Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het xiij. Capittel.

1 D’Apostel vermaent haer tot broederlicke liefde. 2 tot herberghsaemheyt. 3 tot gedencken der gevangene. 4 verklaert dat het houwelick eerlick is onder alle. 5 Waerschouwt haer voor geltgierigheyt, ende vermaentse tot vergenoeginge, 7 ende stelt haer voor het exempel harer voorgangeren. 9 Waerschouwt haer oock voor vreemde leeringen, ende in ’t bysonder van het onderscheyt der spijsen. 10 Stelt haer tot dien eynde voor oogen een voorbeelt in de offeranden der versoeninge, daer niemant en mocht van eten. 15 Vermaent haer tot offeranden der danckbaerheyt, insonderheyt tot belijdenisse des naems Godts, ende tot weldadigheyt. 17 ende tot gehoorsaemheyt tegen hare voorgangeren. 18 Vermaent haer Godt [kolom] voor hem te bidden tot sijner ontslaginge. 20 Ende bidt Godt, dat hy haer volmake in alle goede wercken. 22 Besluyt den brief met eene nieuwe vermaninge. 23 ende belooft dat hy haer haest weder sal sien met Timotheo, ende stelt eenige groetenissen over ende weder.

1

^a DAt de broederlicke liefde ¹ blijve.

a Rom. 12.10. Ephes. 4.3. 1.Petr. 1.22. ende 2.17. ende 4.8.

1 D. volherde, gelijck ghy daer in wel begonnen hebt. siet Cap. 6. vers 10.

2

^b Vergeet ² de herberghsaemheyt niet: ^c want hier door hebben sommige ³ onwetens Engelen geherberght.

b Rom. 12.13. 1.Petr. 4.9.

2 Nam. tegen de vreemdelingen ende verjaeghde Christenen, die dickmael haer vaderlant moesten verlaten, ende niet en wisten waer in keeren. siet oock Rom. 12.13. ende 1.Petr. 4.9. welcke deught insonderheyt den herderen wort aengepresen, 1.Tim. cap. 3. vers 2. Tit. 1. vers 8.

c Genes. 18.1. ende 19.1.

3 Namel. gelijck Abraham, Gen. 18. vers 1. ende Loth, Genes. 19.1.

3

^d Gedenckt der gevangene als of ghy mede gevangen waert: [ende] der gene die qualick gehandelt worden, als of ghy oock selve ⁴ in het lichaem [qualick gehandelt] waert.

d Matth. 25.36.

4 N. alsoo qualick gehandelt, ofte qualick gestelt als dese. Ofte, als die oock selve zijt in het lichaem, Dat is, in dit lichamelick leven, dat veel verdruckingen onderworpen is. Andere verstaen het van ’t lichaem Christi, dat is, van sijne gemeynte in desen sin, als die oock in het lichaem zijt, dat is, leden van het selve lichaem. siet 1.Cor. cap. 12. versen 25, 26

4

Het houwelick [is] eerlick ⁵ onder allen, ende het bedde onbevleckt: maer hoereerders ende overspeelders sal Godt oordeelen.

5 Gr. in allen, D. in alle dingen, ofte onder alle persoonen. Want op beyde wijse kan het genomen worden: in alle dingen, Namel. die den houwelickenstaet na Godts instellinge mede brenght ende vereyscht. Ofte, onder alle persoonen, Namelick, van wat staet ende beroepinge sy oock zijn, mits datse sulcks wettelick ende in den Heere doen, Levit. cap. 18. 1.Corinth. 7.39. Andere setten het over, Het houwlick zy eerlick, alsoo dat den Apostel hier den gehouweden soude eenen regel stellen, waer na sy haer hebben te gedragen. Doch het woordeken maer, het welck volght, en lijdt dese verklaringe niet. Den Apostel stelt dan hier dese vermaninge tegen het misbruyck van vele menschen, die haer in hoererije, ofte door echtscheydinge in overspel verliepen, om de lasten ende ongemacken des houwelicks te ontgaen: ende oock tegen sommige valsche leeraers, die ten tijde der Apostelen, ende oock daer na den houwelickenstaet gelijck als oneerlick ende bevleckt verwierpen, van welcke den Apostel oock Timotheum vermaent, 1.Tim. 4.3.

