Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het ix. Capittel.

1 D’Apostel, om voorder aen te wijsen de voortreflickheyt des Priesterdoms Christi boven het Levitische, beschrijft de gestalte van den uyterlicken tabernakel ende van het gene daer in was. 6 mitsgaders den dienst der Priesteren in den selven. 8 Verklaert dat dese alleen schaduwen ende voorbeelden waren, gelijck oock de reynighmakingen die daer in geschiedden. 11 maer dat Christus door sijne offerande ende ingangh in het ware Heylighdom dit alles vervult heeft, ende een eeuwige verlossinge heeft te wege gebracht. 15 Betuyght dat door sijne doot het Nieuwe Testament is bevestight. 16 gelijck de doot des testamentmakers alle testamenten bevestight. 18 Dat daerom oock in het Oude Testament alles met bloet wiert besprenght, ende dat sonder bloedstortinge geen vergevinge en geschiedde. 23 Maer dat de hemelsche dingen door beter offeranden moesten worden gereynight. 24 Dat Christus derhalven in den hemel is ingegaen, om aldaer voor ons by Godt te verschijnen. 26 Na dat hy hemselven op aerden een mael hadde opgeoffert. 27 ende dat hy wederom uyt den hemel sal komen om die te verlossen die op hem wachten.

1

SOo hadde dan wel oock ¹ het eerste [verbont] ² rechten des [Godts-]diensts, ende ³ het wereltlick ⁴ heylighdom.

1 Vele Griecksche boecken hebben de eerste tabernakel; maer uyt het laetste vers van het voorgaende Capittel, als oock uyt het volgende vers van dit Capittel blijckt, dat hier beter gelesen wort, het eerste verbont.

2 Ofte, rechtveerdighmakingen. Ofte, instellingen, Dat is, wijsen van doen, na welcke de Godtsdienst moest gericht zijn, in dewelcke de ceremoniale rechtveerdighmakinge bestont.

3 Ofte, dat wereltlick heylighdom, dat is, dat aerdtsch is ende van verganckelicke stoffe gemaeckt, gelijck alle dingen in de werelt zijn: waer van siet Exod. Capittelen 25. 26. 36. 37. Ende wort hier gestelt tegen ’t hemelsch ende onverganckelick, dat hier door beteeckent wort, gelijck den Apostel hier na sal verklaren.

4 Soo wort genoemt het gebouw, dat in het Oude Testament door Godts ordinantie tot den Godtsdienst was geheylight, in wiens plaetse daer na de tempel Salomons is gekomen. Doch Paulus beschrijft hier niet den tempel, maer den tabernakel, om dat die eerst door Mosem, na het voorbeelt hem van Godt op den bergh getoont, was gebouwt, ende dat Salomon daer na den tempel na desen tabernakel heeft gemaeckt, alsoo nochtans dat hy eenige andere dingen daer by heeft gevoeght.

2

^a Want de tabernakel was toebereyt: [namelick] ⁵ de eerste, in welcke was ⁶ de kandelaer, ende de tafel, ende ^{b 7} de toonbrooden, welcke genaemt wort het Heylige:

a Exod. 26.1. ende 36.1.

5 Dat is, het eerste deel des tabernakels. Want den voorhof des volcks ende der Priesteren, daer de vergaderingen ende slacht-offeren in geschiedden, gaet den Apostel hier voorby, ende verklaert alleen de saken die inden gedeckten tabernakel, ofte hutte waren, ende de wijsen van doen die daer in gepleeght wierden: waer van het eerste deel het Heylige, het ander deel het Heylige der heyligen genoemt wiert.

6 Dese kandelaer, tafel, ende toonbrooden waren in het eerste deel des tabernakels, Exod. cap. 25. vers 23, etc.

b Levit. 24.5.

7 Gr. de voorsettinge der brooden.

3

Maer ⁸ achter het tweede voorhanghsel was ⁹ de tabernakel, genaemt het Heylige der heyligen,

8 Dit was het voorhanghsel, dat het Heylige van het Heylige der heyligen onderscheydde, ende wort het tweede genaemt ten aensien van het eerste voorhanghsel, dat den ingangh van het Heylige in den tabernakel bedeckte. Siet Exod. cap. 26. vers 36. want in den tempel was dit met mueren van de voorhoven afgescheyden, in welcken daerom maer een voorhanghsel en was, het welck scheurde als Christus aen het kruyce is gestorven, Luce cap. 23. vers 45.

