden. Het plan van Dr. Royaards is het orkest uit twaalf leden te laten bestaan, terwijl het vorige jaar ruim dertig personen daar aan medewerkten. Aldus het bericht in de pers van 10 Augustus. Aldus de eerste concessie, het eerste financieele offer aan zijn opvatting gebracht. Dit bericht is dus reeds een kleine illustratie bij ons vertoog: Elk theatraal streven kan slechts zuiver zijn en zich organisch ontwikkelen, indienhet zich volkomen rekenschap geeft van alle financieele mogelijkheden. Zoo niet, dan is 't gedoemd te stijgen en dalen met de beursnoteeringen, die in den tempel der kunst nu niet bepaaldelijk ter plaatse zijn.

Europa economisch en financieel ontwricht; in Rusland de hongersnood groeiend tot waanzin; overal inzinking van energie; angstige daling der productie, naast stijging der behoeften; ontreddering in alles en overal, nu door de oorlog niet gedachteloos op dezelfde voet kan worden doorgegaan!

Dit al, dit al werd reeds even zoovele gemeenplaatsen, immers, wij weten voldoende, wij hooren de steeds herhaalde waarschuwing ook wèl, alleen wij luisteren niet. Wanneer het tooneel,

[p. 955]

dramaturgen en directies, zijn roeping begreep, er werden uitsluitend spelen vertoond, waarin het volk gewonnen werd voor deze waarheid: ook gij zult de fatale gevolgen lijden, indien gij niet inziet, dat Europa stervend is, en dat men - in plaats van zich juichend op de erfenis te werpen om nog wat genieten deelachtig te worden - beseffen moet dat er slechts één redding bestaat: de arbeid en de verantwoordelijke gedachte. De arbeid dient als sport beoefent, en logisch denken wordt een geestlijke afleiding. En bovenal ernst en inzicht!

Hierboven spraken wij over de les die de oorlog bracht, en die ons inziens door Dr. Royaards niet werd begrepen. Als afdoend bewijs zij nog even genoemd de opvoering van Allah Karim, een spel uit de Boeken der Duizend nachten en Eenen nacht door Herman Roelvink en M. Nijhoff.

Van de Heer Roelvink kennen wij bovenal zijn groote liefde en belangstelling voor tooneelspelen.... die hij zelf schreef; de Heer Nijhoff is een dichter, wiens talent te zuiver en subtiel van karakteristiek is, om zich te leenen tot Revue-werk, ook al wordt dit in een Koninklijke Schouwburg opgevoerd.

En ziet: de pers, die nimmer ons oordeel scheen te deelen, dat in grootsche monteering minder de stralende verwezenlijking van eerbied-volle bewondering gezien dient te worden, dan een concessie aan 't revuïstische publieke verlangen gebracht, spreekt thans - als sprak dit bij Dr. Royaards van zelf - over ‘revue’ en ‘film beelden’, over ‘goedkoop succes’ en ‘roekeloos vrij-gevig’. Wel wordt van vriendschapsdienst aan de vriend Roelvink bewezen, openlijk als noodig geachte verklaring of verontschuldiging gesproken, en hoort men in de meest ingelichte kringen beweren, dat alle kosten door de auteur Roelvink worden gedragen, maar met dit al, waar of onjuist, verandert niets aan 't naakte feit: dat Dr. Royaards de verantwoordelijkheid der opvoering dient te dekken met zijn naam, en op een donker uur, waarop energie en verantwoordelijkheidsgevoel dient gewekt, niets beter wist te brengen, dan een revue- of filmachtig spel van Oostersche weelde, alsof deze tijden een voorbeeld zouden behoeven van een verkwisting en pracht, die een ieder zinloos aandoet, die eenig begrip heeft van wat nu aan 't gebeuren is en zich onverbiddelijk voltrekt.