Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het xj. Capittel.

1 Om de Hebreen te beter tot stantvastigheyt in het geloove te bewegen, beschrijft hy haer het geloove, met sijne eygenschappen ende werckingen. 4 ende brenght tot dien eynde voort de exempelen van het geloove der Oudtvaderen des Ouden Testaments, ende voor eerst van Abel. 5 ende van Enoch. 7 ende

[fol. 133v]

van Noë. 8 daer na van Abraham. 11 ende van Sara. 13 die met haer zaet de beloften des lants Canaan wel hebben ontfangen, maer de volbrenginge van die, niet op der aerden, maer in den hemel hebben verkregen. 17 Voorders verhaelt hy het exempel van het geloove Abrahams in het offeren van sijnen sone Isaac. 20 ende Isaacs in het zegenen van sijnen sone Iacob. 21 ende Iacobs in het zegenen van de sonen Iosephs. 22 ende Iosephs op sijn sterfbedde. 23 Daer na van de ouders Mosis. 24 ende van Mose selve in het verachten van sijne eere ende gemack in het hof van Pharao. 27 ende in het scheyden uyt Egypten, houden van het Pascha, ende doorgaen door de roode zee. 30 Daer na van Iosue ende van Rachab in het innemen van Iericho. 32 mitsgaders van de Richters ende Koningen, die door het geloove groote dingen verricht hebben. 35 Daer na van eenige vrouwen, die groote swarigheden daer door hebben uytgestaen. 36 gelijck oock verscheydene andere Propheten ende Martelaren. 39 Besluyt dat dese alle gestorven zijn in het geloove, hoewel sy de beloofde sake sonder ons niet en hebben verkregen.

1

HEt geloove nu is ¹ een vaste gront der dingen die men hoopt, [ende] ² een bewijs ³ der saken die men niet en siet.

1 Of, een vast vertrouwen, Dat is, het gene doet bestaen, ofte vast ende als tegenwoordigh staen de dingen die van Godt in Christo belooft zijn, ende die derhalven door de hope worden verwacht: het welck niet alleen en geschiet door eene toestemminge van Godts beloften in ons verstant, maer oock door een vertrouwen op deselve in onsen wille. siet Rom. 4. vers 18, etc. ende hier voor cap. 3. vers 14. Gr. hypostasis, Dat is, selfstandigheyt, van welck woort siet oock 2.Cor. cap. 9. vers 4. ende 11.17.

2 Ofte, overtuyginge: want het geloove siende op Godts openbaringe ende belofte, overtuyght ende versekert het herte des menschen veel stercker van de waerheyt der sake, dan eenigh ander bewijs uyt de natuerlicke reden voort gebracht.

3 D. selfs die door natuerlicke sinnen ofte reden van ons niet en worden begrepen. Of, die niet tegenwoordigh en zijn voor onse oogen. Want hoe wel de dingen die gesien worden oock wel gelooft worden, gelijck Christus tot Thomam spreeckt, Ioan. 20.29. nochtans en is dit eygentlick niet het Godtlick geloove, dat in ons door den Heyligen Geest wort gewrocht, ’t welck alleen op Godts belofte ofte openbaringe siet, het zy de dingen nu voorleden, tegenwoordigh, ofte toekomende zijn: gelijck uyt de exempelen, die Paulus voort brenght, sal blijcken.

2

Want door het selve hebben ⁴ de Oude ⁵ getuygenisse bekomen.

4 Namel. voorvaders, van welcke wy afkomstigh zijn, ende welcker exempelen wy moeten navolgen.

5 Namel. dat sy Gode behaeghden, gelijck vers 5. wort uytgedruckt.

3

Door het geloove verstaen wy ^a dat ⁶ de werelt ⁷ door het woort Godts is ⁸ toebereydt, ^b alsoo dat de dingen die men siet, ⁹ niet geworden zijn uyt dingen die gesien worden.

a Genes. cap. 1. vers 1. Psalm 33.6. Ioan. 1.10. Ephes. 3.9. Coloss. 1.16.

6 Gr. de eeuwen: gelijck Cap. 1. vers 2.

7 D. door het krachtigh bevel Godts. Siet Genes. cap. 1. Psalm 33.6.

8 Dat is, geschapen, ende in sulcken orden ende gestalte gebracht, als wy die nu sien.

b Rom. 4.17. Coloss. 1.16.

9 Ofte, geworden zijn niet uyt sienlicke, ofte, gesiene dingen, Dat is, uyt niet. Want dit heeft het geloove eygen, dat het uyt Godts woort gelooft dat de werelt uyt niet is geschapen: waer toe geen Philosooph door de natuerlicke reden en heeft konnen komen.