5

^{e 6} [Uwen] wandel zy sonder geltgierigheyt: ^f ende zijt vergenoeght ⁷ met het tegenwoordige. Want ⁸ hy heeft geseght, ^g Ick en sal u niet begeven, noch ick en sal u niet verlaten.

e Exod. 23.8. Deut. 16.19. Prov. 15.16.

6 Ofte, uwe zede, Dat is, uwe verkeeringe ende handel onder de menschen.

f Phil. 4.11. 1.Tim. 6.6, 8.

7 Namelick, dat u de Heere door uwen arbeyt, ende in uw’ beroep verleent, sonder door onbehoorlicke wegen, ofte te groote bekommeringe, na meerder rijckdom te trachten. Siet Matth. 6.31, etc. 1.Tim. 6.6.

8 Namel. Godt tot Iosua, Cap. 1. vers 5. ende derhalven in sijnen persoon tot alle geloovige.

g Deut. 31.6, 8. Ios. 1.5. 1.Chron. 28.20.

6

Soo dat wy vrymoedelick ⁹ durven seggen, ^h De Heere is my een helper, ende ick en sal niet vreesen wat my een mensche sal doen.

9 Namel. met David door den geloove, Psalm 118.6.

h Psalm 56.5. ende 118.6.

7

Gedenckt ⁱ uwer ¹⁰ voorgangeren, die u het woort Godts gesproken hebben: [ende] volght haer geloove na, aenschouwende de uytkomste [harer] wandelinge.

i Hebr. 13.17.

10 Ofte, leydtsmannen, gelijck vers 17. Hy spreeckt insonderheyt van de Apostelen ende andere getrouwe Leeraers, die hare leere met haren bloede hadden verzegelt, sonder op eenige wereltsche vergeldinge te letten, maer alleen op de eeuwige ende hemelsche hebben gesien, gelijck de volgende woorden uytwijsen. Hy wil dan dat sy altijt harer voorgangeren leere, stantvastigheyt in het geloove, ende geduldigheyt in het lijden gedencken, maer niet datse die eenige Godtsdienstige eere souden aendoen.

8

Iesus Christus is ¹¹ gisteren ende heden deselve ende in der eeuwigheyt.

11 Dat is, gelijck hy haer helper is geweest in alle swarigheden, ende gelijck sy op hem haer vertrouwen hebben gestelt, ende gelijck hare leere Christum Iesum alleen voor het vast fondament der saligheyt heeft gehouden: alsoo is hy oock deselve altijt geweest, ende is noch deselve, ende sal het in eeuwigheyt blijven: als zijnde een selve Godt, ende een selve Middelaer, soo wel in het Oude als in het Nieuwe Testament. Siet 1.Cor. 3.11. Ephes. 2.20. Apoc. 1.8. ende 22.13.

9

^{k 12} En wort niet omgevoert met verscheydene ende vreemde leeringen. Want het is goet dat het herte gesterckt worde ¹³ door genade, ^l niet door spijsen, door welcke ¹⁴ geen nuttigheyt bekomen en hebben die [daer in] gewandelt hebben.

k Ierem. 29.8. Matth. 24.4. Rom. 16.17. Ephes. 4.14. ende 5.6. Coloss. 2.16. 2.Thess. 2.2. 1.Timoth. 4.3. 1.Ioan. 4.1.

12 Dat is, soo en wort dan niet. Want het is een besluyt uyt de vermaningen der twee voorgaende verssen getrocken.

13 Dat is, door de sake selve, die door de ceremonien des Ouden Testaments was beteeckent, ende niet door dese ceremoniale schaduwen, waer van hy een soorte verhaelt, namelick, het onderscheyt der spijsen, de andere daer onder verstaende. siet dergelijcke beteeckeninge van het woort genade, Ioan. 1.17. Actor. 15.10, 11.

l Ioan. cap. 6. vers 27. Rom. cap. 14. vers 17.

