Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het Eerste Capittel.

1 Na het opschrift des Sendtbriefs, in welck Paulus de weerdigheyt sijns Apostelschaps beschrijft. 5 verklaert hy tot wat eynde hy Titum in’t eylant Creta gelaten hadde. 6 Ende beschijft de hoedanigheden ende gaven die vereyscht worden in een goet Leeraer ofte Opsiender. 10 Vermaent hem de ydelheytsprekers ende verleyders tegen te staen, ende haer den mont te stoppen. 12 ende alsoo de Cretensen quade lieden waren, na het getuygenisse van een van haer eygene Poëten, dat hyse scherpelick bestraffe. 14 ende haer vermane te vlieden Ioodsche fabelen ende menschelicke instellingen. 15 voornamelick van het onderscheyt der spijsen. 16 ende beschrijft de geveynstheyt van dese verleyders, om die te beter te mijden.

1

PAULUS ¹ een Dienst-knecht Godts ende een Apostel Iesu Christi, ² na het geloove der uytverkorene Godts, ende ³ de kennisse der waerheyt ⁴ die na de Godtsaligheyt is,

1 Siet Rom. 1.1. Phil. 1.1. Iacob. 1. vers 1. 2.Petr. 1.1. Iude vers 1. Apoc. 1. vers 1.

2 Dat is, predikende deselve leere die de uytverkorene Godts van alle tijden gelooft hebben. Ofte, het Euangelium predikende waer door alleen de uytverkorene Godts tot het saligh makende geloove gebracht worden: gelijck Rom. 1. vers 5. 2.Tim. 1.1. Siet oock Actor. 13.48. Rom. 8.30.

3 Soo wort het geloove genaemt, om dat sonder kennisse der waerheyt des Euangeliums geen salighmakende geloove en kan zijn. Siet Iesa. 53.11. Ioan. 17.3. Coloss. 1.9, 10. 1.Timoth. 2.4. Hebr. 10.26. 1.Ioan. 4.16.

4 Dat is, die soodanigh is, datse niet alleen geweten, maer oock door oeffeninge van ware Godtsaligheyt in het werck gestelt moet worden, ende die de ware Godtsaligheyt voorschrijft, eyscht, ende daer toe de menschen verweckt ende brenght. Siet 1.Timoth. 6.3.

2

⁵ In de hope des eeuwigen levens, ⁶ welcke Godt, ^a die niet liegen en kan, belooft heeft ^{b 7} voor de tijden der eeuwen, maer ⁸ geopenbaert heeft ⁹ te sijner tijt:

5 Ofte, tot de hope, op de hope: die door dese leere in de herten der geloovige gewrocht wort, ende bevestight, Rom. 5.4, 5.

6 Namelick, waerheyt.

a Numer. 23.19. 2.Timoth. cap. 2. vers 13.

b Rom. 16.25. Ephes. 1.9. ende 3.9. Coloss. 1.26. 1.Petr. cap. 1. vers 20.

7 Gr. voor de eeuwige tijden, Dat is, van aenbeginne der werelt, eer men eeuwen begonde te tellen. Siet Genes. 3.15. Rom. 16.25, 26.

8 Namelick, klaerlick, sonder decksel van schaduwen ende voorbeelden, ende onder alle volcken. Andere voegen dese woorden by het volgende vers, ende setten het aldus over: Maer heeft geopenbaert te sijner tijt sijn woort, door, etc.

9 Dat is, in de volheyt des tijts Galat. cap. 4. vers 4. namelick, die Godt bestemt hadde om sijnen Sone in de werelt te senden.

3

[Namelick] ¹⁰ sijn woort, ¹¹ door de predikinge ^c die my toebetrouwt is, ¹² na het bevel Godts onses Salighmakers: [kolom] ^d Tito ¹³ [mijnen] oprechten sone na ¹⁴ het gemeyn geloove:

10 Namelick, des Euangeliums, welckers predikinge my toevertrouwt is.

11 Gr. in de predikinge.

c Actor. 20.24. Galat. 1.1.

12 Siet 1.Timoth. 1.1.

d 2.Corinth. 2.12. ende 7.14. ende 8.6, 16. Galat. 2.3.

13 Siet hier van oock 1.Tim. 1.2.

14 D. dat ons beyden ende allen uytverkorenen gemeyn is: daer mede hy te kennen geeft dat hy niet en is sijnen natuerlicken sone, maer geestelicken. Siet d’aenteeckeninge op. 1.Timoth. 1.2.

4

^e Genade, barmhertigheyt, vrede, zy [u] van Godt den Vader, ende den Heere Iesu Christo, onsen Salighmaker.

e Ephes. 1.2. Coloss. 1.2. 2.Timoth. 1.2. 1.Petr. 1.2.