4

Door het geloove ^c heeft Abel ¹⁰ een meerder offerande Gode ge-offert dan Cain, ¹¹ door welck hy ^d getuygenisse bekomen heeft ¹² dat hy rechtveerdigh was, alsoo Godt ¹³ over sijne gaven getuygenisse gaf: ende door het selve [geloove] ¹⁴ spreeckt hy noch na dat hy gestorven is.

c Genes. cap. 4. vers 4.

10 Sommige nemen dit woort meerder voor van meerder prijs, om dat Abel uyt sijne vetste beesten sijne offerande heeft gedaen, ende Cain maer uyt eenige slechte vruchten. Doch wort hier het selve woort wel soo bequamelick genomen voor weerdiger, ende Gode aengenamer, het welck den Apostel daer uyt besluyt, om dat Godt Abel ende sijne offerande aensagh, ende Cains niet, het welck de Apostel getuyght dat door het geloove Abels is geschiet: Namelick om dat Abel in dese offerande sagh op dat zaet der vrouwe, dat de slange soude den kop vertreden, dat is, op Christum, die door sijne doot den duyvel soude te niete maken, Hebr. cap. 2. vers 14.

11 Namel. geloove.

d Matth. 23.35.

12 Dit en staet wel niet met soo veel woorden, Genes. 4.4. maer de Apostel besluyt het selve uyt het gene daer staet, dat Godt hem ende sijne offerande aensagh, welcken tijtel van rechtveerdigheyt Christus daerom aen Abel oock geeft, Matth. cap. 23. vers 35.

13 Namel. door Mosem, Genes. cap. 4. vers 4. ofte door een extra-ordinaris teecken uyt den hemel ontrent sijne offerande, gelijck over Aarons offerande Levit. cap. 9. vers 24. over Elie, 1.Reg. cap. 18. vers 38. Davids, 1.Paral. 21.26. Salomons, 2.Paral. 7.1. door het senden van vyer uyt den hemel is geschiet. Het welck daerom seer gelooflick is, om dat Cain dit siende over sijnen broeder met toorn ende nijdt is ontsteken.

14 Namelick, niet alleen met sijn goet exempel in Godts woort, maer oock door sijn bloet, het welck na sijn doot wrake riep tot Godt. Siet Genes. cap. 4. vers 10. Hebr. 12.24.

5

Door het geloove is ^e Enoch ¹⁵ wech genomen geweest, op dat hy den doot niet en soude ¹⁶ sien: ende hy en wiert niet gevonden, daerom dat hem Godt wech genomen hadde: want voor sijne wechneminge heeft hy getuygenisse gehadt dat hy ¹⁷ Gode behaeghde.

e Genes. 5.24.

15 Gr. overgeset, Namelick, van de aerde in den hemel, gelijck van Elia uytgedruckt wort 2.Reg. 2.1.

16 D. lijden, ofte gevoelen: gelijck dit woort sien oock genomen wort, Psalm 16. vers 10. Ioan. cap. 8. vers 51. Waer uyt blijckt, dat sijn lichaem in dese opneminge na den hemel de sterflickheyt heeft afgeleght, ende in een onsterflick ende verheerlickt lichaem is verandert: gelijck van Elia te lesen is, Luce 9.30. ende van alle geloovige ten laetsten dage, 1.Corinth. 15.51. ende 1.Thess. 4.15.

17 Dit en seght wel niet de text, Genes. cap. 5. vers 22. maer de Apostel besluyt dit uyt het gene daer staet dat hy geduerighlick voor Godt wandelde.

6

Maer sonder geloove ¹⁸ is het onmogelick [Gode] te behagen. Want ¹⁹ die tot Godt komt moet gelooven ²⁰ dat hy is, ende ²¹ een belooner is der gene ²² die hem soecken.

18 Ofte, is het onmogelick dat hy Gode behaeght heeft, Namelick, ter eeuwiger saligheyt. De reden is om dat niemant buyten Christum Gode alsoo behagen en kan, Ioan. cap. 14. vers 6. Actor. cap. 4. vers 12.

19 Dat is, die voor Godt gestadelick wandelt, gelijck Moses van Enoch spreeckt, Genes. cap. 5. versen 22, 24. Ofte, die Godt dient, ende sijne gunste soeckt te genieten.

20 Namelick, niet alleen een wesentlicke sake, maer oock soodanigh als hy hem in sijn woort heeft geopenbaert, niet alleen volgens de wet, maer oock volgens het Euangelium, daer het geloove, van het welck Paulus hier spreeckt, eygentlick op siet, Rom. cap. 1. versen 16, 17.