9 Dat is, het deel des tabernakels: want beyde dese deelen waren onder een dack.

4

Hebbende een gouden ¹⁰ wieroockvat, ende ^c de Arcke des verbonts alom met gout overdeckt, ¹¹ in welcke was ^d de gouden kruycke, daer het manna in was, ende ^e de staf Aarons, die gebloeyt hadde, ende ^f de tafelen des verbonts.

10 Gr. thymiaterion, waer door sommige verstaen den reuck-altaer selve, die in het Heylige stont, daer de Priesters alle dage ingingen om daer op te roocken, gelijck vers 6. oock wort aengewesen, ende Exod. cap. 30. vers 6. te sien is. Welcke gelijck hy dicht aen het Heylige der heylighen stont, soo meynen sy dat hier geseght wort dat het Heylige der heyligen hem hadde. Doch dese maniere van spreken soude seer oneygen zijn, dewijl hier uytdruckelick staet, dat het Heylige der heyligen, het welck achter het tweede voorhanghsel was, dit thymiaterion hadde, gelijck oock de Arke des verbonts. Daerom wort het bequamelicker genomen voor het wieroockvat, daer mede de Hoogepriester eenmael des jaers in het Heylige der heyligen gingh om te roocken, het welck daerom oock in het Heylige der heyligen bewaert wiert, gelijck Iosephus getuyght lib. 2. tegen Appion. Ende hoewel Moses daer van geen gewagh uytdruckelick en maeckt, soo kan nochtans het selve uyt Levit. cap. 16. vers 12. oock afgenomen worden.

c Exod. cap. 25. vers 10.

11 Sommige meynen dat dese woorden in welcke, sien op het woort tabernakel, daer in het derde vers van gesproken is, om dat 1.Reg. cap. 8. vers 9. ende 2.Chron. cap. 5. vers 10. uytdruckelick geseght wort, dat in de Arke des verbonts niet en was besloten dan de twee tafelen der wet. Doch andere verstaen het van de Arke selve, in ofte ontrent welcke de gouden kruycke met manna, ende de staf Aarons ten tijden des tabernakels geweest zijn, gelijck te sien is Exod. cap. 16. versen 33, 34. ende Numer. cap. 17. vers 10. hoewel die ten tijden als de tempel van Salomon was gebouwt daer niet meer in ofte ontrent geweest en zijn, ofte om dat sy vergaen waren, ofte om dat sy ergens in een ander deel des tempels zijn gebracht, gelijck oock het authentijck boeck des wets, waer van gewagh wort gemaeckt Deuter. cap. 31. vers 26. 2.Chron. cap. 34. vers 14.

d Exod. 16.33.

e Numer. 17.10.

f Exod. cap. 34. vers 29. 1.Reg. cap. 8. vers 9. 2.Paral. cap. 5. vers 10.

5

^g Ende boven over dese [Arke] waren ¹² de Cherubinen der heerlickheyt, die

g Exod. cap. 25. vers 22.

12 Dese waren twee gedaenten van Engelen, met hare hoofden na den anderen gebogen, ende met hare vleugelen den anderen rakende, gelijck te sien is Exod. 25.18. tusschen welcke Godt aen Mosem antwoorde gaf uyt het opperste deel des Genadenstoels, gelijck betuyght wort Numer. 7.89.

[fol. 132r]

¹³ het Versoendecksel beschaduwden: van welcke dingen wy nu van stuck tot stuck niet en sullen seggen.

13 Ofte, Genadenstoel, welck was het decksel der Arke, daer de twee steenen tafelen der wet mede wierden bedeckt: ende was een voorbeelt op Christum, die de wet bedeckt, om dat hy voor ons onder de wet is geworden, ende ons van den vloeck der wet heeft verlost, gelijck Christus oock daerom met den naem van Versoendecksel, of Versoeninge wort genoemt, Rom. 3.25. ende de Engelen worden geseght begeerigh te zijn om dese verborgentheden te aenschouwen, 1.Petr. 1.12.

6

Dese dingen nu aldus toebereyt zijnde, ^h soo gingen wel de Priesters ¹⁴ in den eersten tabernakel ¹⁵ t’allen tijde om de [Godts-]diensten te volbrengen:

h Num. 28.3.

