Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het iij. Capittel.

1 Den Apostel, na sijne gewoonte, de gronden van de leere tot hier toe voorgestelt hebbende, komt in de twee volgende Capittelen tot de vermaningen van Godtsaligheyt, ende voor al vermaent hy haer in ’t gemeyn, dat sy soecken souden het gene dat in den hemel is. 3 waer van sy nu wel eenige beginselen hebben, maer de volle besittinge in de openbaringe Christi verwachten. 5 Stelt haer daer na den wegh voor oogen, die daer toe leydet, namelick de doodinge des ouden mensches met sijne leden, ofte ondeughden, die hy verhaelt. 10 ende de aentreckinge des nieuwen mensches, die na Godts beelt geschapen is, met sijne geestelicke deughden. 16 Voeght daer by eenige middelen daer toe dienstigh, als daer zijn, rijcke inwooninge van Godts woort onder haer, singen van psalmen, ende dergelijcke. 17 Vermaent haer dat sy alles richten tot Godes eere. 18 Komt daer na tot de bysondere plichten, namelick der vrouwen ende mannen tegen malkanderen. 20 der kinderen tegen hare ouders, ende der vaders tegen hare kinderen. 22 ende eyndelick der dienstknechten tegen hare heeren.

[fol. 115r]

1

¹ INdien ghy dan met Christo opgeweckt zijt, soo soeckt de dingen ² die boven zijn, ^a daer Christus is sittende aen de rechter [hant] Godts:

1 Dit besluyt siet op het twaelfde en dertiende vers van het voorgaende Capittel, daer Paulus getuyght hadde, dat wy door den Doop met Christo begraven ende opgeweckt zijn, om te bewijsen dat wy noch de ceremonien der wet, noch de leere der philosophie, noch de menschelicke insettingen van noode en hebben. Waer uyt hy oock nu dese vermaningen treckt. siet d’aent. op de voorseyde twee verssen.

2 D. de eeuwige gelucksaligheyt ende heerlickheyt, daer Christus in den hemel het besit van ingenomen heeft, mitsgaders de geestelicke gaven tot de saligheyt noodigh, die Christus aen de rechter hant sijns Vaders sijne gemeynte mededeelt, gelijck Actor. c. 2. vers 33. Ephes. 4. vers 8, etc. verklaert wort.

a Ephes. 1.20.

2

³ Bedenckt de dingen die boven zijn, niet ⁴ die op de aerde zijn.

3 D. bevroedt ende tracht daer na, gelijck dit woort oock elders wort genomen, Rom. 8.5.

4 D. aerdtsche ende verganckelicke dingen, Philip. 3.19. ofte menschelicke ende aerdtsche insettingen, die met het gebruyck vergaen, daer van hy te voren oock hadde gesproken.

3

^b Want ⁵ ghy zijt gestorven, ende ⁶ uw’ leven is met Christo ^{c 7} verborgen in Gode.

b Rom. 6.2.

5 Namel. der sonde, ende der werelt. Siet Rom. 6.2, etc.

6 Dat is, u geestelick ende onverganckelick leven. Want al hebben de geloovige eenige beginselen daer van, nochtans en blijckt dat voor de werelt niet, ende sy selve verwachten de volheyt daer van in Christo ende met Christo, uyt den hemel, met een hope die niet en bedrieght, Rom. 8.24, 25.

c Rom. 8. vers 24. 2.Corinth. 5.7.

7 D. gelijck Christus ter rechter hant sijns Vaders is in’t besit sijner heerlickheyt, hoewel sulcks voor de oogen der werelt is verborgen, alsoo wort oock het leven dat ons in Christo ende met Christo toekomt, aldaer bewaert om te sijner tijt aen ons geopenbaert te worden voor de oogen der geheeler werelt, 1.Petr. 1.4, 5, etc.