14 Namelick, voor de ziele, ende in haer selven aengesien. Want het Koninckrijck der hemelen en is noch spijse noch dranck, maer rechtveerdigheyt, ende vrede, ende vreught door den Heyligen Geest, Rom. cap. 14. vers 17.

10

Wy hebben ¹⁵ eenen altaer, van den welcken geen macht en hebben ¹⁶ te eten ¹⁷ die den tabernakel dienen.

15 Hier door en wort geenen steenen ofte uytwendigen altaer verstaen, want dan moest den Apostel seggen dat wy vele altaren hebben, ofte moeten hebben, namelick in alle tempelen, ofte hoecken van de tempelen: maer hy spreeckt van eenen geestelicken altaer, namelick, Christo Iesu selve, die door den eeuwigen Geest hemselven onstraffelick heeft opgeoffert, Hebr. 9. vers 14. Gelijck dan Christi vleesch de offerande is, alsoo is Christus oock de Hoogepriester, ende de altaer selve die dese offerande heeft geheylight, gelijck den altaer de offerande plagh te heyligen, na het getuygenisse Christi, Matth. cap. 23. vers 19. Ende wort oock Christus onsen altaer genaemt, om dat wy op hem onse gebeden ende danckseggingen Gode moeten opofferen. Siet Apocal. cap. 6. vers 9. ende cap. 8. vers 3.

16 Dat is, aen welcken geen macht en hebben, om geestelicke gemeynschap te hebben, gelijck Paulus verklaert 1.Corinth. cap. 10. vers 16.

17 Dat is, die aen de ceremonien des Ouden Testaments noch gemeynschap willen hebben, om een deel van hare saligheyt daer in te soecken. Siet Galat. 5. vers 2.

11

^m Want welcker dieren bloet ¹⁸ voor de sonde gedragen wiert ¹⁹ in het heylighdom

m Exod. 29.14. Levit. 4.21. ende 6.30. ende 16.27. Numer. 19. vers 3.

18 Dat is, tot een offer voor de sonde.

19 Dat is, in het Heylige der heyligen, op den versoendagh, welcke was de tiende dagh der sevender maent, Levit. 23.27.

[fol. 135v]

door den Hoogenpriester, ²⁰ der selver lichamen ²¹ wierden verbrant ²² buyten de legerplaetse.

20 Namelick, geslachtter dieren.

21 Namelick, door Godts bevel, waer van siet Levit. 16. vers 27.

22 Namel. der Israëliten in de woestijne: waer uyt den Apostel, als uyt een voorbeelt, besluyt: dat de geloovige, die gemeynschap hebben aen het bloet Iesu Christi ende sijne verdienste, geen gemeynschap en moeten hebben in haren uyterlicken Godtsdienst met dat vleeschelick Israël ofte Ierusalem, na dat nu onse Hoogepriester sijne offerande daer buyten heeft volbracht, ende met sijn bloet in het ware Heylige der heyligen is ingegaen.

12

²³ Daerom heeft oock Iesus, op dat hy door sijn eygen bloet ²⁴ het volck soude heyligen, ⁿ buyten de poorte geleden.

23 Dit is het tweede besluyt des Apostels, uyt het voorgaende voorbeelt van het verbranden der lichamen der dieren buyten de legerplaetse, Namel. dat Christus buyten de poorte der stadt Ierusalem, in welcke alle de ceremonien des Ouden Testaments gepleeght wierden, het vyer des toorns Godts moest lijden, om ons met Godt te versoenen.

24 D. het geestlick Israël, de kinderen der belofte, die de Engel het volck Christi noemt, Matth. 1.21. ende Christus sijne schapen, Ioan. 10.15, 16. ende die die de Vader hem gegeven heeft, Ioan. 17.9, etc.

n Ioan 19.17, 18.