21 Ofte, loongever, vergelder: Dat is, volbrenger van sijne beloften in het beloonen der gene die hem soecken. Want dese loon en kan niet gehoopt worden dan uyt vorige belofte, daer het geloove op siet. Welcke hier nootsakelick moet zijn, niet eene belofte der wet, maer des Euangeliums, overmits niemant de belofte der eeuwiger erve uyt de wet en kan deelachtigh worden. Siet Galat. 3.18.

22 Namel. door den wegh in den Euangelio geopenbaert, Ioan. 17.3.

7

Door het geloove heeft ^f Noë door Godtlicke aensprake vermaent zijnde van de [kolom] dingen ²³ die noch niet gesien en wierden, [ende] ²⁴ bevreest geworden zijnde, de Arke toebereydt tot sijns huysgesins behoudenisse: door welcke [Arke] hy ²⁵ de werelt heeft veroordeelt, ende is geworden ²⁶ een erfgenaem der rechtveerdigheyt die na den geloove is.

f Genes. 6.13.

23 D. die noch niet tegenwoordigh en waren, Namel. van de Sundtvloet, ende van sijne behoudenisse in de Arke.

24 Namelick, met eene eerbiedinge ende kinderlicke vreese van Godts dreygementen tegen de werelt, ende van Godts beloften tegen hem.

25 Namel. door sijn exempel, in de tegenwoordigheyt van allen: gelijck Matt. cap. 12. versen 41, 42.

26 Dat is, deelgenoot, ofte besitter, niet alleen van sijn leven, daer van oock den godtloosen Cham deelachtigh was, maer oock des eeuwigen levens, dat door de rechtveerdigheyt des geloofs alleen wort verkregen, Rom. cap. 4. vers 13, etc.

8

Door het geloove is ^g Abraham ²⁷ geroepen zijnde, gehoorsaem geweest om uyt te gaen ²⁸ na de plaetse die hy tot een erfdeel ontfangen soude: ende hy is uytgegaen niet wetende waer hy komen soude.

g Genes. 12.4.

27 Namel. uyt Ur in Chaldeen. Siet Actor. 7.2, etc.

28 D. na het lant Canaan, hoewel hem in sijne eerste beroepinge sulcks noch niet en was kondt gedaen. Siet Gen. cap. 12. vers 1.

9

Door het geloove is hy een inwoonder geweest in het lant der belofte, als in een vreemt [lant,] ende heeft ²⁹ in Tabernakelen gewoont met Isaac ende Iacob, die mede-erfgenamen waren ³⁰ der selver belofte.

29 Namelick, gelijck vreemdelingen ende reysigers plaghten, om die weder te konnen opnemen, ende na andere plaetsen te voeren: gelijck daer toe by ons de tenten plegen gebruyckt te worden.

30 Namelick, van de toekomende besittinge des lants Canaan, ende volgens oock van het eeuwige leven.

10

Want hy verwachtede ³¹ de stadt ³² die fondamenten heeft, welcker ³³ konstenaer ende bouwmeester Godt is.

31 D. den hemel, ofte het hemelsche Ierusalem, waer van het lant Canaan ende daer na oock Ierusalem maer schaduwen waren.

32 Namel. welcke vast ende onbeweeghlick ware. Ende stelt den Apostel dit tegen de Tabernakelen, die geen fondamenten en hadden. Siet hier na Capit. 13. vers 14. Apoc. cap. 3. vers 12. ende 21.2, etc.

33 Dat is, afteeckenaer, ofte ordineerder na de konst, gelijck plagh te geschieden eer men tot bouwen van de steden voort gaet.

11

Door het geloove heeft oock ^h Sara selve kracht ontfangen ³⁴ om zaet te geven, ende ^{i 35} boven den tijt [hares] ouderdoms heeft sy gebaert: overmits sy hem ³⁶ getrouw heeft geacht die het belooft hadde.

h Genes. 17.19. ende 21.2.

34 Gr. tot nederworpinge, ofte, tot grontlegginge des zaets. Het welck niet alleen van Abraham verstaen wort, uyt wien Sara het zaet heeft ontfangen: maer oock van Sara selve, die in dese ontfangenisse haer eygen zaet in sulcken ouderdom, door de kracht des geloofs, daer by heeft gegeven, gelijck in alle natuerlicke ontfangenisse geschiet. Siet oock Levit. 12.2.

i Luce 1.36.