14 D. in het eerste deel des tabernakels genaemt het Heylige, gelijck vers 2.

15 D. elck in sijne dagh-ordeninge, gelijck te sien is Luce cap. 1. versen 8, 9.

7

ⁱ Maer ¹⁶ in den tweeden [tabernakel gingh] alleen de Hoogepriester ¹⁷ eenmael des jaers, ¹⁸ niet sonder bloet, welck hy offerde voor hemselven ende [voor] des volcks ¹⁹ misdaden.

i Exod. 30.10. Levit. 16.2, 34. Hebr. 9.25.

16 D. in het tweede deel, namelick, het Heylige der heyligen, gelijck voren.

17 Namelick, op den tienden dagh der sevender maent Thisri, op den solemneelen dagh des vastens, ende der versoeninge van ’t gantsche volck. Siet Levit. 16.29, etc.

18 Namelick, van de offerande der versoeninge, die buyten den tabernakel, op den grooten altaer in den voorhof, was geslachtet, ende geoffert: waer van het bloet na de ontsteeckinge van het reuckwerck in het voorseyde wieroockvat, door den Priester in het Heylige der heylighen voor de Arke ende Genadenstoel gebracht wiert, ende wiert de Genadenstoel daer mede tot seven mael besprenght, na dat hy met het reuckwerck, als met een wolcke was overdeckt: gelijck Levit. cap. 16. vers 11, etc. te sien is. Welcke schaduwe ende voorbeelt de Apostel in ’t vervolgh van stuck tot stuck gaet verklaren.

19 Gr. onwetenheden, ofte, onbedachtsaemheden: waer door verstaen worden niet alleen de sonden, die eygentlick uyt onwetenheyt gedaen worden, maer oock alle soorten van sonden, gelijck uyt de plaetse Levit. 16.16. daer Paulus hier op siet, genoegh blijckt, ende hier voor Cap. 7. vers 27. ende elders meer. Ende worden oock de sonden alsoo genaemt, om dat alle sonden, (de sonde tegen den Heyligen Geest uytgenomen) met eenige dwalinge des verstants door de verleydinge des satans altijt zijn gevoeght.

8

[Waer mede] ²⁰ de Heylige Geest dit beduydde, ^k dat ²¹ de wegh des Heylighdoms ²² noch niet openbaer gemaeckt en was, ²³ soo lange de eerste tabernakel noch stant hadde:

20 Namel. die een insteller was van alle dese Godtsdiensten, ende derhalven een waerachtigh eeuwigh Godt met den Vader ende den Sone, ende nochtans een onderscheyden persoon.

k Ioan. 14.6.

21 Dat is, van het Heylige der heyligen, ofte des hemels, gelijck hier na versen 12, 24. wort verklaert.

22 Dat is, noch niet soo klaer ende volkomelick bekent en was gemaeckt, gelijck daer na is geschiet, wanneer Christus de saken hier door beteeckent in sijne eerste toekomste heeft volbracht: even gelijck 1.Ioan. 3.2. geseght wordt, dat het noch niet geopenbaert, ofte, openbaer gemaeckt en is wat wy worden sullen, Namelick, na Christi tweede toekomste, hoewel wy nochtans oock hier eenighsins daer van onderricht zijn, maer niet soo klaer ende volkomen als het ons sal bekent worden, wanneer de sake selve in ons sal vervult zijn.

23 D. soo lange de gemeynte onder het Oude Testament door dese ceremonien ende wijsen van doen des eersten tabernakels, ende volgens oock des eersten tempels, alleen wiert onderricht, sonder dat het Euangelium haer in sijne naecktheyt ende volle klaerheyt wiert voorgedragen, gelijck na de vervullinge is geschiet. Want dat eenige dit alsoo duyden als of de geloovige in het Oude Testament geenen toegangh en hadden tot den hemel, voor dat Christus ten hemel was opgevaren, strijdt tegen het exempel van Elias, 2.Reg. cap. 2. vers 11. ende van Lazarus, Luce 16.22. vergeleken met Matth. 8.11. ende van de moordenaer aen het kruyce, Luce 23.43. vergeleken met 2.Corinth. 12. versen 2, 3, 4. ende met de hope der geloovige vaderen, Hebr. 11.16. ende strijt oock met Christi beloften, Matth. cap. 5. versen 10, 11, 12. die lange voor sijne verrijsenisse zijn geschiet.