4

^d Wanneer [nu] Christus ⁸ sal geopenbaert zijn, ⁹ die ons’ leven is, dan sult oock ghy met hem geopenbaert worden in heerlickheyt.

d Philip. 3.21. 1.Ioan. 3.2.

8 Namel. door sijne komste ten oordeele, om ons hemselven in heerlickheyt gelijckformigh te maken. Siet Phil. 3.21. 1.Ioa. 3.2.

9 D. de fonteyne ende oorsake onses geestelicken ende eeuwigen levens, Hebr. 2.10.

5

^{e 10} Doodet dan ^{f 11} uwe leden ¹² die op de aerde zijn, [namelick] hoererije, ¹³ onreynigheyt, ^{g 14} [schandelicke] beweginge, quade begeerlickheyt, ende de gierigheyt, ^h welcke is ¹⁵ afgodendienst.

e Ephes. 4.22. ende 5.3.

10 Nam. meer ende meer: want hy heeft te voren geseght dat sy alreede gestorven waren, vers 3. Nam. ten aensien van de heerschende macht der sonde, hoewel de overblijfselen daer van allenghskens meer ende meer moesten te niete gedaen worden, Rom. 6.12, etc.

f Rom. 7. versen 5, 23.

11 D. de quade bewegingen die noch in uwe leden zijn, ofte die als leden zijn van dit lichaem der sonde, gelijck hy te voren heeft gesproken, cap. 2. vers 11. want gelijck de mensche door de leden sijns lichaems sijne werckingen uytvoert, alsoo worpt oock dese verdorvenheyt in den mensche door hare verscheydene begeerten hare lusten uyt, ’t en zy deselve door Godts Geest van ons wederstaen ende gedoodet worden. siet Rom. 8.13, 14.

12 Alsoo noemt den Apostel de quade begeerten, om datse de menschen altijt tot aerdtsche dingen bewegen, Nam. tot begeerlickheyt des vleeschs, begeerlickheyt der oogen, ende grootsheyt des levens, 1.Ioan. 2.16. waer van wy in den hemel gantsch vry sullen zijn, Apoc. 21.27.

13 Daer door worden de andere soorten van onkuysheyt verstaen, als overspel, ende dergelijcke besmettingen des vleeschs.

g 1.Thess. 4.5.

14 ’t Griecks woort pathos beteeckent sulcke beweginge, daer door yemant ontucht lijdt, oock selfs die tegen de nature is, gelijck Paulus daer van breeder handelt, Rom. 1.26, etc.

h Ephes. 5.5.

15 De reden waerom de gierigheyt afgodendienst genaemt wort, siet in d’aenteeck. op Ephes. 5.5

6

ⁱ Om welcke ¹⁶ de toorne Godts komt over ¹⁷ de kinderen der ongehoorsaemheyt:

i 1.Cor. 6.10. Galat. 5.19. Ephes. 5.5. Apoc. 22.15.

16 D. Godts rechtveerdige wrake ende straffe. siet Rom. 1.18.

17 Gr. sonen, D. menschen der ongehoorsaemheyt over gegeven, gelijck Eph. 2.2 ende 5.6. want hoewel Godt oock de geloovige, wanneer sy in eenige sulcke sonden komen te vallen, wel swaerlick kastijdt, soo geschiet sulcks nochtans niet om haer te verderven, maer om haer tot bekeeringe te brengen, gelijck in David ende andere te sien is. Siet Psalm 6.2. ende 103.8, etc. Hebr. 12.5, etc.

7

^k In dewelcke oock ghy ¹⁸ eertijts hebt gewandelt, doe ghy in deselve leefdet.

k 1.Cor. 6.11. Eph. 2.1. Tit. 3.3.

18 Nam. voor uwe bekeeringe tot Christum. Soo en waren dan in haer geen wercken der voorbereydinge, die sommige verkeerdelick meynen in de menschen voor de bekeeringe te zijn, waer door Godt soude beweeght worden om haer tot Christum door ’t Euangelium te roepen. siet. 1.Cor. 6.11. Ephes. 2.2. ende 4.17. Tit. 3.3, etc.