35 Namel. alsoo sy nu negentigh jaren oudt was, ende boven dien onvruchtbaer. Siet Genes. cap. 16. vers 1. Rom. 4.19.

36 Want hoewel Sara daer over in het begin loegh, soo heeft sy nochtans daer na oock aen de belofte vast gehouden.

12

Daerom zijn oock van eenen, ³⁷ ende dat eenen verstorvenen, [soo vele] in menighte geboren ^k als de sterren des hemels, ende als het zant dat aen den ³⁸ oever der zee is, ’t welck ontallick is.

37 Namel. niet alleen ten aensien van Sara, maer oock van hemselven, gelijck Paulus verklaert Rom. cap. 4. vers 19. Dat Abraham dan na de doot van Sara, noch verscheydene kinderen uyt Ketura heeft gekregen, moet de nieuwe jeught toegeschreven worden, die hy door dese nieuwe belofte heeft ontfangen.

k Genes. cap. 15. vers 5. ende 22.17. Rom. 4.18.

38 Gr. lippe.

13

^l Dese alle zijn in het geloove gestorven, ³⁹ de beloften niet verkregen hebbende, maer hebben deselve van verre gesien, ende gelooft, ende omhelst, ende hebben beleden ^m dat sy ⁴⁰ gasten ende vreemdelingen op der aerden waren.

l Ioan. 8.53.

39 D. de sake die haer verscheyden mael belooft was, van den eygendom des lants Canaan, ende het zaet daer in alle geslachten der aerde souden gezegent worden.

m Genes. 23.4. ende 47.9.

40 Gelijck van Iacob uytdruckelick wort betuyght, doe hy voor Pharao stont, Genes. cap. 47. vers 9. ende van andere voor ende na hem, Genes. 15.13. ende 28.4. Psalm 39.13.

14

Want die ⁴¹ sulcke dingen seggen, betoonen klaerlick dat sy ⁴² een vaderlant soecken.

41 Namel. dat sy vreemdelingen ende gasten zijn op aerden.

42 Namel. dat buyten dese werelt in den hemel is, gelijck vers 16. wort verklaert.

15

Ende indien sy dies [vaderlants] gedacht hadden ⁴³ van welck sy uytgegaen waren, sy souden tijt gehadt hebben om weder te keeren:

43 Namel. hier op aerden, gelijck daer was het lant van Mesopotamien ofte Chaldeen, daer Abraham met sijne geslachte uyt vertrocken was.

16

Maer nu zijn sy begeerigh na een beter, dat is, na het hemelsche. Daerom ⁴⁴ en schaemt hem Godt harer niet, ⁿ om haren Godt ⁴⁵ genaemt te worden: want hy hadde haer ⁴⁶ een stadt bereydt.

44 Dat is, en verontweerdight hem niet.

n Exod. 3.6. Matth. 22.32. Actor. 7.32.

45 Namel. selfs na hare doot, gelijck hy doorgaens wort genaemt de Godt Abrahams, Isaacs, ende Iacobs. Siet Exod. 3.6. Waer uyt Christus selve besluyt, dat dese dan niet alleen kinderen Godts en waren terwijle sy op aerden leefden, maer dat hare lichamen oock weder souden opstaen, alsoo Godt niet en is een Godt van doode, maer van levende, Matth. 22.31, 32.

46 Namel. die fondamenten hadde in den hemel, daer Godt selve sijne heerlickheyt in openbaerde, ende haer als rechte burgeren soude ontfangen, Philip. 3.20.

17

^o Door het geloove heeft Abraham ⁴⁷ als hy versocht wiert, Isaac ⁴⁸ geoffert, ende hy, die de beloften ontfangen hadde, heeft ⁴⁹ [sijnen] eenighgeborenen ge-offert,

o Genes. 22.10.

47 D. beproeft wiert, of van Godt aengesocht wiert om vast bewijs te geven van sijne gehoorsaemheyt, Genes. cap. 22.

48 D. bereyt geweest om te offeren, ofte besigh met hem te offeren.

49 Alsoo wort Isaac genaemt, om dat hy alleen uyt de vrije was geboren, ende Ismaël uyt de dienstbare geen recht erfgenaem en was.

18

(⁵⁰ Tot den welcken geseght was, ^p In Isaac sal u het zaet genaemt worden) ⁵¹ overleggende dat Godt machtigh was [hem] oock uyt de dooden te verwecken: [fol.134r]

50 Ofte, van den welcken, gelijck dit Griecks woordeken pros oock hier voor genomen kan worden, Cap. 1. versen 7, 8.

p Genes. 21.12. Rom. 9.7. Galat. 3.29.

