Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het ij. Capittel.

1 Den Apostel om te toonen de grootte der weldaet, die ons Godt doet in onse wederoprechtinge, verhaelt den elendigen staet, uyt welcken wy verlost zijn. 4 ende verklaert dat hy uyt enckele genade, doe wy doot waren in onse sonden, ons levendigh heeft gemaeckt met Christo, ende in den hemel met hem geset. 8 Dat wy dan saligh zijn geworden door het geloove, niet uyt de wercken. 10 maer dat ons Godt in Christo tot goede wercken heeft geschapen. 11 Betuyght voorder dat de Heydenen buyten het verbont Godts waren, ende sonder hope van saligheyt. 13 maer nu in Christo, die den scheytmuer wech genomen heeft ende de wet der insettingen, medegenooten deser genade waren geworden. 17 Waerom beyde Heydenen ende Ioden, door het Euangelium worden geroepen, ende door eenen Geest toegangh hebben tot Godt. 19 Waer door hy besluyt dat sy dan te samen gebouwt zijn op het fondament der Propheten ende der Apostelen, wiens hoecksteen is Christus. 21 ende dat tot eenen tempel ende woonstede Godts.

1

^a ENde u ¹ [heeft hy mede levendigh gemaeckt] daer ghy ² doot waert door de misdaden ende de sonden,

a Rom. 5.6. Coloss. 2.13.

1 Dese woorden met andere letteren gedruckt, worden om der klaerheyt wille, uyt het vijfde volgende vers hier verhaelt, alwaer de verklaringe te sien is.

2 D. niet alleen de tijtlicke ende eeuwige doot onderworpen: maer oock sonder eenigh leven ende beweginge in geestelicke saken, gelijck dit woort doot zijn oock elders wort genomen, Rom. 6.13. Ephes. c. 5. vers 14. Coloss. c. 2. vers 13. 1.Timoth. 5.6.

2

^b In welcke ghy ³ eertijts gewandelt hebt, ⁴ na de eeuwe deser werelt, ⁵ na den ^c Oversten ⁶ der macht des luchts, des geests ⁷ die nu werckt in ⁸ de kinderen der ongehoorsaemheyt.

b 1.Corinth. 6.11. Coloss. 3.7. Titum 3.3.

3 Namelick, voor uwe bekeeringe tot het geloove in Christum.

4 Dat is, na de gemeyne wijse van leven der wereltsche menschen.

5 D. na den wille ende ingevinge des Oversten.

c Ioan. 12.31. ende 14.30. ende 16.11. Ephes. 6.12.

6 D. des satans, gelijck terstont verklaert wort, die soo genaemt wort, om dat hy een geestelick wesen heeft, ende noch groote macht in het bewegen der lucht heeft behouden, als uyt de historie van Iob blijckt, ende die uyt de lucht den geloovigen noch geduerigen strijt aendoet, Ephes. 6. vers 12. 1.Petr. cap. 5. vers 8.

7 Dat is, door sijne werckingen ende ingevingen leydt waer hy wil. Het woordeken nu, doet hy daer by om dat de satan dese sijne werckinge ende heerschappije, die hy over haer alle te voren gebruyckt hadde, nu inde geloovige hadde verloren, hoewel hy haer noch bestreedt, maer sijne macht alleen in de ongeloovige hadde behouden, 2.Corinth. 4. versen 3, 4. 2.Thessal. 2. versen 9, 10.

8 De ongeloovige menschen, die den Euangelio ongehoorsaem zijn, Ephes. 5. vers 6. Coloss. cap. 3. vers 6. worden oock anders kinderen Belials genaemt. siet Deuter. 13. vers 13.

3

Onder dewelcke oock ⁹ wy alle eertijts verkeert hebben in de begeerlickheden ¹⁰ onses vleeschs, doende ¹¹ den wille des vleeschs ende ¹² der gedachten: ende wy waren ¹³ van nature ¹⁴ kinderen des toorns, gelijck oock ¹⁵ de andere.

9 Namelick, die uyt de Ioden tot Christum bekeert zijn: het welck hy daer by doet om te bewijsen dat hare bekeeringe, soo wel als der Heydenen, uyt enckele genade was geschiet.

10 Dat is, onser verdorvene nature, gelijck dese wijse van spreken doorgaens voor komt, welcke Paulus verklaert Rom. cap. 8. versen 7, 8, etc.

11 Gr. de willen, Dat is, lusten ende genegentheden des vleeschs.

12 Het Griecks woort dianoia, beteeckent het verstant, ofte het redelick deel van de ziele des menschen, het welck voor sijne bekeeringe den mensche oock niet dan tot ydelheyt ende wereltsche dingen en drijft. Siet Rom. cap. 1. vers 22. ende cap. 8. vers 7. Coloss. cap. 2. vers 18.

13 Ofte, door de nature, Dat is, van onse geboorte ofte moeders lijve aen, gelijck dit woort nature oock genomen wort, Galat. cap. 2. vers 15. ende elders. Siet Iob cap. 14. vers 4. Psalm 51. vers 7. Ioan. cap. 3. vers 6. Rom. cap. 5. versen 12, 13, 14.

