Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het x. Capittel.

1 Den Apostel verklaert dat de wet maer een schaduwe en hadde der toekomende goederen, ende door hare veelvuldige ende jaerlicksche offeranden niets en heeft konnen volmaken. 5 ende dat daerom David in den veertighsten Psalm betuyght, dat Christus in de werelt soude komen om den wille Godts te doen. 10 ende ons door de eenige offerande sijns lichaems in der eeuwigheyt te volmaken. 15 Het selve bewijst hy wederom uyt den inhoudt des nieuwen verbonts, Ierem. cap. 31. in ’t welck de volkomen wechneminge der sonden wort belooft. 18 ende besluyt derhalven dat geen offerande voor de sonden meer en is van noode. 19 Hy komt daer na tot het ander deel des briefs, namelick, tot de vermaningen van haren schuldigen plicht: ende voor eerst vermaent hy de Hebreen, om met een vrymoedigh geloove tot Godt te gaen door den wegh, die ons Christus heeft ingewijet. 23 Daer na vermaent hy haer tot stantvastigheyt in de belijdenisse deser hope, ende tot onwanckelbare liefde. 25 ende tot onderhoudinge harer by een komsten. 26 Stelt haer tot dien eynde voor oogen, op d’een zijde het schricklick oordeel Godts, dat de afvallige hebben te verwachten. 32 ende op d’ander zijde hare voorgaende lijdtsaemheyt ende medelijden met de verdruckte, oock selfs over sijne banden. 36 mitsgaders de beloften die de volstandige sullen wech dragen. 37 het welck beyde hy bewijst met een plaetse uyt Habak. cap. 2. vers 4. die hy verhaelt ende toe-eygent.

1

^a WAnt ¹ de wet, hebbende ² een schaduwe ³ der toekomende goederen, niet ⁴ het beelt selve der saken, en kan met ⁵ deselve offeranden, die sy alle jare ⁶ geduerighlick opofferen, nimmermeer ⁷ heyligen de gene die ⁸ daer toe gaen. [kolom]

a Coloss. 2.17. Hebr. 8.5.

1 Namel. der ceremonien onder het Oude Testament.

2 Dat is, een rauw bewerp, gelijck de schilders plegen een beelt, dat sy daer na willen volmaken, eerst met eenige linien ende schaduwen in het rauwe af te teeckenen ofte ontwerpen.

3 Dat is, der geestelicke ende hemelsche saken, die ons in het Nieuwe Testament souden verworven ende mede gedeelt worden, dat is, van Christus selve ende sijne weldaden.

4 Sommige verstaen hier door de volmaeckte wijse des uytwendigen Godtsdiensts, die Godt door Christum in het Nieuwe Testament soude instellen, die van de instellingen des Ouden Testaments verschilden als een schaduwe ofte eerste bewerp van het volmaeckt beelt eeniger sake: gelijck die daerom oock de eerste beginselen ofte elementen, ende A. B. C. der werelt worden genaemt, Galat. cap. 4. versen 3, 9. Doch dewijle d’Apostel nergens in dit ende in het voorgaende Capittel eenige tegenstellinge en maeckt tusschen den uytwendigen Godtsdienst des Ouden ende des Nieuwen Testaments, maer alleen tusschen de schaduwen des Ouden Testaments ende Christum selve met sijne offerande ende weldaden, die hy ons verworven heeft, soo wort van andere door dese woorden het beelt selve bequamelicker de beteeckende sake selve, ofte het evenbeelt verstaen, na het welck dese schaduwen zijn voorgestelt, gelijck wy worden geseght geschapen te zijn na Godts beelt, ofte evenbeelt. Welcken sin het bygevoeghde woort het beelt selve der saken, oock vereyscht, dat is, de saken selve in hare volle beeldenisse ofte gedaente, gelijck sy moesten ende souden zijn.

5 Dat is, van eenerley soorte, ofte van eenen selven aert ende nature.

6 Gr. in geduerigheyt, ofte, eeuwigheyt, dat is, sonder nalaten, soo lange dit Priesterdom, ende dese wet moest dueren.

7 Ofte, volmaken, namelick, na de conscientie, door het wech nemen der sonde, ende der schult der sonde, gelijck hier voor verklaert wort Cap. 9. vers 9.