51 D. by hem door het geloove, dat vast stont op Godes beloften, besluytende ofte bedenckende.

19

Waer uyt hy hem oock ⁵² by gelijckenisse weder gekregen heeft.

52 Dit doet d’Apostel daer by, om dat hy hem alreede voor doot moeste houden, dien Godt beval dat geslachtet soude worden: uyt welcken stant, als eenen stant des doots, hy hem daerna weder ontfingh, doe hem Godt sulcks belettede.

20

^q Door het geloove heeft Isaac [sijne sonen] ⁵³ Iacob ende Esau gezegent aengaende toekomende dingen.

q Genes. 27.28, 39.

53 D. in sijnen zegen het lant Canaan, ende daer ontrent, alsoo verdeelt, ende Esaus nakomelingen aen Iacobs nakomelingen alsoo onderworpen, als of hy de volle besittinge daer van alreede gehadt hadde.

21

^r Door het geloove heeft Iacob ⁵⁴ stervende een yegelick der sonen Iosephs gezegent, ^s ende ⁵⁵ heeft aengebeden [lenende] ⁵⁶ op het opperste van sijnen staf.

r Genes. 48.15.

54 Dat is, na by de doot zijnde, in sijne sterfsieckte.

s Genes. 47.31.

55 Namelick, niet sijnen staf, gelijck eenige verkeerdelick meenen, maer op sijnen staf den Godt sijner vaderen, ende den Engel, die hem tot dien tijt toe hadde bygestaen, ende van vele swarigheden verlost: Dat is, den Sone Godts: gelijck Genes. 48. versen 3, 15. te sien is.

56 Den Hebreeuschen text Genes. 47. vers 31. seght aen het hooft, ofte, hoofteynde van het bedde. Doch de Griecksche oversetters hebben voor Mittah, dat is, bedde gelesen Matteh, Dat is, roede ofte staf: welcke de Apostel hier heeft gevolght, alsoo beyde waerachtigh kan zijn. Want uyt de vergelijckinge van Genes. 47.31. met Genes. c. 48. vers 2. blijckt, dat Iacob, als hy de sonen Iosephs, ende daerna oock sijne sonen zegende, op sijn bedde heeft geseten, ende van wegen sijne swackheyt op eenen staf heeft gesteunt, alsoo sijne beenen van het bedde hingen, die hy na den zegen weder ingetrocken heeft, Genes. cap. 49. vers 33.

22

^t Door het geloove heeft Ioseph stervende ⁵⁷ gemeldet van den uytgangh der kinderen Israëls, ende heeft bevel gegeven ⁵⁸ van sijne gebeenten.

t Genes. 50.24.

57 D. betuyght dat Godt sijne belofte soude volbrengen, van de verlossinge der kinderen Israëls uyt Egypten. Siet Genes. 50.24, etc.

58 D. van het mede nemen sijner gebeenten na het lant Canaan, niet uyt eenige superstitie ofte om sijne gebeenten daer te laten aenbidden, het welck noyt geschiet en is, maer om de gemeynschap die hy met sijne broederen aen de belofte Godts hadde, ende sijne hope van de vervullinge der selve, oock na sijne doot, hier door te betuygen, ende hare nakomelingen daer in te verstercken.

23

^v Door het geloove wiert Moses, doe hy geboren was drie maenden langh van sijne ⁵⁹ ouders verborgen, overmits sy sagen dat het kindeken schoon was: ende ⁶⁰ sy en vreesden het gebodt des Koninghs niet.

v Exod. 2.2. Actor. 7.20.

59 Gr. vaders, Dat is, ouders, Namelick, Amram ende Iocebed, Exod. 6.19. die door de schoonheyt des kints beweeght wierden om yet bysonders daer van te verwachten, het welck den Apostel hier haer geloove op Godts beloften toeschrijft. Iosephus de Historieschrijver getuyght, Antiq. lib. 2. cap. 5. dat de vader van Moses door een Godtlicke openbaringe was kondt gedaen, dat dese sone haer uyt Egypten soude verlossen.

60 Namelick, niet alsoo dat sy het kint, na het gebodt des Koninghs, souden hebben gedoot, hoewel daer eenige swackheyt in haer geloove is gekomen, doe sy het evenwel daer na aen de riviere te vondelingh hebben geleght, doch met hope dat yemant het soude vinden ende opbrengen, gelijck geschiet is. Een geloove dan al is het met swackheyt gevoeght, wort hier oock voor een waerachtigh geloove gereeckent.