13

Soo laet ons dan ²⁵ tot hem ²⁶ uyt gaen ²⁷ buyten de legerplaetse, ²⁸ sijne smaetheyt dragende.

25 Namel. alleen.

26 Namel. door een waerachtigh geloove, sonder ons aen eenige andere ceremonien meer te binden.

27 Namel. in welcke alle de ceremonien der Israëliten ende Priesteren wierden bedient ende gebruyckt.

28 Dit wort om twee redenen daer by gevoeght. Eerst, om dat buyten de legerplaetse, gelijck oock daer na buyten de stadt Ierusalem, de plaetse was daer men de misdadige, als der menschen geselschap voortaen onweerdigh, plagh uyt te brengen om gedoot te worden, gelijck te sien is Levit. 24.14. Iosu. 7.24. Actor. 7.58, etc. Daer na oock, om dat de Ioden voor een groote smaetheyt hielden geen gemeynschap te hebben aen de ceremonien der wet. Siet Actor. 10.14, 15, 28. ende Galat. 2.12, 13. Paulus vermaent haer dan dat sy, niet tegenstaende alle versmadinge ende vervolginge der Ioden, ende oock der werelt over dese sake, tot Christum alleen ende sijne offerande sullen haren toevlucht nemen, ende daer by stantvastelick blijven.

14

^o Want wy en hebben hier ²⁹ geen blijvende stadt, maer wy ³⁰ soecken de toekomende.

o Philip. 3.20.

29 D. geen vaste stadt die vaste fondamenten heeft: ofte, daer wy werck van moeten maken om lange te blijven, ende ons heyl te soecken.

30 D. die vaste fondamenten heeft, ende eeuwigh is in den hemel. Siet hier voor Cap. 11. versen 10, 16.

15

Laet ons dan ³¹ door hem altijt Gode op-offeren een offerande des lofs, dat is, ^p de ³² vrucht der lippen die sijnen name ³³ belijden.

31 Namel. Iesum Christum, dat is, steunende door het geloove op hem, op sijne verdienste ende voorbiddinge. Siet 1.Petr. cap. 2. vers 5. ende 1.Ioan. 2.1.

p Hose. 14.3.

32 D. niet gelijck de Israëliten uyt de eerstelingen ofte vruchten der aerde, maer de vrucht onser lippen, welcke Hoseas, Cap. 14. vers 3. noemt de kalveren der lippen, D. dancksegginge voor de verworvene weldaden.

33 D. loven ende dancken, gelijck Mat. 11.25. Rom. 14.11.

16

Ende en vergeet der weldadigheyt ende der mededeelsaemheyt niet: ^q want aen ³⁴ soodanige offeranden ³⁵ heeft Godt een welbehagen.

q Philip. 4.18.

34 Namel. der danckbaerheyt. Want Christus is alleen de offerande onser versoeninge met Godt, gelijck de Apostel meermael heeft betuyght. Siet hier voor Capit. 9. versen 25, 26, 27, 28. ende cap. 10. versen 14, 18.

35 Namel. in Christo Iesu, als hier na vers 21. wort uytgedruckt. Gelijck dan de gehoorsaemheyt van een kint, al en verdient het niet by sijnen Vader, ende van een ondersaet aen sijne Overigheyt, evenwel aengenaem is, alsoo is onse weldadigheyt oock Gode in Christo behagelick ende aengenaem, al en konnen wy daer over van geen verdienste voor hem roemen. Siet Luce 17. vers 10. Rom. 11.35.

17

^r Zijt uwen ³⁶ voorgangeren ³⁷ gehoorsaem, ende zijtse onderdanigh. Want sy waken voor uwe zielen, ^s als die ³⁸ reeckenschap geven sullen: op dat sy dat doen mogen met vreughde, ende niet ³⁹ al suchtende. Want dat en is u niet nuttigh.

r Philip 2.29. 1.Thess. 5.12. 1.Timoth. 5.17.