9

Welcke was ²⁴ een afbeeldinge voor dien tegenwoordigen tijt, in welcken gaven ende slacht-offeren geoffert wierden die ²⁵ den genen die den dienst pleeghde ²⁶ niet en konden heyligen na de conscientie:

24 Gr. parabole, Dat is, een gelijckenisse die wat anders beduydt.

25 Gr. den dienenden, Dat is, die den dienst was doende.

26 Ofte, niet en konden volmaken, Namelick, in haer selven aengemerckt, ofte door hare kracht: andersins konden sy, in haer recht gebruyck, dienen om de geloovige vaderen op Christum te wijsen, door wiens offerande de conscientien souden gereynight worden, gelijck hier na vers 14 wort verklaert.

10

[Bestaende] alleen ^l in spijsen, ende drancken, ^m ende verscheydene ²⁷ wasschingen, ende ²⁸ rechtveerdighmakingen des vleeschs tot op den tijt der ²⁹ verbeteringe ³⁰ opgeleght.

l Levit. 11.2.

m Num. 19.7, etc.

27 Gr. doopingen.

28 Dat is, uyterlicke insettingen, die den mensche na den uytwendigen, ofte lichamelicken stant, alleen rechtveerdighden, ofte heylighden. Siet vers 13.

29 Gr. rechtinge, Dat is, op welcken het te rechte sal worden gebracht, namelick, tot op de tijden des Nieuwen Testaments, daer Ieremias van gesproken hadde, in welcke de beteeckende sake soude vervult worden, dese ceremonien geweert, ende andere kortere Godtsdiensten ingestelt, daer door de Heylige Geest krachtiger soude wercken, 2.Corinth. cap. 3.

30 Namelick, als een jock het welck de vaders selve niet en hebben konnen dragen, ende van Christo is afgenomen, Actor. cap. 15. versen 10, 11.

11

Maer Christus ⁿ de Hoogepriester ³¹ der toekomende goederen ³² gekomen zijnde, is door ³³ den meerderen ende volmaeckteren tabernakel niet met handen gemaeckt, dat is, niet ³⁴ van dit maecksel,

n Hebr. cap. 3. vers 1. ende 4.14. ende 6.20. ende 8.1.

31 Dat is, alle der geestelicke weldaden, die door de offerande Christi aen het kruyce, ende door sijnen ingangh in den hemel verworven zijn: als daer zijn vergevinge der sonden, wedergeboorte, den geest der aenneminge tot kinderen, ende de eeuwige saligheyt, die in den Ouden Testamente afgebeelt zijnde, in den Nieuwen door Christum zijn verworven.

32 Namelick, in den vleesche, ofte in de werelt.

33 Hier door wort verstaen de menschelicke nature Christi, in welcke de volheyt der Godtheyt als in eenen tabernakel ofte tempel woont, Ioan. cap. 1. vers 14. ende cap. 2. vers 19. gelijck Cap. 8. vers 2. oock is aengewesen. Ende wort Christus geseght door desen tabernakel sijns vleeschs ingegaen te zijn in den hemel, om dat door de geestelicke kracht ende weerdigheyt sijner offerande voor ons volbracht, hem de toegangh tot den hemel is geopent, ende hem een naem is gegeven boven alle namen, Philip. cap. 2. versen 8, 9. met welcke verklaringe over een komt het gene hy hier na seght Cap. 10. vers 20. van den nieuwen wegh die ons geopent is om te gaen in het Heylige, door dit voorhanghsel, dat is, het vleesch Christi. Want Christus is ons voorgegaen om ons plaetse te bereyden, Ioan. cap. 14. vers 2. Hy wil dan seggen, gelijck Christus door hemselven ende door sijn eygen bloet ingegaen is in het Heylighdom, dat wy oock door den selven wegh daer in moeten komen.

34 Gr. van dese scheppinge: ofte, van dit schepsel.

12

Noch door het bloet ³⁵ der bocken ende [kolom] kalveren, ^o maer door sijn eygen bloet, eenmael ingegaen in het Heylighdom, ³⁶ een eeuwige ³⁷ verlossinge te wege gebracht hebbende.

35 Want beyde dese soorten van dieren wierden geslachtet, als de Hoogepriester in het Heylige der heyligen soude ingaen, Levit. cap. 16. versen 11, 15. met welcker beyder bloet hy oock in het Heylige der heyligen ingingh, vers 18.

o Actor. 20.28. Ephes. 1.7. Coloss. 1.14. Hebr. 10.10. 1.Petr. 1.19. Apoc. 1.5. ende 5.9.