24

Door het geloove heeft Moses, nu ⁶¹ groot geworden zijnde, geweygert ⁶² een sone van Pharaos dochter genaemt te worden:

61 D. nu veertigh jaren oudt geworden zijnde, gelijck Stephanus getuyght, Actor. 7.23.

62 Want die hadde hem tot eenen sone aengenomen, Exod. 2.10. Actor. 7.21.

25

^x Verkiesende liever met het volck Godts qualick gehandelt te worden: dan voor eenen tijt ⁶³ de genietinge der sonde te hebben.

x Psalm 84.11.

63 Dat is, de vermakingen ende gemacken des hofs Pharaonis, die hy sonder tegen Godt hem te besondigen, niet en konde genieten.

26

Achtende de versmaetheyt ⁶⁴ Christi meerderen rijckdom te zijn, dan de schatten in Egypten: want hy sagh ⁶⁵ op de vergeldinge des loons.

64 Dat is, die hy om de verwachtinge Christi, ende na Christi exempel soude moeten lijden. Siet dergelijcke 2.Corinth. cap. 1. vers 5. Coloss. cap. 1. vers 24. Want Moses heeft oock den dagh Christi gesien, ende hem daer in verheught, gelijck van Abraham geseght wort, Ioan. cap. 8. vers 56.

65 Namel. die eeuwigh ende onvergancklick soude zijn in den hemel, 1.Petr. cap. 1. versen 4, 5, 6. daer de geloovige oock op mogen sien, als op eenen loon, niet die Godt haer schuldigh soude zijn, ofte die sy souden verdienen, maer die Godt haren Vader haer als sijne kinderen uyt genaden belooft te sullen geven. Siet Matth. cap. 5. versen 10, 11, 12.

27

Door het geloove heeft hy ⁶⁶ Egypten verlaten, niet vreesende den toorn des Koninghs. Want ⁶⁷ hy hieldt sich vast, als ⁶⁸ siende ⁶⁹ den onsienlicken.

66 Namel. met het gantsche volck Israëls, niet tegenstaende de dreygementen des Koninghs. Siet Exod. cap. 10. vers 29.

67 Namelick, aen Godts bevel, sonder door eenige vreese daer van te wijcken. Ofte, hy was kloeckmoedigh, stantvastigh.

68 Namelick, door het geloove.

69 Namelick, Godt. Siet Psalm 56. vers 12. ende 118.6. Rom. cap. 8. vers 31.

28

^y Door het geloove heeft hy het Pascha uytgericht, ende ⁷⁰ de besprenginge des bloets, op dat de verderver der eerstgeborene haer ⁷¹ niet raken en soude.

y Exod. cap. 12. vers 21.

70 Gr. aengietinge, Namelick, aen de durpels ende posten van de deuren der Israëliten, Exod. 12. vers 21, etc.

71 D. niet beschadigen, ofte beleedigen.

29

^z Door het geloove ⁷² zijn sy de roode zee doorgegaen, als door ’t drooge: ^* het welcke de Egyptenaers [oock] versoeckende, zijn verdroncken.

z Exod. 14.22.

72 Namelick, Moses, Aaron, ende de andere Israëliten. Want hoewel eenige onder haer geen waerachtigh geloove en hadden, gelijck den Apostel hier voren Cap. 3. vers 18. getuyght heeft, nochtans soo zijnder oock vele ware geloovige met hem geweest. Siet hier voren Cap. 3. vers 16. op welcke hier eygentlick gesien wort.

* Ofte, van welcke de Egyptenaers proeve genomen hebbende.

30

^a Door ⁷³ het geloove zijn de mueren van Iericho gevallen, als’se tot seven dagen toe ⁷⁴ omringht waren geweest.

a Iosu. 6.20.

73 Namel. van Iosua, ende der andere vrome Israëliten: gelijck in ’t voorgaende vers.

74 Namel. van het leger der Israëliten met basuynen geluydt, Iosu. 6.20.

31

^b Door het geloove is Rachab ⁷⁵ de [kolom] hoere niet omgekomen met ⁷⁶ de ongehoorsame, ^c als sy de verspieders ⁷⁷ met vrede hadde ontfangen.

b Iosu. 6.23. Iacob. 2.25.