5

Om die oorsake hebbe ick u in ¹⁵ Creta gelaten, op dat ghy ¹⁶ het gene dat [noch] ontbrack voorts soudet ¹⁷ te rechte brengen, ^f ende [dat] ghy van stadt tot stadt soudet ¹⁸ Ouderlingen stellen, ¹⁹ gelijck ick u ²⁰ bevolen hebbe:

15 Dit is een eylant in de middelantsche zee, nu genaemt Candia. siet van dit eylant Actor. 2.11. ende 27.7, 12. Is een groot eylant, hebbende eertijts gehadt hondert steden.

16 Gr. het gene noch gelaten is, namelick, ongedaen.

17 Niet het gene qualick gedaen was verbeteren, gelijck sommige uytleggen, maer voorts vervullen dat tot stichtinge der gemeynte noodigh noch overgebleven is te versorgen.

f 2.Timoth. 2.2.

18 Namelick, die in het woort arbeyden, dat is, Leeraers, 1.Tim. 5.17. die vers 7. oock Bisschoppen, ofte, Opsienders genaemt worden: waer uyt blijckt dat door Ouderlingen ende Opsienders hier eenerley bedieninge beteeckent wort. siet Actor. 20.17, 28. Phil. 1.1. 1.Tim. 5.17. 1.Petr. 5. versen 1, 2.

19 D. niet uyt uwe eygene autoriteyt ende goetvinden alleen, maer na de orden die ick u voorgeschreven ende selve gehouden hebbe. Siet van dese orden Actor. 14.23 1.Tim. 4.14.

20 Gr. verordineert hebbe.

6

^g Indien yemant ²¹ onberispelick is, ²² eener vrouwen man, geloovige kinderen hebbende, die niet te beschuldigen en zijn van overdadigheyt, ofte ongehoorsaem en zijn.

g 1.Tim. 3.2.

21 Gr. onbeschuldelick, onbestraflick. Siet 1.Tim. 3.10.

22 Siet hier van de aenteeck. op 1.Tim. 3.2.

7

Want ²³ een Opsiender moet onberispelick zijn, ^h als een huysversorger Godts, ²⁴ niet eygensinnigh, niet genegen tot toornigheyt, ⁱ niet genegen tot den wijn, geen smijter, ^k geen vuyl gewinsoecker:

23 Gr. episcopos, van welck woort siet Actor. 20. vers 28. Philip. 1.1. 1.Tim. 3.1.

h Matth. 24.45. 1.Cor. 4.1. 1.Tim. 3.15.

24 Ofte, niet eygendunckigh, hem selven behagende, D. die sijn hooft alleen volgen wil, ende stoutelick verwerpt het gevoelen van andere, ende die niemant en wil wijcken.

i Levit. 10.9. Ephes. 5.18.

k 1.Tim. 3.3. 1.Petr. 5.2.

8

Maer die ^l geerne herberght, die ²⁵ de goede lief heeft, ²⁶ matigh, rechtveerdigh, heyligh, kuysch:

l 1.Tim. 3.2.

25 Ofte, het goede.

26 Of, voorsichtigh.

9

Die vast houdt aen ²⁷ het getrouwe woort dat ²⁸ na de leere is, op dat hy machtigh zy beyde om te vermanen door de gesonde leere, ende om de tegensprekers ²⁹ te wederleggen.

27 Of, het woort dat geloofweerdigh is, ende met geloove wort aengenomen.

28 D. na de suyvere leere des Heyligen Euangeliums. Siet Ioan. 7.17. Rom. 16.17.

29 D. met bondige redenen uyt de Schrifture te overtuygen van hare dwalingen.

[fol. 125v.]

10

^mWant daer zijn oock vele ³⁰ ongeregelde, ³¹ ydelheytsprekers, ende verleyders van sinnen, insonderheyt ³² die uyt de besnijdenisse zijn:

m Actor. 15.1.

30 Dat is, die haer geen orden en willen onderwerpen. Siet 1.Timoth. 1. vers 9. Titum 1.6.

31 Siet van dit woort 1.Tim. 1.6.

32 D. die Ioden zijn, Actor. 11.2. Rom. 3.30. Gal. 2. vers 12. Coloss. 4.11. die allerhardtst dreven op de onderhoudinge der wet, ende deselve met het Euangelium vermenghden. Dat in Creta veel Ioden waren blijckt uyt Actor. 2. vers 11.

11

Welcke men moet ³³ den mont stoppen: die geheele ^{n 34} huysen ³⁵ verkeeren, leerende dat niet en behoort, om vuyl gewins wille.