8 Ofte, tot Godt gaen, Namelick, met hare offeranden.

2

⁹ Andersins souden sy opgehouden hebben geoffert te worden, om dat de gene die den dienst pleeghden ¹⁰ geen conscientie meer en souden hebben der sonden, eenmael gereynight geweest zijnde:

9 Andere lesen, En souden sy andersins niet opgehouden hebben? vraeghsche wijse: doch de sin komt over een.

10 D. niet meer van sonden bewust zijn: of, geen wroeginge der conscientie over de sonde en souden hebben: ende en souden haer aen geen schult der sonden meer schuldigh kennen, dewijle sy eenmael daer van souden gereynight ofte verlost zijn.

3

Maer [nu geschiet] in deselve alle jare ¹¹ weder gedachtenisse der sonden.

11 Namelick, niet alleen van de sonden, die dat jaer geschiet waren, maer van alle de sonden, die te voren begaen waren. Siet Levit. cap. 16. vers 21.

4

^b Want het is onmogelick, dat het bloet van stieren ende bocken ¹² de sonden wech neme.

b Levit. 16.14. Numer. 19.4. Hebr. 9.13.

12 Namelick, door sijne eygene weerdigheyt ende kracht, overmits dat maer een lichamelicke ende verganckelicke sake en is, daer de sonde een geestelick quaet is, ende in de ziele, die onsterflick is, voorneemlick sijn plaetse heeft.

5

¹³ Daerom ^13[14] komende in de werelt seght hy, ^c Slacht-offer ende offerande ¹⁵ en hebt ghy niet gewilt, maer ghy hebt my ¹⁶ het lichaem toebereyt:

13 Namel. Christus de Hoogepriester der toekomende goederen, in wiens name David in desen Psalm spreeckt, ende van wiens komste hy propheteert, gelijck Paulus hier betuyght, ende de sake selve uytwijst.

13[14] Namelick, wanneer hy de menschelicke nature aennam, ende in eenen persoon met hem vereenighde, gelijck hier voor Cap. 1. vers 6. ende 9.11.

c Psalm 40.7. Iesa. 1.11. Ierem. 6.20. Amos 5.21.

15 Namelick, om die aen te nemen tot een versoeninge ende voldoeninge voor de sonde, gelijck de Ioden haer inbeeldden: andersins heeftse Godt oock gewilt om gebruyckt te worden voor de geloovige des Ouden Testaments als voorbeelden ende sacramentale teeckenen, die haer tot de toekomende voldoeninge der offerande Christi wesen: maer dat oock niet langer dan tot dat de offerande selve nu soude volbracht zijn, als wanneer dese schaduwen moesten ophouden, gelijck in dese ende andere plaetsen wort bewesen.

16 De Hebreeusche text Psalm 40. vers 7. seght, Ghy hebt my de ooren doorboort. Doch de Apostel volght hier de Griecksche oversettinge, gelijck meest alom in desen brief, dewijle deselve sin in beyden is begrepen. Want de woorden, Ghy hebt my de ooren doorboort, beteeckenen dat Christus nu mensche wordende, hemselven tot eenen gewilligen dienstknecht sijns Vaders over geeft, om hem tot den doot des kruyces te gehoorsamen. Ende is een gelijckenisse genomen van de dienstknechten der Hebreen, die na dat sy ses jaren hare heeren hadden gedient, het sevende jaer uyt harer heeren dienst niet en wilden scheyden, maer geduerigh tot de doot daer in blijven, tot een getuygenisse waer van de oore haer aen de post der deure wiert doorboort, gelijck te sien is Exod. cap. 21. vers 6. Alsoo dan oock wort Godt de Vader hier geseght, Christo het lichaem toebereyt te hebben, om dat Christus de menschelicke nature uyt het vleesch ende bloet der maget Marie van sijnen Vader, door de kracht des Heyligen Geests ontfangen hebbende, deselve hier over geeft tot den dienst sijnes Vaders, om hem gewillighlick in alles te gehoorsamen, selfs tot den doot toe, om te zijn een versoen-offer voor onse sonden. Het is dan soo veel of hy seyde, Ghy hebt my een lichaem gegeven dat in uwen dienst tot de doot toe gewilligh ende bereyt is.