36 D. altijt duerende ende van eeuwige kracht, gelijck Cap. 10. vers 14.

37 Gr. rantsoeninge, Dat is, verlossinge die door rantsoen geschiet, gevonden hebbende.

13

^p Want indien het bloet der stieren ende bocken, ende ³⁸ de assche der jonge koe besprengende ³⁹ de onreyne, [haer] heylight ⁴⁰ tot de reynigheyt des vleeschs:

p Levit. 16.14. Numer. 19.4. Hebr. 10.4.

38 Dit was noch een ander ceremonie, waer door de onreyne na de wet in het Oude Testament wierden gereynight, die oock op Christum ende de besprenginge sijnes bloets sagh: waer van siet Num. cap. 19. vers 2, etc.

39 Namelick, na de wet, door het aenraken van eenige doode, ofte gebeenten, ofte graven, Numer. 19. vers 16. Gr. die gemeyn gemaeckt waren.

40 D. om uytwendigh na de wet reyn te zijn, ende toegangh te mogen hebben tot de vergaderingen, ende andere uytwendige Godtsdiensten des Ouden Testaments.

14

Hoe veel te meer sal ^q het bloet Christi, ^r die ⁴¹ door den eeuwigen Geest hemselven Gode onstraffelick opgeoffert heeft, ⁴² uwe conscientie reynigen van ⁴³ doode wercken, ^s om den levenden Godt te dienen?

q 1.Ioan. 1.7. Apoc. 1.5.

r Galat. 1.4. Ephes. 5.2. Titum 2.14.

41 D. door sijne eeuwige Godtheyt, van welcke de kracht ende weerdigheyt der offerande Christi is voort gekomen, gelijck Actor. 20.28. oock wort aengewesen: ende gelijck de eeuwige Godtheyt Christi oock een Geest wort genaemt, Rom. cap. 1. vers 4. 1.Timoth. 3. vers 16. 1.Petr. 3.18.

42 D. uwe zielen, verstant, wille, ende genegentheyt, waer van de conscientien oock het gevoelen hebben, om te weten het gene ons van Godt geschoncken is, 1.Corinth. cap. 2. vers 12. Andere lesen onse conscientien.

43 Dat is, sonden. Siet Cap. 6. vers 1.

s Luce 1.74. Rom. 6.13. Galat. 2.20. 1.Petr. 4.2.

15

Ende daerom is hy de Middelaer des Nieuwen ⁴⁴ Testaments, ^t op dat de doot [daer tusschen] gekomen zijnde, ⁴⁵ tot versoeninge der overtredingen ⁴⁶ die onder het eerste Testament waren, de gene ⁴⁷ die geroepen zijn ⁴⁸ de beloftenisse der eeuwiger erve ontfangen souden.

44 Het Hebreeusch woort berith, dat Ieremias gebruyckt Cap. 31. beteeckent in ’t gemeyn allerley verbont, ofte contract, het zy het selve tusschen twee partijen gemaeckt wort, ofte van een partije alleen, gelijck de testamenten plegen. Waer van exempelen zijn te lesen Genes. cap. 6. vers 18. ende cap. 9. vers 9. Iob cap. 31. vers 1. Dat nu dit verbont een testament is stelt den Apostel als seker, om dat het selve alleen van Godts zijde komt, gelijck de plaetse Ierem. cap. 31. in het voorgaende Capittel verhaelt, genoegh uytwijst: ende om dat alle voorbeelden daer van sulcks toonden, die met bloet der gedoodde offeranden wierden besprenght ende verzegelt.

t Rom. 5.6. 1.Petr. 3.18.

45 Gr. verrantsoeninge.

46 Dat is, die ten tijden des Ouden Testaments geschiet ende onversoent gebleven waren, maer van Godt voorby gegaen ende vergeven waren om de offerande ende genoeghdoeninge Christi die daer na geschieden soude. Siet Actor. 15.11. Rom. cap. 3. versen 25, 26.

47 Namelick, met een krachtige roepinge tot het geloove, gelijck Abraham ende sijn geestelick zaet waren, Rom. cap. 4. vers 16.