33 Namelick, met wederlegginge van hare valsche leeringen ende lasteringen. siet vers 9. ende Matth. 22.34.

n Matth. 23.14. 2.Timoth. 3.6

34 D. huysgesinnen, gelijck Luce 10. vers 5. Actor. 16.15. ende cap. 18. vers 8. 1.Cor. 1. vers 16. 1.Timoth. 3. vers 4. ende cap. 5. vers 4. 2.Timoth. 1.16.

35 Of, omkeeren, D. van ’t rechte geloove afkeeren, ende in het verderf brengen.

12

³⁶ Een uyt haer, zijnde haer eygen ³⁷ Propheet, heeft geseght, De Cretensen zijn altijt leugenachtigh, quade beesten, ³⁸ luije buycken.

36 D. een uyt de Cretensen, die in Creta geboren is, Namel. Epimenides, gelijck oock het eerste by Calimachus noch te lesen is.

37 D. Poeët, ofte Dichter. Want de Heydenen hielden hare Poëten by na in deselve achtinge, als de Ioden hare Propheten, ende geloofden, hoewel verkeerdelick, dat deselve eenige Godtlicke ingevingen hadden: waerom sy oock Vates, D. Propheten genaemt wierden. Elders noemt hy sulcke oock Poëten. Act. 17.28.

38 D. vraetachtige ende luije menschen.

13

Dit getuygenisse ³⁹ is waer. ⁴⁰ Daerom bestraftse ⁴¹ scherpelick, op dat sy gesont mogen zijn in het geloove:

39 Nam. van den meesten hoop der Cretensen, die soodanige lieden zijn.

40 Gr. om welcker oorsake wille.

41 Of, strengelick. Gr. afsnijdelick, gelijck Rom. 11.22. 2.Cor. 13. vers 10. Een gelijckenisse genomen van de medicijns, die ’t verstorven vleesch afsnijden.

14

^o Ende haer niet en begeven tot ⁴² Ioodsche fabelen, ende geboden der menschen ⁴³ die [haer] van de waerheyt afkeeren.

o Iesa. 29.13. Matth. 15.9. Coloss. 2.22. 1.Tim. 1.4. ende 4.7. ende 6.20.

42 Siet hier van d’aenteeck. op 1.Tim. 1.4. ende 4.7.

43 Of, die de waerheyt afkeeren.

15

^{p 44} Alle dingen zijn wel ⁴⁵ reyn ⁴⁶ den reynen: ^q maer ⁴⁷ den bevleckten ende ongeloovigen ⁴⁸ en is geen dingh reyn, maer beyde ⁴⁹ haer verstant ende conscientie zijn bevleckt.

p Matth. 15.11. Actor. 10.15. Rom. 14.20.

44 D. allerley spijsen. Want de Ioden dreven dat men in den Nieuwen Testamente noch onderhouden moest het onderscheyt der spijsen in den Ouden Testamente bevolen, Lev. c. 11.

45 D. geoorloft te eten. Siet 1.Tim. 4.3.

46 D. den geloovigen, welcker herten door ’t geloove gereynight zijn, Actor. 15.9.

q Matth. 23.25. Rom. 14.23.

47 D. welcker herten door ’t geloove noch niet gereynight en zijn, gelijck het volgende woort ongeloovige naerder verklaert.

48 D. en gebruycken geene spijse reynelick, soo het behoort. Ofte geen onthouden van eenige spijse en kan haer reyn maken.

49 D. de onreynigheyt en is niet gelegen in het uyterlick onthouden van eenige spijse, maer is inwendigh in de ziele des menschen, ende in de krachten der selve, die in de ongeloovige alle onreyn ende met sonden besmet zijn, hoe seer sy haer van eenige spijsen souden mogen onthouden. Siet Matth. 15.11, 18.

16

⁵⁰ Sy ⁵¹ belijden ⁵² datse Godt kennen, maer sy verloochenen [hem] ⁵³ met de wercken, alsoo sy ⁵⁴ grouwelick zijn ende ⁵⁵ ongehoorsaem, ende tot alle goet werck ⁵⁶ ondeugende.

50 Namelick, dese verleyders ende drijvers van het onderscheyt der spijsen.

51 Namelick, met den monde ende uyterlicken schijn.

52 D. datse de ware religie ende Godtsdienst oeffenen.

53 Namelick, die quaet ende tegen de ware religie strijdigh zijn, gelijck in het volgende verklaert wort.

54 D. niet alleen geringe, maer oock leelicke ende grouwelicke sonden bedrijven. Siet Iob 15.16. Psalm 14.3.

55 D. die de waerheyt geen plaetse en willen geven, ofte die haer niet en willen laten bewegen, om deselve te gelooven ende aen te nemen.

56 Gr. verworpelick, ofte, afgekeurt, D. die om datse geen goede wercken voort en brengen, met recht afgekeurt en worden, datse geen oprechte geloovige en zijn, maer verworpelick.