36 D. Herderen ende Leeraren, gelijck te voren vers 7. Waer mede niet alleen de weerdigheyt van het ampt der Leeraren, maer oock haren schuldigen plicht wort uytgedruckt, gelijck oock in de volgende woorden, dat sy waken voor hare zielen, dat is, voor de saligheyt van hare zielen. Siet Ezech. 3.18.

37 Namel. in alles wat sy u uyt Godts woort ende volgens Godts woort gebieden, gelijck Ezech. 3.2. wort uytgedruckt. Anders beveelt oock Christus sijne discipelen dat sy haer sullen wachten voor den suerdeessem, dat is, quade leeringen der Pharizeen, Matth. cap. 16. versen 6, 12.

s Ezech. 3.18. ende 33.8.

38 Namel. soo yemant door hare nalatigheyt ofte quade exempelen verloren gaet. Siet Ezech. 3.18. 1.Timoth. cap. 4. vers 16.

39 Namelick, over de ondanckbaerheyt, ofte halstarrigheyt des volcks.

18

Biddet voor ons: want wy vertrouwen dat wy ⁴⁰ een goede conscientie heb-[kolom]ben, als die ⁴¹ in alles willen ⁴² eerlick wandelen.

40 Namel. in al ons’ doen ende leeren: insonderheyt wat aengaet het verwerpen der ceremonien, daer hy korts te voren van hadde gesproken, ende daer toe de Ioden qualick konden verstaen. Siet dergelijcke Actor. 23.1. 1.Cor. 4.4. ende 2.Cor. 1.12.

41 Of, onder alle, gelijck vers 4.

42 Dat is, oprechtelick, na Godts wille ende bevel, gelijck 2.Cor. 1.12. wort verklaert.

19

Ende ick bidde [u] te meer dat ghy dit doet, op dat ick te eerder u-lieden mach ⁴³ weder gegeven worden.

43 Namel. gelijck den Apostel niet alleen hier maer oock elders dese sijne hope van verlost te sullen worden uyt sijne banden betuyght. Siet Philip. 2.24. Philem. vers 22.

20

⁴⁴ De Godt nu des vredes, die ^t den ⁴⁵ grooten herder der schapen ⁴⁶ door het bloet ⁴⁷ des eeuwigen Testaments uyt den dooden heeft weder gebracht, [namelick] onsen Heere Iesum Christum:

44 Met dit gebedt besluyt den Apostel, na sijne gewoonte, den brief, ende noemt Godt een Godt des vredes, gelijck oock Rom. 15. vers 33. ende 16.20. 2.Cor. 13.11. ten aensien van het Euangelium des vredes, waer door ons vrede met Godt ende de menschen wort verkondight, ende in der daet medegedeelt. Siet Luce 2. vers 14. Rom. 5.1. Ephes. 2.14, 15.

t Iesa. 40.11. Ezech. 34.23. Ioan. 10.11. 1.Petr. 5.4.

45 Namelick, Iesum Christum, gelijck volght, dien d’Apostel alsoo noemt, niet alleen om dat hy op een bysondere wijse sijne schapen heeft verlost, maer oock om dat hy is een Herder van alle Herderen. Siet Ioan. cap. 10. vers 11, etc. 1.Petr. 5. vers 4.

46 Dat is, door welcke het nieuwe, ende volgens dien oock eeuwigh blijvende Testament is bevestight, Hebr. 9. vers 12. Ende konnen dese woorden in het bloet, ofte, door het bloet gevoeght worden, ofte by de woorden grooten Herder der schapen, alsoo dat hy daerom een groot ende goet Herder is, om dat hy sijne schapen door sijn bloet in eeuwigheyt heeft versoent: ofte oock by de woorden uyt den dooden heeft weder gebracht, om dat hy door sijn bloet het eeuwige Testament bevestight hebbende, na de voorsegginge der Propheten, van de doot niet langer en konde gehouden worden, gelijck Petrus getuyght Actor. 2.24, etc.