48 Dat is, de beloofde eeuwige erve. Siet hier na Cap. 11. versen 8, 9, 10.

16

Want waer een testament is, daer is het nootsake dat de doot des testamentmakers ⁴⁹ [tusschen] kome.

49 Gr. gebracht worde, Namelick, eer het selve vast is: gelijck het volgende vers verklaert.

17

^v Want een testament is vast in de dooden: dewijle het noch geen kracht en heeft, wanneer de testamentmaker leeft.

v Galat. 3.15.

18

Waerom oock ⁵⁰ het eerste ⁵¹ niet sonder bloet en is ⁵² ingewijet.

50 Namelick, verbont door Mosem gemaeckt.

51 Namelick, der geslachtte ofte gedoodde dieren, die op de doot des Middelaers des Nieuwen Testaments haer ooghmerck hadden. Want dewijle de overtredinge der wet de doot verdiende, ende Godt den overtreder door sijne genade na den inhoudt des Nieuwen Testaments soude daer van vry houden, mits dat sijne gerechtigheyt genoegh soude geschieden, soo is Christus de Middelaer hier tusschen gekomen, ende heeft als borge, Hebr. 7. vers 22. de voldoeninge op hem genomen, ende daer na door sijn doot de schult der overtredinge betaelt, ende haer de eeuwige erve, die hem als de Sone Godts toequam, oock verworven.

52 D. opentlick ingestelt, gesolemniseert, ende voor vast ende bondigh verklaert.

19

⁵³ Want als alle de geboden na de wet van Moyse tot alle het volck uytgesproken waren, nam hy ⁵⁴ het bloet der kalveren ende bocken, met water, ende purperen wolle, ende hysope, besprenghde ⁵⁵ beyde het boeck selve, ende ⁵⁶ alle het volck,

53 Dit verhael Pauli is genomen uyt het 24 capittel Exodi, vers 3, etc. alleen dat den Apostel hier water, purperen wolle, ende hysope byvoeght uyt Levit. cap.14. vers 6. ende Numer. cap. 19. vers 6. alwaer dese dingen in dergelijcke besprengingen gebruyckt wierden.

54 Waer van in andere plaetsen dickmael wort gewagh gemaeckt.

55 Dit en wort wel Exod. cap. 24. niet uytdruckelick geseght, maer kan evenwel uyt het verhael Mosis aldaer genoegh afgenomen worden.

56 Dat is, de twaelf pilaren, die Moses aldaer oprichtede, om de twaelf stammen Israëls te representeeren, ende dat ten overstaen ende in de tegenwoordigheyt van alle het volck. Siet de aenteeckeninge op Exod. cap. 24. vers 8.

20

Seggende, ^x Dit is het bloet ⁵⁷ des Testaments, het welck Godt aen u-lieden heeft ⁵⁸ geboden.

x Exod. 24.8. Matth. cap. 26. vers 28.

57 Dat is, een teecken ende zegel van het Verbont ofte Testament. Want het was het bloet van kalveren ende bocken, dat tot inwyinge ofte bevestinge van dit Verbont wiert gebruyckt. Een sacramentale wijse van spreken, gelijck Luce 22. vers 19. 1.Corinth. cap. 11. versen 24, 25.

58 Dat is, met u heeft gemaeckt, na ofte over alle dese woorden ofte geboden: gelijck uytgedruckt wort Exod. 24.8.

21

⁵⁹ Ende hy besprenghde desgelijcks oock den tabernakel, ende alle de vaten des diensts met het bloet.

59 Dit is genomen uyt verscheydene andere plaetsen der wet, insonderheyt uyt Exod. cap. 29. vers 12. Levit. cap. 16. vers 14, etc.

22

Ende alle dingen worden ⁶⁰ by na door bloet gereynight na de wet, ende sonder bloetstortinge en geschiet geen vergevinge.

60 Dit wort’er by gedaen, om dat eenige reynighmakingen der wet alleen door water geschiedden, die oock op de offerande Christi haer ooghmerck hadden, alsoo in sijne doot, bloet ende water is gevloten. Siet Ioan. cap. 19. vers 34. ende 1.Ioan. cap. 5. vers 6.

23

⁶¹ Soo was het dan nootsake dat wel ⁶² de voorbeeldingen der dingen die in de he-

61 Namelick, volgens Godts onveranderlick bevel ende ordinantie. Siet hier na Cap. 10. versen 9, 10.

62 Ofte, afbeeldingen, figueren.

[fol. 132v]

melen zijn, door dese dingen ⁶³ gereynight wierden: ⁶⁴ maer de hemelsche dingen selve ⁶⁵ door beter offeranden dan dese.