8

^l Maer nu leght oock ghy dit alles af, [namelick] ¹⁹ gramschap, toornigheyt, ²⁰ quaetheyt, lasteringe, vuyl spreken uyt uwen mont.

l Ephes. 4.22. Hebr. 12.1. Iaob. 1.21. 1.Pet. 2.1.

19 Hoe dit moet verstaen worden, siet d’aenteeck. op Ephes. 4.26.

20 Hier door wort verstaen het quaet herte, dat yemant behoudt tegen een ander, wanneer schoon de gramschap ende toornigheyt schijnt over te zijn, waer door hy gelegentheyt soeckt om hemselven over een ander te wreken, gelijck Cain tegen Abel dede, Gen. 4.5. siet oock Ephes. 4.31.

9

^m En lieght niet tegen malkanderen, dewijle ghy uytgedaen hebt ²¹ den ouden mensche met sijne wercken:

m Ephes. 4.25.

21 Siet hier van, gelijck oock van ’t gene den Apostel seght in’t volgende vers, van den nieuwen mensche, de aenteeck. op Ephes. 4. versen 22, 24.

10

ⁿ Ende aengedaen hebt den nieuwen [mensche] ²² die vernieuwt wort ²³ tot kennisse, ^o na het evenbeelt des genen ²⁴ die hem geschapen heeft:

n Rom. 6.4.

22 Nam. van dage te dage, gelijck Paulus daer byvoeght, 2.Cor. 4.16. Want hoewel de geloovige den ouden mensche alreede hebben afgeleght, ende den nieuwen aengedaen, ten aensien van de heerschende kracht van beyde, soo moeten deselve nochtans daer in noch dagelicks toenemen, gelijck den Apostel hier vermaent, door ’t gebruyck der middelen daer toe van Godt ingestelt: waer van siet de aenteeck. op Ephes. 4.24.

23 Of, tot erkentenisse. Want daer toe worden wy door den Geest Christi in ons verstant verlicht, op dat wy Godt recht souden kennen, ende voor onsen Godt erkennen, gelijck hy in de eerste scheppinge gekent ende erkent was.

o Gen. 1.26. ende 5.1. ende 9.6. 1.Cor. 11.7.

24 Nam. na sijn evenbeelt, Genes. 1.26, 27. waer toe wy nu wederom door den Geest Christi worden herschapen, 2.Cor. 3.18.

11

²⁵ Waer in ^{p 26} niet en is Grieck ende Iode, besnijdenisse ende voorhuydt, Barbare [ende] ²⁷ Scytha, ^q dienstknecht [ende] vrije: maer ²⁸ Christus is alles, ende in allen.

25 D. in welcken stant der wedergeboorte, ten tijde des Nieuwen Testaments.

p Galat. 3.28. ende 5.6 ende 6.15.

26 D. voor Godt niet aengesien ofte geacht en wort op Grieck ende Iode, etc. gelijck Galat. 3.28.

27 Dit woort doet d’Apostel daer by, om dat dese onder de volckeren, die van de Griecken Barbarisch genoemt wierden, wel de grofste ende wreetste gehouden wierden, gelijck nu noch de Tartaren van haer afkomstigh.

q 1.Cor. 7.21, 22. ende 12.13.

28 D. Christus door den geloove maeckt alleen den mensche, wie hy oock zy, aengenaem voor Godt: ende de mensche, van wat staet hy ook zy, vindt in hem alleen alles ter saligheyt noodigh. siet Actor. cap. 4. vers 12. 1.Corinth. 1.30.

12

^r Soo doet dan aen, ^s als uytverkore-[kolom]ne Godts, heylige, ende ²⁹ beminde, ³⁰ de innerlicke bewegingen der barmhertigheyt, goedertierenheyt, ootmoedigheyt, sachtmoedigheyt, lanckmoedigheyt:

r Ephes. 4.32. ende 6.11.

s 1.Thess. 1.4.