14 Dat is, den toorne Godts van wegen onse aengeborene sonde onderworpen. Siet Rom. 1. vers 18. ende cap. 9. vers 22.

15 Namelick, de Heydenen. Siet Rom. 3.9, etc.

4

Maer Godt ¹⁶ die rijck is in barmhertigheyt, ¹⁷ door sijne groote liefde daer mede hy ons lief gehadt heeft,

16 D. overvloedigh.

17 Ofte, om, van wegen.

5

Oock doe wy ¹⁸ doot waren door de misdaden, ^d heeft [ons] ¹⁹ levendigh gemaeckt ²⁰ met Christo: (^e uyt genade zijt ghy saligh geworden.)

18 Siet de aenteeckeninge op vers 1.

d Rom. 6.8. ende 8.11. Coloss. 3.1, 3.

19 Dat is, uyt den doot der sonde verlost, door onse rechtveerdighmakinge ende wedergeboorte, gelijck terstont hier na verklaert wort.

20 Want als Christus, die om onser sonden wille gestorven was, is opgeweckt, soo heeft hy metter daet betoont, dat hy de schult onser sonde, ende ’t lichaem onser sonden, hadde te niete gedaen: het welck hy eerst voor ons, ende daer na oock in ons heeft volbracht uyt kracht sijnes doots ende sijner opstandinge, Rom. cap. 4. vers 25. ende cap. 6. versen 6, 7, 8. als hy ons het geloove heeft geschoncken, door het geloove heeft gerechtveerdight, ende door sijnen Geest heeft vernieuwt ende geheylight. Siet 1.Corinth. 1.30.

e Actor. 15. vers 11. Titum 3.5.

6

Ende heeft [ons] mede opgeweckt, ende heeft [ons] mede geset in den hemel ²¹ in Christo Iesu.

21 Namelick, als ons Hooft, in welcken wy dese weldaden alreede besitten, ende wy oock in hope besitten, Rom. cap. 8. vers 24. ende der selver sullen sekerlick deelachtigh worden te sijner tijt. Siet Rom. cap. 8. vers 11. 1.Corinth. cap. 15. vers 20. Philip. cap. 3. vers 21. Coloss. 3. versen 1, 2, etc.

7

Op dat hy ²² soude betoonen ²³ in de toekomende eeuwen den uytnemenden rijckdom sijner genade, door de goedertierenheyt over ons in Christo Iesu.

22 Het Griecks woort beteeckent soo veel als een exempel ofte klaer bewijs voorstellen, want Godt heeft in dien tijt dit exempel sijner barmhertigheyt aen Heydenen ende Ioden bewesen, op dat oock wy, hare nakomelingen, dit verstaende tot deselve genade onsen toevlucht nemen souden, 1.Timoth. 1. vers 16.

23 Namelick, den menschen van de toekomende eeuwen ofte tijden.

8

Want ²⁴ uyt genade zijt ghy ²⁵ saligh [kolom] geworden ²⁶ door het geloove: ende ²⁷ dat niet uyt u: ^f het is Godts gave.

24 Ofte, door de genade, namelick, Godts in Christo, gelijck in het voorgaende vers is verklaert.

25 Dat is, van de sonde, ende straffe der sonde verlost, ende tot erfgenamen der eeuwige saligheyt gestelt.

26 Namel. waer door dese genade Godts in Christo van ons wort aengenomen, ende ons toege-eygent. Ioan. 1. vers 12. Rom. c. 3. versen 24, 25.

27 Namelick, dat en is niet uyt u, dat ghy gelooft. Want anders soude den Apostel een dingh twee mael seggen; ende niet alleen de saligheyt selve, maer oock het geloove is een gave Godts. siet Philip. c. 1. vers 29. 2.Tim. 1.9, etc.

f Matth. 16.17. Ephes. 1.19.

9

²⁸ Niet uyt de wercken: ^g op dat niemant en roeme.

28 Namelick, noch in ’t geheel, noch ten deele. Siet Rom. 4. versen 4, 5. ende 11. vers 6. gelijck oock de volgende woorden uytwijsen.

g Rom. 3.27. 1.Corinth. 1.29.

10

Want ²⁹ wy zijn sijn maecksel, ^h geschapen in Christo Iesu tot goede wercken, welcke ³⁰ Godt voorbereyt heeft, op dat wy in deselve souden wandelen.

29 Den Apostel en spreeckt hier niet van de eerste scheppinge, maer van de vernieuwinge ende wedergeboorte, die in Godts woort een tweede ofte nieuwe scheppinge wort genaemt. siet 2.Cor. cap. 5. vers 17.

h 2.Corinth. 5.17. Ephes. 1.4. ende 4.24. Titum 2.14.

30 Ofte, Godt te voren heeft bereyt, namelick, in sijnen eeuwigen raet, ofte oock door sijnen Geest in ons. Siet Hebr. 8.10, etc.