75 Het Hebreeusch woort zonah beteeckent oock een weerdinne: ende de verspieders zijn in haer huys gegaen om te logeeren, Iosu. 2.1. Doch dewijle de Apostel alhier, gelijck oock Iacobus in sijnen brief Capit. 2. vers 25. haer een hoere noemt, soo schijnt dat sy van beyde dese dingen professie gedaen heeft: gelijck onder de Heydenen meermael geschiede, dewijle oock van haren man geen gewagh en wort gemaeckt, Iosu. 2.18. Dan daer na tot Godt bekeert zijnde, is sy een exempel van geloove ende vromigheyt geworden, ende onder de Israëliten getrouwt met Salmon den Vader Booz, een der voor-ouderen Davids, ende volgens oock Christi. Siet Matth. 1.5.

76 Dat is, de andere halstarrige ende onboetveerdige menschen binnen Iericho.

c Iosu. 2.1.

77 Dat is, beleefdelick, ende haer in alles behulpigh zijnde.

32

Ende wat sal ick noch [meer] seggen? Want de tijt sal my ontbreken, soude ick verhalen ^d van Gedeon, ^e ende Barack, ende ^f Sampson, ende ^g Iephthe, ende ^h David, ende ⁱ Samuel, ende ⁷⁸ de Propheten:

d Iudic. 6.11.

e Iudic. 4.6.

f Iudic. 13.24.

g Iudic. 11.1. ende 12.7.

h 1.Sam. 17.45.

i 1.Sam. 12.20.

78 Namel. die na Samuel ende David in het volck Israëls zijn geweest.

33

Welcke door het geloove ⁷⁹ Koninckrijcken hebben overwonnen, ⁸⁰ gerechtigheyt geoeffent, ⁸¹ de beloftenissen verkregen, ^{k 82} de muylen der leeuwen toegestopt:

79 Namelick, als Iosue een en dertigh Koningen, ende David alle de omliggende rontom het lant Canaan heeft overwonnen.

80 Namel. niet alleen in het leyden van een rechtveerdigh leven, maer oock in het oeffenen van opentlicke justitie, gelijck vele Godtsalige Rechters ende Koningen hebben gedaen.

81 Dat is, de vervullinge der beloften, die haer geschiet waren, gelijck daer was de besittinge van het lant Canaan, ende van eenige besondere weldaden, als aen Sara, Anna, etc. ende oock in het gemeyn van vergevinge der sonden, aenneminge tot kinderen, ende de erve des eeuwigen levens. Siet hier voren vers 16. Actor. cap. 15. vers 11.

k Iudic. 14.6. 1.Sam. 17.34. Dan. 6.23.

82 Namel. gelijck Simson, Iud. 14.6. David, 1.Sam. 17. vers 34. ende Daniel, Dan. 6.23.

34

^{l 83} De kracht des vyers hebben uytgebluscht, ^{m 84} de scherpte des sweerts zijn ontvloden, ^{n 85} uyt swackheyt krachten hebben gekregen, ⁸⁶ in den krijgh sterck geworden zijn, ⁸⁷ hebben heyrlegers der vreemde op de vlucht gebracht:

l Dan. 3.25.

83 Namel. gelijck de medegesellen Daniels, Dan. cap. 3. vers 25.

m 1.Sam. 20.1. 1.Reg. 19.3. 2.Reg. 6.16.

84 Gr. de monden des sweerts, Namelick, als David het sweert Sauls, 1.Sam. cap. 20. Elias het sweert Achabs, 1.Reg. cap. 19. Elizeus het sweert der Syriers, 2.Reg. cap. 6.

n Iob cap. 42. vers 10. Psalm 6.9. Iesa. 38.21.

85 Namelick, als Iob, Iob cap. 42. David, Psalm 6. Ezechias, Iesa. cap. 38.

86 Namelick, als vele Rechteren ende Koningen.

87 Namelick, als Ionathan, 1.Sam. cap. 14.

35

^{o 88} De vrouwen hebben hare dooden ⁸⁹ uyt de opstandinge [weder] gekregen: ^p ende andere zijn ⁹⁰ uytgereckt geworden, ⁹¹ de [aengebodene] verlossinge niet aennemende, op dat sy ⁹² een beter opstandinge verkrijgen souden.

o 1.Reg. cap. 17. vers 23. 2.Reg. cap. 4. vers 36.

88 Als de weduwe van Sarepta door Eliam, 1.Reg. cap. 17. ende de Sunamitische vrouwe, 2.Reg. cap. 4. door Elizeum.

89 Dat is, na dat sy van de Propheten uyt den doot opgeweckt waren.

p Actor. 22.25.

90 Namelick, als het vel op een trommel, om daer na met stocken ter doot geslagen ende gepijnight te worden, gelijck het Griecks woort mede brenght. Ende siet hier de Apostel oock op het exempel van Eleazarus, ende dergelijcke pijningen onder den tyran Antiochus, waer van te lesen is 2.Machab. 6.18, etc.