6

Brand-offeren ende [offer] voor de sonde en hebben u niet behaeght:

7

Doe sprack ick, Siet ick kome, (in ¹⁷ het begin des boecks is van my geschreven) ¹⁸ om uwen wille te doen, ô Godt.

17 Gr. in het hooft, ofte, in de rolle des boecks, Namelick, uwer wet. Want het wetboeck plaght by den Ouden in een rolle geschreven te worden, gelijck by ons de lantkaerten, ende gelijck de Ioden noch hebben in hare Synagogen. Nu zijnder vele plaetsen in het boeck der wet, die van Christi komste getuygen, oock selfs in het begin des boecks, wanneer Godt het zaet der vrouwe belooft heeft, dat den satan soude den kop vertreden, Genes. cap. 3. vers 15.

18 Dat is, om u gehoorsaem te zijn tot den doot des kruyces tot versoeninge aller geloovigen.

8

Als hy te voren geseght hadde, Slacht-offer, ende offerande, ende brand-offers, ende [offer] voor de sonde en hebt ghy niet gewilt, noch en hebben u niet behaeght (de welcke na de wet geoffert worden)

9

Doe sprack hy, Siet ick kome om uwen wille te doen, ô Godt. ¹⁹ Hy neemt het eerste wech ²⁰ om het tweede te stellen.

19 Namelick, allerley soorten van versoen-offeren, die in het Oude Testament gepleeght wierden.

20 Namel. sijne gehoorsaemheyt onder den wille sijns Vaders.

10

²¹ In welcken wille ²² wy geheylight zijn ^{d 23} door de offerande des lichaems Iesu Christi eenmael [geschiet.]

21 D. door de gehoorsaemheyt van welcken wille: gelijck Rom. 5.19.

22 D. alles hebben wat tot onse volkomene heylighmakinge, namelick, vergevinge der sonden, vernieuwinge des geests, ende eeuwige saligheyt, noodigh is.

d Hebr. 9.12.

23 Dat is, welcke wille Godts daer in oock bestont, dat Christus sijn lichaem tot een versoen-offerande voor onse sonden aen het kruyce soude over geven, Philip. 2.8.

11

Ende een yegelick priester stont wel alle dage dienende, ende ²⁴ deselve slacht-offeren dickmael offerende, die de sonden nimmermeer en konnen wech nemen:

24 Dat is, van een selve soorte ende nature.

12

Maer dese een slacht-offer voor de sonden ²⁵ geoffert hebbende, ^e is ²⁶ in eeuwigheyt geseten aen de rechter [hant] Godts:

25 Namelick, aen het hout des kruyces.

e Psalm 110.1. Actor. 2.34. 1.Corinth. cap. 15. vers 25. Ephes. 1.20. Coloss. 3.1. Hebr. 1.13.

26 Dit woort in eeuwigheyt wort van eenige gevoeght by het woort geoffert hebbende, doch de eerste t’samenvoeginge is de bequaemste.

13

²⁷ Voorts verwachtende tot dat sijne vyanden gestelt worden tot een voetbanck sijner voeten.

27 Dat is, in dit sijn Konincklick ende Priesterlick-ampt, gelijck hy het nu bedient, als Middelaer soo lange volherdende, ende de uytvoeringe van het selve geduerighlick betrachtende, tot dat door sijn tusschenkomen, ende sijns Vaders macht, alle de vyanden onser saligheyt, ende ten laetsten oock de doot, sullen te niete gedaen zijn, als wanneer hy dese forme van regeeringe sal afleggen, ende blijven met den Vader ende den Heyligen Geest alles in allen. Siet 1.Corinth. 15. vers 24, etc.

14

Want met eene offerande heeft hy in eeuwigheyt volmaeckt ²⁸ de gene die geheylight worden.

28 Dat is, die door sijnen Geest ende woort in hem gelooven, ende wedergeboren worden. Ende wort hier mede eene bepalinge gemaeckt van de gene die door Christi offerande volmaeckt worden. Want hoewel sijne offerande in haer selven genoeghsaem is voor alle menschen, nochtans en volmaeckt sy niemant dan die door hem geheylight worden.

[fol. 133r]

15

Ende ²⁹ de Heylige Geest ³⁰ getuyght het ons oock.