63 Dat is, van het gemeyn gebruyck afgesondert ende bequaem gemaeckt om Godtsdienstige gemeynschap daer aen te hebben.

64 D. den ingangh tot den hemel selve, ende de geestelicke gaven, welcke ons, om daer in te komen, noodigh zijn, ende die door dese uytwendige reynighmakingen zijn beteeckent. Siet Ephes. 1. vers 3. Coloss. 3.1, 2.

65 D. door de offerande Christi, die beter ende van meerder weerde is. Ende wort die hier in het getal van vele geset, hoe wel die maer een en is, ende eenmael geoffert, om dat sy de kracht van alle de figuerlicke offeranden ende saken daer door beteeckent, in haer begrijpt.

24

Want Christus en is niet ingegaen in het Heylighdom dat met handen gemaeckt is, het welck is een tegenbeelt ⁶⁶ des waren, maer in den hemel selve, ⁶⁷ om nu te verschijnen voor ’t aengesichte Godts voor ons.

66 Namelick, heylighdoms, Dat is, des hemels, dat door dit ander wiert afgebeelt, gelijck volght.

67 Namelick, met sijne victorieuse offerande, die hy hier op aerden sijnen vader onstraffelick opgeoffert hadde, tot een versoeninge voor alle sonden sijner geloovige: ende met een eeuwige begeerte, dat die ons tot onser saligheyt altijt soude worden toege-eygent. Siet Rom. 8.34. 1.Timoth. 2. vers 5. ende 1.Ioan. cap. 2. versen 1, 2.

25

Noch oock op dat hy hemselven dickmael soude opofferen, ^y gelijck de Hoogepriester alle jaer in het Heylighdom ingaet ⁶⁸ met vreemt bloet:

y Exod. 30.10. Levit. 16.2, 34. Hebr. cap. 9. vers 7.

68 Ofte, eens anders, Dat is, met bloet van geslachtte dieren, die van een ander nature zijn dan hy selve.

26

(⁶⁹ Anders hadde hy dickmael moeten lijden ⁷⁰ van de grontlegginge der werelt af) maer nu is hy eenmael ⁷¹ inde voleyndinge der eeuwen geopenbaert, om de sonde te niete te doen door sijns selfs offerande.

69 Namelick, soo hy hemselven dickmael hadde moeten opofferen, aengesien sijne offerande door lijden ende met lijden wiert volbracht, ende sonder lijden niet en konde volbracht worden.

70 Dat is, van den beginne dat de menschen hebben gesondight. Waer uyt blijckt dat Godt de sonden noyt en heeft vergeven, dan ten opsien van dese offerande Christi.

71 Dat is, in de volheyt des tijts die Godt daer toe bestemt hadde. Siet Gal. 4.4.

27

Ende ⁷² gelijck het den menschen geset is ⁷³ eenmael te sterven, ende ⁷⁴ daer na het oordeel:

72 Gr. na soo veel.

73 Namelick, door Godts ordinantie, na dat de mensche heeft gesondight, Rom. cap. 5. vers 12. Want dat sommige menschen niet en zijn gestorven als Enoch ende Elias, ende dat eenige tweemael zijn gestorven, als daer zijn geweest die mirakeleuselick in dit leven zijn opgeweckt, is een bysonder privilegie ende exceptie geweest van desen algemeynen regel.

74 Namelick, van elck een in het bysonder terstont na den doot, ende van allen in het gemeyn hier namaels ten uytersten dage.

28

^z Alsoo oock Christus eenmael geoffert zijnde om ⁷⁵ veler sonden wech te nemen, sal ten anderen mael ⁷⁶ sonder sonde gesien worden van de gene ⁷⁷ die hem verwachten tot saligheyt.

z Rom. cap. 5. versen 6, 8. 1.Petr. 3.18.

75 Namelick, aller sijner uytverkorenen ende geloovigen. Ofte, veler sonden op hem te nemen, ofte, te dragen.

76 Dat is, sonder de toereeckeninge ende straffe onser sonden meer te dragen, maer om in heerlickheyt alles te oordeelen.

77 Namelick, door geloove ende hope. Siet 2.Timoth. 4.8.