29 Namel. Godts, die derhalven Godt weder moeten beminnen ende gehoorsamen.

30 Gr. de ingewanden der barmhertigheden. Een Hebreeuse wijse van spreken, waer door innerlicke ofte hertelicke beweginge tot eenige sake verstaen wort. Siet Ephes. 4.32. Philip. 1.8. ende 2. vers 1.

13

Verdragende malkanderen, ^t ende vergevende d’een den anderen, soo yemant tegen yemant ³¹ [eenige] klaghte heeft: gelijckerwijs als Christus u vergeven heeft, [doet] oock ghy alsoo.

t Matth. 6.14. Marc. 11.25. Ephes. 4.32.

31 D. eenige oorsake van klaghte.

14

^v Ende boven dit alles [doet aen] de liefde, dewelcke ^x is ³² de bandt der volmaecktheyt.

v Ioan. 13.34. ende 15.12. Ephes. 5.2. 1.Thess. 4.9. 1.Ioan. 3.23. ende 4.21.

x Ephes. 4.3. Coloss. 2.2.

32 Namel. waer door alle de leden der gemeynte ten vollen met malkanderen vereenight zijn, ende malkanderen alle behoorlicke diensten ende broederlicke toegenegentheyt bewijsen. Ofte, den bandt der volmaecktheyt van alle de Christelicke deughden, die alle in de liefde zijn begrepen, Rom. 13. vers 8. Galat. 5.14. Na de mate dan dat de liefde in ons is, soo zijn oock de andere deughden in ons.

15

Ende ³³ de vrede Godts ³⁴ heersche in uwe herten, tot welcken ghy oock geroepen zijt ³⁵ in een lichaem: ende ³⁶ weest danckbaer.

33 Namelick, niet alleen die wy met Godt hebben in onse conscientie door het geloove, Rom. 5.1. Philip. 4.7. maer oock die de geloovige onder malkanderen moeten hebben, die Godt haer gebiedt, ende waer van hy een auteur is, Marc. c. 9. vers 50. Ephes. 4. vers 3.

34 Dat is, hebbe de overhant, het beleyt ende bestier, om alles in ruste tot een goet eynde te richten. Het Griecks woort is genomen van de gene die het beleyt hadden in den strijt ende schouwspelen, waer van siet breeder hier voren cap. 2. vers 18.

35 D. in eene gemeynte, die het geestelick lichaem Christi is, waer van alle de leden aen den anderen in vrede moeten verbonden zijn, Ephes. 1.22, 23.

36 Namel. niet alleen tegen uwen naesten, om vrede met hem te houden, maer oock tegen Godt. Want die tegen Godt danckbaer is, die en sal sijne gemeynte niet soecken te verstooren, ofte te verdeelen.

16

³⁷ Het woort Christi ³⁸ woone rijckelijck in u ³⁹ in alle wijsheyt: ^y leert ende vermaent malkanderen, ⁴⁰ met psalmen ende lofsangen, ende geestelicke liedekens, singende den Heere met ⁴¹ aengenaemheyt ⁴² in uw’ herte.

37 D. de leere des Euangeliums, die ons door Christum is verkondight, ende begrepen wort niet alleen in het Nieuwe, maer oock in het Oude Testament, 1.Petr. 1.10, 11.

38 D. zijt daer mede veel besigh: want daer men mede woont daer spreeckt men ende verkeert men veel mede.

39 D. om met alle eerbiedigheyt daer door in wijsheyt ende kennisse gesticht te worden.

y Ephes. 5.19.

40 Van het onderscheyt deser siet d’aent. op Ephes. 5.19.

41 Ofte, danckbaerheyt. want het Griecks woor beyde beteeckent. siet Ephes. 4.29. Coloss. 4.6.

42 D. niet alleen met den mont, maer oock met der herten.

17

Ende al wat ghy doet met woorden ofte met wercken, [doet] het alles ⁴³ in den name des Heeren Iesu, ^z danckende Godt ende den Vader door hem.