29 Namel. in sijn woort, ende bysonderlick in het formulier des Nieuwen Verbonts, Ier. 31. dat hy met ons heeft gemaeckt. Waer uyt dan blijckt dat de Heylighe Geest de ware Godt is, ende een onderscheyden persoon in het Godtlick wesen.

30 Namelick, het gene hy in het voorgaende vers heeft geseght. Want hoewel in het formulier des Nieuwen Testaments, Ier. 31. geen gewagh en wort gemaeckt van offerande, nochtans dewijle volkomen vergevinge der sonden daer belooft wort, ende de Apostel tot hier toe hadde bewesen, dat de doot des testamentmakers daer tusschen moest komen, op dat het Nieuwe Testament vast zijn soude, ende hy sulcks oock bewesen hadde uyt den 40 Psalm, soo besluyt hy dan on-wedersprekelick, dat dit door dese eenige offerande in het Nieuwe Verbont moeste te wege gebracht worden. Alsoo leert ons dan alhier den Apostel de Schrifture met haer selven vergelijcken, om vaste besluyten in saken des geloofs te maken.

16

Want na dat hy te voren geseght hadde, ^f Dit is het verbont dat ick met haer maken sal na die dagen, ³¹ seght de Heere, ick sal mijne wetten geven in hare herten, ende ick sal die inschrijven in hare verstanden:

f Ierem. cap. 31. versen 31, 32, 33, 34. Rom. 11.27. Hebr. 8.8.

31 D. soo seght de Heere. Welcke woorden hier konnen genomen worden voor Pauli woorden, hoewel dergelijcke by den Propheet oock staen. Andersins soude in het begin van het volgende vers yet gebreken, om het besluyt Pauli te vervullen, Namelick, soo seght hy, of dergelijck: het welck oock eenige boecken voor het 17 vers hebben gestelt, om dat sy dese woorden, seght de Heere, voor de woorden des Propheten hebben genomen.

17

Ende harer sonden, ende harer ongerechtigheden en sal ick geensins meer gedencken.

18

Waer nu vergevinge der selve is, daer en is ³² geen offerande meer voor de sonde.

32 Namel. der versoeninge: maer alleen offeranden der danckbaerheyt, die in het Nieuwe Testament van ons werden vereyscht. Siet Rom. cap. 12. vers 1. Hebr. 13. vers 15. 1.Petr. 2.5.

19

³³ Dewijle wy dan, broeders, vrymoedigheyt hebben ^g om ³⁴ in te gaen in het Heylighdom door het bloet Iesu,

33 Hier begint de Apostel het tweede deel deses briefs, Namel. de vermaningen van den schuldigen plicht der geloovige. Ende vermaent haer in het overige deel van dit Capittel tot vrymoedigheyt in het geloove, tot stantvastigheyt in de belijdenisse, ende tot lijdtsaemheyt in de verdruckingen.

g Ioan. 10.9. ende 14.6. Rom. 5.2. Ephes. 2. vers 13. ende 3.12.

34 Gr. tot den ingangh des Heylighdoms, D. om door geloove, hope, ende gebeden, regelrecht tot Godt te gaen in den hemel, Rom. 5. vers 2. Ephes. 3.12.

20

Op eenen ³⁵ versschen ende ³⁶ levenden ³⁷ wegh, welcken hy ons ³⁸ ingewijet heeft door ’t voorhanghsel, dat is [door] ³⁹ sijn vleesch:

35 Het Griecks woort beteeckent eygentlick dat versch is geslacht, het welck hier op de offerande Christi siet, die versch geslachtet was, ende alletijt in volle kracht blijft.

36 D. levendighmakenden, gelijck Ioan. 6.51. want Christi doot is ons leven.

37 Alsoo noemt hy Christum voor ons geoffert, om dat wy door hem ende sijne verdiensten tot Godt toegangh hebben. Siet Ioan. 14.6.

38 Of, nieuw voorbereyt, of voorgestelt heeft. Siet cap. 9. vers 18.

39 D. sijne menschelicke nature, door dewelcke sijne Goddelicke nature bedeckt wiert, gelijck door het voorhanghsel d’Arke des Verbonts, ende de Genaden-stoel, met het geheel Heylige der heyligen.

