De Stem. Jaargang 1

[p. 86]

Aanteekeningen bij het lezen van Charles-Louis Philippe
door Madeleine Böhtlingk

Wij zeggen, dat de ziel van den kunstenaar zich uitspreekt in zijn werken; wij zijn bereid deze waarheid overbekend te noemen en toch zijn wij nauwelijks bereid haar in haar strenge gevolgtrekking te aanvaarden. Te zeggen, dat de ziel van den kunstenaar zich uitspreekt in zijn boeken, sluit in, dat de personen zijner boeken deel vormen van zijn persoonlijkheid, dat zijn karakter hun verlangens, hun neigingen, hun strijd, hun verworpenheid omsluit. - ‘Neen, dat is toch ondenkbaar,’ zou men kunnen zeggen, ‘het karakter van een man als b.v. Charles-Louis Philippe zou zooveel verliederlijking in zich sluiten als zijn werken bevatten! Zulk een schaam-telooze, bijna naïeve zelfzucht, zooveel vuilheid, zooveel verwording, zooveel wreedheid! - Wij kennen Philippe's karakter uit zijn brieven en uit zijn wordingsgeschiedenis (la Mère et l'Enfant). En is niet de persoonlijkheid, die zich daarin uitspreekt, een geheel andere? Wij leerden hem daarin kennen, als een mensch, die zelden handelt. Hij is betrouwbaar. Daar is in hem zachtheid en teederheid, er is naast een fel sarkasme een zondoorschenen vroolijkheid in hem en dit alles duidt op een onvertroebeld gemoed. Hoe kan zacht

[p. 87]

zijn, wie wreed is? Sluiten niet felheid en verwording elkander uit, vroolijkheid en wreedheid, betrouwbaarheid en liederlijkheid?’

Wij zien echter, dat Philippe te worstelen had met tegenstrijdige machten in zichzelf. Daar is in hem de matelooze, die de dingen meet met den maatstaf der hoop, die hij als kind gekend heeft, die zich de vrouw wenscht ‘groot als een gebergte!’ - ‘Ik heb zooveel hoop gekend, dat mijn wenschen zonder grenzen zijn.’ (La Mère et l'Enfant.) Hij zoekt bevredigingen, die nimmer te vinden zijn binnen de beperking van het zinlijk leven. Zou hij ze daar gaan zoeken, dan weet hij te verzinken in de moerassen der perversiteit. (Pauvre Amour en chair.) Philippe bekent in zijn jeugdbrieven zijn voorliefde voor taartjes en gebak en iets in zijn beschrijvingen der zinnelijke liefde herinnert daaraan, ja, zelfs daar, waar hij het onzinlijke wil geven, komt ons soms die weeë, overzoete smaak op de lippen.

Daarnaast leeft er in hem de asceet, die straf zoekt en miskenning, die de verveling doorstaat tot uitputtens toe, die de armoede maakt tot zijn metgezel. Welk een onafzienbare beteekenis had de verveling in zijn leven! Men vergezelle hem naar het lyceum in ‘la Mère et l'Enfant,’ naar zijn kantoortje in ‘Crocquignol’!

Paul in ‘Crocquignol,’ die den éénen onvergetelijken vacantiedag het avondboottochtje weigert mee te maken, omdat hij zooveel zaligheid ineens niet vermag te verdragen en nu met zijn fantasie-vriend, den bedelaar in gedachten, gesprekken voert,-is het niet de schijver zelf? Paul, die leeft ‘binnen zijn baard’? Die 't meisje, dat hij lief heeft niet waagt te naderen en zich onmiddellijk ‘voor eeuwig in zijn kantoortje terugtrekt, als zij zich in een onbewaakt oogenblik met een ander vergeet! Op het lyceum daagt Philippe de straf uit: ‘Maar mijn-

[p. 88]

heer, u hebt me nog niet gestraft.’ En zijn kweller antwoordt: ‘Welnu, dan straf ik je hierbij’.

- ‘Ik heb tot mijn ziel gezegd: Màak u op, het is uw weg, die tot de gevangenis leidt. Maar volg uwen weg, omdat de gevangenis u geen vrees aanjaagt.’ (la Mère et l'Enfant.)

Ook zoekt hij miskenning:

‘Mijn opperste hoogmoed, was de hoogmoed vervolgd te worden’.

Op het lyceum liet hij het gebeuren, dat zijn kweller, die de klasse te surveilleeren had, hem hield voor een philister en een imbeciel, die de mannen van genie laat verhongeren, en hem als zoodanig vervolgde. Hij wordt - een kantoorklerkje, dat de verveling duizend dooden doet sterven.