91 Namelick, die van de dienaers Antiochi was aengeboden, indien hy maer hem geliet tegen Godts wet te doen, gelijck sy versochten.

92 Namelick, hier namaels ten uytersten dage, Dan. cap. 12. vers 2.

36

Ende andere hebben ⁹³ bespottingen ende geesselen geproeft, ende oock ^q banden ende gevangenisse:

93 Namelick, als Micha, 1.Reg. cap. 22. Amos, Ieremias, etc.

q Ierem. cap. 20. vers 2.

37

^r Zijn ⁹⁴ gesteenight geworden, ⁹⁵ in stucken gezaeght, ⁹⁶ versocht, ⁹⁷ door het sweert ter doot gebracht: ⁹⁸ hebben gewandelt ^s in ⁹⁹ schaepsvellen, [ende] in geytenvellen: verlaten, verdruckt, qualick gehandelt zijnde:

r 1.Reg. 21.13.

94 Als Zacharias de sone Iojade, 2.Chron. cap. 24.

95 Gelijck de oude Ioodsche Historien getuygen van Iesaia onder de tyrannije van Manasse. Waer uyt blijckt dat de Apostel niet alleen uyt de Godtlicke Schrift, maer oock uyt andere den Hebreen bekende historien exempelen verhaelt: gelijck op het 35 vers oock is aengeteeckent.

96 Namel. door sware dreygementen ende pijningen.

97 Gr. door de doot des sweerts: gelijck vele ten tijden van Manasse, 2.Reg. 21.16. ende onder andere tyrannen.

98 Gr. hebben omgegaen, Namelick, hier ende daer dwalende.

s 2.Reg. 1.8. Matth. 3.4.

99 Gelijck van Elias betuyght wort, 2.Reg. cap. 1. vers 8. ende gelijck der Propheten dracht in het gemeen was, als te sien is Zach. cap. 13. vers 4.

38

(Welcker de werelt ¹⁰⁰ niet weerdigh en was) hebben in woestijnen gedoolt, ende [op] bergen, ende [in] speloncken ende [in] de holen der aerde.

100 De wereltsche menschen hielden sulcke geloovige voor een uytvaeghsel der werelt, maer den Apostel getuyght daer tegen dat de werelt haer niet weerdigh en was, ende datse daerom Godt als buyten het geselschap der werelt onderhieldt: gelijck David lange in de wildernissen dwaelde, 1.Sam. Capp. 22. 23. 24. Elias onder Achab, 1.Reg. cap. 19. ende die hondert Propheten die in de speloncken versteken waren, 1.Reg. cap. 18. gelijck oock vele andere waer van de historien gewagh maken.

39

Ende ¹ dese alle hebbende door het geloove getuygenisse gehadt, ² en hebben de belofte niet verkregen:

1 Namelick, van welcke in dit Capittel mentie wort gemaeckt.

2 Dat is, de beloofde sake, Namelick, Christum in den vleesche geopenbaert, met de vervullingen van alle de schaduwen des Ouden Testaments, ende den stant der Kercke onder hem door de geheele werelt belooft. siet Luce 10. versen 23, 24.

40

Alsoo Godt ³ wat beters over ons voorsien hadde, ⁴ op dat sy ⁵ sonder ons niet en souden volmaeckt worden.

3 Namelick, dat in onsen tijt dit alles soude volbracht worden.

4 Ofte, alsoo dat sy sonder ons, etc.

5 Sommige verstaen dit van hare saligheyt in den hemel: Doch dit soude strijden tegen het gene op het exempel Enochs is aengeteeckent, vers 5. ende tegen het gene van hare hope hier voren is geseght, vers 16, ende tegen de belofte Christi, Matth. cap. 5. vers 12. ende andere plaetsen der Schrifture, oock tegen den tijt in welcken Paulus dit schreef, als wanneer Christus nu lange was opgevaren ten hemel, ende derhalven oock de voorvaderen in den hemel, selfs na haer gevoelen, waren gebracht. Soo wort dan dit verstaen van de komste Christi in den vleesche, ende van de volmakinge van den stant der Kercke onder het Nieuwe Testament, gelijck te voren is aengewesen. Want hadde de volmaecktheyt in het Oude Testament geweest, soo en soude het Nieuwe niet noodigh zijn geweest, ende sy souden hare volmakinge uyt een ander oorsake hebben gehadt dan wy. Sonder ons kan dan bequamelick genomen worden voor door een ander oorsake dan wy.

[fol. 134v]