21

Ende [dewijle wy hebben] eenen grooten Priester ⁴⁰ over het Huys Godts:

40 Dat is, de gantsche gemeynte Godts. Siet hier voor Cap. 3. vers 6.

22

Soo laet ons toegaen met een ⁴¹ waerachtigh herte, in volle versekertheyt des geloofs, ⁴² [onse] herten ⁴³ gereynight zijnde van de quade conscientie, ende ⁴⁴ het lichaem gewasschen zijnde ^{h 45} met reyn water:

41 D. ongeveynst, oprecht gemoedt.

42 D. onse zielen, ofte gedachten, wille, ende genegentheden.

43 Gr. besprenght, D. met besprenginge des bloets Christi gereynight ende gevrijet zijnde van de quade conscientie. Siet hier voor Cap. 9. vers 14.

44 Dat is, onse uytwendige daden ofte wercken, die door het lichaem geschieden.

h Ezech. cap. 36. vers 25.

45 Dat is, door de werckinge des Geests Christi, die door reyn water doorgaens wort beduydt. Siet Ezech. cap. 36. vers 25. 1.Ioan. 5.6.

23

Laet ons de onwanckelbare belijdenisse ⁴⁶ der hope ⁴⁷ [vast] houden: (want die het belooft heeft ⁴⁸ is getrouw)

46 Namelick, die in ons is, 1.Petr. cap. 3. vers 15.

47 D. stantvastelick behouden, sonder daer af te wijcken, ofte ons daer van te laten afleyden.

48 Namelick, in het volbrengen van het gene hy belooft heeft.

24

Ende laet ons op ⁴⁹ malkanderen acht nemen, tot opscherpinge der liefde ende der goede wercken:

49 Ofte, malkanderen waer nemen.

25

Ende laet ons onse onderlinge ⁵⁰ byeenkomste niet nalaten, gelijck sommige ⁵¹ de gewoonte hebben, maer [malkanderen] vermanen: ende [dat] soo veel te meer als ghy siet dat de dagh naerdert.

50 Namel. in de Christelicke vergaderingen, die tot het gehoor van Godts woort, gemeyne gebeden, ende gebruyck der Heylige Sacramenten aengericht zijn. siet Actor. 2. vers 42. ende 20.7. 1.Cor. 11.20, etc.

51 Namel. die van de waerheyt afvallen, ofte uyt vreese der Ioden, ofte oock door nalatigheyt, ofte uyt een groot gevoelen van haer selven, ofte uyt andere oorsaken hier in vertragen. Siet Matth. 18.20.

26

ⁱ Want soo wy ⁵² willens sondigen, na dat wy de kennisse der waerheyt ontfangen hebben, soo en blijft daer ⁵³ geen slacht-offer meer over voor de sonden:

i Num. 15.30. Matth. 12.31. Hebr. 6.4. 2.Petr. 2.20. 1.Ioan. 5.16.

52 Dat is, moetwillighlick afvallen van dit geloove, het welck den Apostel hier heeft beschreven, gelijck hier na in het 29 vers dese sonde breeder wort verklaert, die den Apostel oock hier voren Cap. 6. vers 6. een afvallen heeft genoemt. Hy spreeckt dan hier niet van allerley sonde of afval, maer van die sonde die Christus noemt de sonde ofte lasteringe tegen den Heyligen Geest, Matth. cap. 12. vers 32. ende van de sonde tot de doot, daer Ioannes van spreeckt, 1.Ioan. cap. 5. vers 16. gelijck blijckt uyt de volgende eygenschappen, die hier na verhaelt worden.

53 Namelick, dewijle soodanige het eenige slacht-offer des Nieuwen Testaments, Namelick den Heere Iesum ende sijne verdienste moetwillighlick verwerpen ende verachten. Ende schijnt hier oock de Apostel te sien op de plaetse Num. cap. 15. versen 30, 31. daer oock selfs na de wet geen offerande tot versoeninge en wort toegelaten voor de gene die met opgehevene hant sondighden, ende den Heere versmaedden, maer sonder genade uyt den volcke moesten uytgeroeyt worden.

27

Maer een schricklicke verwachtinge des oordeels, ende hitte des vyers dat ⁵⁴ de tegenstaenders sal verslinden.