Ja, daar is in hem dor ascetisme. Het is niet de liefde, die hem drijft voorbij zooveel kleine lusten. Neen, zijn ascetisme is een kramp, een dwang. En wij begrijpen: wie zich zoo krampachtig onthoudt, die moet veel ongeoorloofde wenschen in zich bergen. Waarom waren deze wenschen voor hem ongeoorloofd? Als de gevangenis slechts het verlangen naar de vrije vlakte in hem achterliet, (blz. 151) waarom waagde hij zich dan niet de vrije vlakte in? Waarom kende hij de vrijheid slechts als het grenzenlooze, het eeuwig onbevredigende?

‘Bubu de Montparnasse’, Philippe's misschien schoonste werk, geeft, dunkt ons, antwoordt op deze vragen. Zooals Bubu leeft, zooals Berthe, de kleine cocotte leeft, zoo ziet Philippe het leven. In al zijn boeken herleeft eenzelfde wereld, die dezelfde verleiding verduistert, die hetzelfde verlangen doorvlamt: de verleiding der zinlijkheid, en wel die der steriele, perverse zinlijkheid, en het verlangen naar een volkomen, bovenaard-sche zuiverheid. Al zijn boeken kennen dezelfde razer-

[p. 89]

nijen, dezelfde extasen. - Zooals men echter het leven ziet, zoo is men zelf. Philippe kent slechts het alternatief: uiterste perversiteit, die onbevredigd laat en uiterste askese, die voert tot steriliteit. Philippe is Bubu, is Berthe Méthénier, hij is Crocquignol, is het zachte naaistertje, dat zich verleiden laat!

Maar hij ziet deze menschen zooals men kinderen ziet, onschuldig en toch in zekeren zin verantwoordelijk terzelfdertijd. Wij hebben kinderen lief ondanks hun fouten, slechts voor zoover we die zelve niet overwonnen hebben, ontsteken we in toorn over hen. Daar is in ‘Bubu de Montparnasse’ toorn noch sarkasme, enkel liefde. Het is omdat Philippe zijn zwakten overwon, dat hij deze menschen als kinderen vermocht te zien. In dit werk doorbrak de volle stroom zijner liefde het dor ascetisme en stortte zich uit over de menschheid. Hier toont zich zijn liefde ver verheven. En wij begrijpen, waarom de vervulling zijner perverse wenschen voor Philippe ongeoorloofd was: ongeoorloofd blijkt ze vooral voor hem, die deze wenschen vermag te sublimeeren. Alle perversiteit is een doelloos nevenstroomen en verzanden. Maar in dit boek hervinden alle verlangens den grooten stroom.

Het is dus in zijn kunst, dat het Philippe vergund was zijn hartstochten te sublimeeren. Hier baande hij zich een weg voor zijn extasen en razernijen. Hoezeer stelde hij deze in dienst van zijn kunst! Hier leerde hij zichzelf bedwingen. Hij leerde zichzelf onverschrokken bezien en hij leerde de voorwaarden kennen, onder welke zijn natuur alleen scheppend vermocht te leven: ‘De kunstenaar is een goed werkman, die zichzelf beluistert, en in zijn hoekje met ongereptheid van ziel opschrijft, wat hij verneemt.’ (Lettres de Jeunesse.) - Daar zit Philippe in zijn hoekje met zijn ‘warme pantoffels’ en zijn kin-

[p. 90]

derlijk hart, niet al te ver van zijn moeder, een groot verlangen naar buiten met zich omdragend, en toch de gansche ziel vol deernis voor de ellende van Parijs. Hier in dit hoekje wordt zijn ascetisme vruchtbaar, hier sublimeert zich zijn perversiteit.

In zijn ‘Lettres de Jeunesse’ leeren we zeer duidelijk de wordingsgeschiedenis van den kunstenaar Philippe kennen. De eerste jeugdbrieven van zijn 22 jaren hebben iets van het onbestemde en ongerepte van voorjaarssneeuw. De laatste, die hij schreef 26 jaar oud, toonen hem ons als een man, die kent zijn draagkracht en zijn uithoudingsvermogen, zijn belemmeringen en zijn vrijheidsbehoeften, die de wetten en charters van zijn persoonlijkheid las en aanvaardde en zich daarom door anderen aanvaard ziet. In zijn boeken leerden we alle afgrondelijke mogelijkheden zijner ziel kennen. Maar in zijn brieven zien we tot onze verwondering, dat hij een mensch was, die zichzelven gelijk bleef en daarom betrouwbaar was voor anderen. In den dienst zijner kunst leerde hij zichzelf bezitten, leerde hij zijn moge-lijkheden als gestalten bevrijdend van zich weg te zenden, de onverzadiglijk-donkere, de onvervulbaar lichte, hij zond ze henen om als schoonheid uit te bloeien. En hiermee verlevendigde zijn persoon het richtingsinstinct in de anderen. Want zijn dwaalwegen, zijn afgronden, zijn hindernissen waren ook de dwaalwegen, de afgronden, de hindernissen der anderen. Hij alleen wist instinctief den weg.

(Wordt vervolgd).