47 Dat is, dat nimmermeer verandert en wort, gelijck het eerste verandert is: ende volgens dien van een eeuwighduerende kracht is.

21

^v Die ⁴⁸ volmake u in allen goeden wercke, op dat ghy sijnen wille meught doen: ⁴⁹ werckende in u het gene voor hem welbehagelick is, door Iesum Christum: ⁵⁰ den welcken zy de heerlickheyt ⁵¹ in alle eeuwigheyt. Amen.

v 2.Corinth. cap. 3. vers 5. Philip. cap. 2. vers 13.

48 Ofte, bereyde u, maecke u bequaem in alle goede wercken, Dat is, volbrenge in u het gene daer noch soude mogen gebreken, gelijck het Griecks woort eygentlick mede brenght.

49 Gr. makende in u, Namel. door sijnen Heyligen Geest. Siet Philip. cap. 2. vers 13.

50 Namelick, Christo Iesu. Dese lof en wort niemant dan den waren ende eeuwigen Godt in Godts woort oyt gegeven.

51 Gr. in eeuwigheden der eeuwigheden.

22

Doch ick bidde u, broeders, ⁵² verdraeght het woort deser vermaninge: want ick hebbe u ⁵³ in’t korte geschreven.

52 Den Apostel spreeckt hier alsoo, om te versachten de scherpigheyt sommiger vermaningen, die in desen brief voorkomen, voornamelick Cap. 6. ende 10.

53 Dit wort geseght niet ten aensien van andere brieven, maer ten aensien van de overvloedigheyt ende swaerheyt der materien, die den Apostel hier in het korte verhandelt.

23

Weet dat de broeder ⁵⁴ Timotheus los gelaten is, met welcken (soo hy haest komt) ⁵⁵ ick u sal sien.

54 Hier uyt schijnt dat Timotheus ergens in Asien gevangen is geweest, gelijck eenige oock besluyten uyt 1.Timoth. cap. 6. vers 12. hoewel Lucas in de Handelingen der Apostelen daer van geen gewagh en maeckt, dewijle hy in sijne geschiedenissen niet verder en gaet dan tot de gevangenisse Pauli binnen Roomen.

55 Hier uyt besluyten eenige dat Paulus van sijne gevangenisse nu vry was, als hy desen brief schreef, gelijck sulcks oock van vele afgenomen wort uyt 2.Timoth. cap. 4. versen 17, 18. ende vele oude Leeraers schrijven, dat hy na sijne eerste los-latinge tot Roomen noch een reyse in Syrien ende andere plaetsen heeft gedaen. Doch dese woorden konnen oock verstaen worden van de goede hope die hy als dan van sijne los-latinge hadde, waer van in ’t 19 vers hier voren is gesproken.

24

Groetet alle uwe ⁵⁶ voorgangeren, ende alle ⁵⁷ de heylige. U groeten die ⁵⁸ van Italien zijn.

56 Dat is, Herderen ende Leeraren, gelijck hier voor versen 7, 17.

57 Dat is, geloovige Christenen, gelijck alom in de tijtelen der brieven Pauli te sien is.

58 Dat is, niet alleen van Roomen, maer oock de gene die uyt geheel Italien hem in sijne gevangenisse dickmael besochten. Siet Actor. 28.30, 31.

25

⁵⁹ De genade zy met u allen. Amen.

^* De [Sendtbrief] aen de Hebreen is uyt Italien geschreven, [ende] door Timotheum [gesonden.]

59 Namelick Iesu Christi, gelijck de Apostel in andere sijne brieven daer by doet.

* Dit onderschrift en gaet hier oock niet vast, gelijck in andere brieven oock meermael is aengeteeckent. Want hoe soude dese brief door Timotheum konnen gesonden zijn, daer vers 23. geseght is, dat Timotheus tot hem noch niet en was gekomen, ende dat soo haest Timotheus tot hem soude gekomen zijn, hy met hem tot haer soude komen.

Eynde van den Sendtbrief PAULI aen de Hebreen.