54 D. de vyanden van Godts waerheyt, ende vervolgers van deselve.

28

Als yemant de wet Mosis heeft [kolom] ⁵⁵ te niete gedaen, die sterft sonder barmhertigheyt ^k onder twee ofte drie getuygen:

55 Dat is, verworpen, verlaten, verloochent, of daer van afvalligh is geworden, gelijck Deuter. cap. 13. versen 5, 6, 7. ende 17.2. wort verklaert. Want hoe wel daer meer moetwillige sonden waren, die met der doot wierden gestraft, nochtans soo siet de Apostel insonderheyt op dese sonde des moetwilligen afvals, gelijck het Griecks woort athetein, D. afsetten, ofte, te niete doen, ende de vergelijckinge van het volgende vers mede brenght.

k Num. 35.30. Deuter. 17.6. ende 19.15. Matth. 18.16. Ioan. 8.17. 2.Corinth. 13.1.

29

Hoe veel te swaerder straffe meynt ghy sal hy weerdigh geacht worden, die den Sone Godts ⁵⁶ vertreden heeft, ende ⁵⁷ het bloet des Testaments ⁵⁸ onreyn geacht heeft, daer door hy ⁵⁹ geheylight was, ende ⁶⁰ den Geest der genade smaetheyt heeft aengedaen?

56 D. moetwillighlick veracht ende verworpen heeft. Want het gene men vertreet pleeght men met verachtinge ende verwerpinge alsoo te handelen.

57 D. het bloet Iesu Christi, door welck het Nieuwe Testament is bevestight, Matth. 26.28.

58 Gr. gemeyn, D. prophaen, onheyligh, gelijck Marc. 7. vers 2. Actor. 10.14. Want het gene men verwerpt ofte versaeckt, dat houdt men voor onreyn ofte onheyligh in saken des Godtsdiensts.

59 Nam. uytwendelick, ten aensien van sijne voorgaende professie ofte belijdenisse, aengaende het gehoor des Godtlicken woorts, gebruyck der Heylige Sacramenten, ende afscheydinge van andre gemeyne menschen, Namel. Ioden ende Heydenen. Hoewel de soodanige der ware wedergeboorte niet deelachtigh en was, gelijck Ioannes getuyght, 1.Ioan. 2.19. ende gelijck sulcke, 2.Petr. 2.22. noch evenwel honden ende seugen worden genaemt, al waren sy schoon van haren uytwendigen slijck gewasschen, ende de onreynigheyt van afgoderije ende andere onheyligheden hadden verlaten.

60 D. den. H. Geest, die in haer eenigen smaeck van Godts genade begon te wercken, waer over sy haer oock eenen tijt verblijdden. Siet hier van breeder Cap. 6. vers 5.

30

Want wy kennen hem ⁶¹ die geseght heeft, ^l Mijne is de wrake, ick sal het vergelden, spreeckt de Heere. Ende wederom, ^m De Heere sal sijn volck oordeelen.

61 Namel. Deut. 32.35, 36. alwaer de Heere belooft dat hy sijn volck sal wreken over hare vyanden, ende oordeelen, D. richten ende beschermen tegen alle vervolgers ende verdruckers. Ende staet hier aen te mercken, dat den Apostel de woorden der Griecksche Oversetters na den Hebreeuschen text verandert ende verbetert.

l Deut. 32.35. Rom. 12.19.

m Deut. 32.36.

31

Vreeselick is het ⁶² te vallen in de handen des levendigen Godts.

62 Namel. als hy wrake doet over sijne vyanden. Andersins is het beter te vallen in de handen Godts dan der menschen, als hy de sijne genadelick tuchtight, 2.Sam. 24.14.

32

Doch gedenckt der vorige dagen, in dewelcke ⁶³ na dat ghy verlicht zijt geweest, ghy veel strijt des lijdens hebt verdragen.

63 Namel. eerst, doe ghy geloovigh geworden zijt, ende door den Doop de gemeynte Christi zijt ingelijft. Hoe veel te meer dan, wil hy seggen, moet ghy stantvastigh zijn ende tegen alle verdruckingen gewapent, na dat ghy nu lange Christum hebt beleden ende hem gedient.

33

Ten deele, als ghy door smaetheden ende verdruckingen ⁶⁴ een schouwspel geworden zijt: ende ten deele, als ghy ⁶⁵ gemeynschap gehadt hebt met de gene die alsoo gehandelt wierden.