43 D. na sijn bevel ende tot sijner eere, met aenroepinge van de hulpe Christi. Want dese dingen alle begrijpt dese wijse van spreken. siet Psalm 31.4. Matth. 18.20.

z Ephes. 5.20. 1.Thess. 5.18.

18

^a Ghy vrouwen zijt uwe eygene mannen onderdanigh, gelijck het betaemt ⁴⁴ in den Heere.

a Genes. 3.16. 1.Corinth. 14.34. Ephes. 5.22. Titum 2.5. 1.Petr. 3.1.

44 D. volgens het bevel des Heeren, die u sulcks heeft willen opleggen. Of, alsoo dat ghy nochtans in dese gehoorsaemheyt niet en doet tegen het bevel des Heeren. Siet Actor. 5.29.

19

^b Ghy mannen hebt uwe vrouwen lief, ende en wort niet verbittert tegen haer.

b Ephes. 5.25.

20

^c Ghy kinderen zijt [uwe] ouderen gehoorsaem ⁴⁵ in alles: want dat is den Heere welbehagelick.

c Ephes. 6.1.

45 Namel. in den Heere, gelijck hy uytdruckt Ephes. 6.1.

21

Ghy vaders, ⁴⁶ en terght uwe kinderen niet: op dat sy niet moedeloos en worden.

46 Namelick, door al te groote ende geduerige hardigheyt. siet de aent. op Ephes. 6.4.

22

^d Ghy dienstknechten zijt ⁴⁷ in alles gehoorsaem [uwen] heeren na den vleesche, niet met ⁴⁸ oogendiensten als menschenbehagers, maer met eenvoudigheyt des herten, ⁴⁹ vreesende Godt.

d Ephes. 6.5. 1.Tim. 6.1. Titum 2.9. 1.Petr. 2.18.

47 Gelijck vers 20.

48 Siet van dit woort ende geheele vers d’aenteeck. op Ephes. 6.5, 6, 7.

49 Namel. die u desen dienst voor eenen tijt heeft opgeleght, ende dien ghy hier in oock moet gehoorsaem zijn ende vreesen.

23

Ende al wat ghy doet, dat doet van herten als den Heere, ende ⁵⁰ niet den menschen:

50 D. niet alleen, ofte voornamelick. Want die dient moet oock den menschen dienen, maer voornamelick den Heere, dien hy van al sijn doen moet reeckenschap geven, Ephes. 6.7.

24

Wetende dat ghy van den Heere sult ontfangen ⁵¹ de vergeldinge der erfenisse: want ghy dient den Heere Christo.

51 D. sult tot een vergeldinge van uwen trouwen dienst ontfangen de eeuwige erve der kinderen Godts, wanneer ghy van alle slavernije ende dienst der menschen sult vry gestelt zijn, ende de aenneminge tot kinderen in u sal geopenbaert worden, Rom. 8.23. Soo en is dan dese vergeldinge niet uyt verdienste, maer uyt genade: alsoo de erve onder geen verdienste en valt, maer den kinderen van wegen hare geboorte alleen, ofte aenneminge toekomt. Siet Rom. 8.15, 16, 17.

25

Maer ⁵² die onrecht doet, die sal ⁵³ het onrecht dragen dat hy gedaen heeft: ende daer en is geen ⁵⁴ uytneminge des persoons

52 Namelick, het zy heere, ofte dienstknecht. Dit doet den Apostel daer by om de ontrouwe dienstknechten te waerschouwen, ende de trouwe te vertroosten, dat Godt eenmael sal wrake doen over de hardigheyt eeniger heeren, daer sy hier onder moeten staen.

53 D. de straffe des onrechts, gelijck 2.Corinth. 5.10.

54 Ofte, aenneminge. Siet hier van de aenteeckeninge op Matth. 22.16. Actor. 10.34.