64 Dit kan genomen worden ofte eygentlick, dewijle de Christenen dickmael in de schouwspelen voor de beesten wierden geworpen, 1.Corinth. 15.32. ofte by gelijckenisse, om dat sy in het openbaer in de Synagogen ende Richthuysen schandelick ten toone wierden gestelt ende qualick gehandelt, gelijck Christus voorseght Luce 12.11. ende 21.12. ende Paulus van hem ende andere Apostelen spreeckt, 1.Corinth. 4.9.

65 D. medelijden gehadt hebt, ende alle broederlicke hulpe bewesen hebt.

34

Want ghy hebt oock ⁶⁶ over ⁿ mijne banden medelijden gehadt, ende de roovinge uwer goederen ⁶⁷ met blijdtschap aengenomen, wetende dat ghy hebt ⁶⁸ in u selven ^o een beter ende blijvende goet in de hemelen.

66 Namel. wanneer ick te Ierusalem overvallen ende gevangen ben, ende genootsaeckt ben geweest my op den Keyser te beroepen, om het gewelt der Ioden te ontgaen: als wanneer sonder twijfel de geloovige Ioden groot mededoogen met Paulo hebben gehadt, ende hem alle hulpe bewesen. Siet Actor. 21.33.

n Actor. 21.33.

67 Namel. na de vermaninge ende belofte Christi, Matth. 5.11, 12. ende na het exempel der Apostelen, Actor. 5.41. Siet oock 1.Thess. 2.14.

68 D. in de hope die in u is.

o Matth. 5.12.

35

En werpt dan ⁶⁹ uwe vrymoedigheyt niet wech, welcke een groote ⁷⁰ vergeldinge des loons heeft.

69 D. uwe vrymoedige belijdenisse, spruytende uyt de vrymoedigheyt des geloofs, ende der hope op Godt, gelijck hier voor vers 23 uytgedruckt staet. Ofte, uw’ vertrouwen.

70 Namel. uyt genade, ende om Christi wille. Siet Rom. 11.35. Coloss. 3.24. Hebr. 13.21.

36

^p Want ghy hebt ⁷¹ lijdtsaemheyt van nooden: op dat ghy den wille Godts gedaen hebbende, ⁷² de beloftenisse mooght wech dragen.

p Luce 21.19.

71 D. stantvastigheyt ende lijdtsamige verwachtinge der vervullinge van Godts belofte, gelijck het bewijs, dat den Apostel hier uyt de plaetse van Habakuk verhaelt, mede brenght.

72 De beloofde sake of erfenisse. siet Galat. 3.22.

37

^q Want, ⁷³ Noch een zeer weynigh [tijts, ende] ⁷⁴ hy die te komen staet sal komen, ende niet vertoeven.

q Hagg. 2.7. Habak. 2.3. 1.Petr. 1.6. ende 5.10.

73 Namel. isser overigh. Dese woorden zijn genomen uyt Habak. 2.3. Hagg. 2.7. die den Apostel niet van woorde tot woorde by en brenght, maer verhaelt den sin daer van, ende pastse tot sijn voornemen.

74 N. de Messias, Christus.

38

^r Maer de rechtveerdige ⁷⁵ sal uyt den geloove leven: ende ⁷⁶ soo [yemant] hem ontreckt, mijn ziele en heeft in hem geen behagen.

r Habak. 2.4. Rom. 1.17. Galat. 3.11.

75 Siet nader van dese oversettinge op Rom. 1.17.

76 Namel. van dit geloove ende lijdtsamige verwachtinge, door afval, ofte verloocheninge Christi ende sijner waerheyt.

39

⁷⁷ Maer wy en zijn niet ⁷⁸ van de gene die haer ontrecken ten verderve, maer ⁷⁹ van de gene die gelooven tot ⁸⁰ behoudinge ⁸¹ der ziele.

77 Hier mede versacht den Apostel het voorgaende dreygement, namelick, dat hy sulck gevoelen van haer niet en heeft, hoewel hy soo spreeckt, gelijck hy oock in dergelijcke waerschouwinge hier voren Cap. 6. vers 9. heeft gedaen.

78 Gr. der ontreckinge.

79 Gr. des geloofs.

80 Ofte, verkrijginge, verwervinge.

81 D. van de saligheyt der ziele: gelijck Christus oock spreeckt Matth. 10.39.