11

Daerom gedenckt dat ghy die eertijts Heydenen waert ³¹ in het vleesch, ende die ³² voorhuydt genaemt wiert van de gene die genaemt zijn ³³ besnijdenisse in ’t vleesch, die met handen geschiet:

31 Sommige verstaen dit van d’onbesnedenheyt der Heydenen: doch soodanige waren sy oock nu tot Christum bekeert zijnde, ende de naem voorhuydt, die volght, geeft dit genoegh te kennen. Soo wort dan het woort vleesch bequamelicker genomen voor de verdorventheyt der nature, waer in sy voor hare bekeeringe waren, gelijck Ioan. 3. vers 6. Rom. 8.5, etc.

32 D. onbesneden, ende dat by verachtinge. siet 1.Sam. 17. vers 26. Ezech. 44.7.

33 Dat is, van de Ioden die besneden waren, ’t welck een teecken was van Godts verbont met haer. Genes. 17.11.

12

Dat ghy in dien tijt waert ³⁴ sonder Christo, vervreemt van ³⁵ het burgerschap Israëls, ende vreemdelingen ⁱ van ³⁶ de verbonden der belofte, ³⁷ geen hope hebbende, ende ³⁸ sonder Godt in de werelt.

34 D. sonder te hebben gemeynschap met Christo die komen soude, buyten welcken geen saligheyt en was, Ioan. 14.6. Actor. 4.12. De Israëliten dan die ’t Koninckrijcke Israëls verwachteden, hadden gemeynschap met Christo, die belooft was. Siet Ioan. 8. vers 56. Actor. 13.26, 32. ende 15.11. ende 26.6, 7. Hebr. 11.26, etc.

35 D. de gemeynte Godts, die in het burgerschap Israëls was begrepen.

i Rom. 9.4.

36 D. van de geestelicke beloften die Godt in sijn verbont met den Israëliten opgerecht, gedaen ende dickmael vernieuwt hadde: waerom hy het verbonden in het getal van vele noemt.

37 Namelick, geen ware hope van de vergevinge der sonden, ende der eeuwige saligheyt.

38 D. sonder de rechte kennisse ende dienst des waren Godts. Want al is’t datse vele goden ende godtsdiensten hadden, die waren nochtans van haer verdicht ende versiert. Siet Rom. 1.21, etc. al was het dat eenige Godt als Schepper kenden, nochtans dewijle sy den Sone niet en kenden noch eerden, soo en hadden sy oock den Vader niet, Ioan. 5.23.

13

Maer nu in Christo Iesu, ghy die eertijts ³⁹ verre waert, zijt na by geworden door ⁴⁰ het bloet Christi.

39 Namelick, van dese weldaden ende voordeelen, daer van in het voorgaende Capittel is gesproken. Ende siet hier de Apostel op de plaetse Iesa. 49.1. siet Actor. 2.39.

40 D. door de doot ende bloedige offerande Christi, waer door dit onderscheyt der volcken is wech genomen.

14

^k Want hy is ⁴¹ onse vrede, die ⁴² dese beyde een gemaeckt heeft, ende den middelmuer ⁴³ des afscheytsels gebroken hebbende,

k Iesa. 9.5. Mich. 5.4. Ioan. 16.33. Actor. 10.36. Rom. 5.1. Coloss. 1.20.

41 D. autheur ende oorsake van onsen vrede, soo tusschen Godt ende de menschen, als tusschen de menschen selve, namelick Ioden ende Heydenen.

42 Nam. Ioden ende Heydenen.

43 Of, des tuyns: namelick, die de Ioden van de Heydenen scheydde, ende afschuttede, gelijck een muer twee huysen ofte plaetsen pleeght van den andren te scheyden. Waer door de wet der ceremonien verstaen wort, die dit onderscheyt tusschen Ioden ende Heydenen maeckte. Ende schijnt hier Paulus oock te sien op het scheuren van ’t voorhanghsel des tempels, dat scheurde doe Christus leedt. Matth. 27. vers 51. Luce 23.45.

15

Heeft hy ⁴⁴ de vyantschap, ⁴⁵ in sijn vleesch te niete gemaeckt, [namelick] ⁴⁶ de wet der geboden in insettingen [bestaende:] op dat hy ⁴⁷ die twee soude ⁴⁸ in hemselven tot ⁴⁹ eenen nieuwen mensche scheppen, ⁵⁰ vrede makende:

44 Namelick, tusschen Ioden ende Heydenen, gelijck uyt het volgende blijckt, rijsende uyt de verscheydenheyt van religie.

45 D. in sijn lichaem, of menschelicke nature, aen ’t kruyce geoffert, Ioan. 1.14. 1.Petr. 4.1. Een gelijckenisse van slacht-offeren, welcker vleesch op den altaer verbrant wiert.

46 Namel. waer door de ceremonien waren ingeset, ende tot den tijt der verbeteringe gegeven, Hebr. 9.10.

47 Namel. volckeren, D. de uytverkorene uyt beyde dese volckeren, Rom. 9.24. ende 11.7.

48 Dit seght den Apostel, om dat wy met Christo selve moeten vereenight zijn door het geloove, eer wy uyt Ioden ende Heydenen tot een lichaem konnen worden.

49 D. door den H. Geest ende kracht der wedergeboorte vernieuwt. Ende spreeckt hier de Apostel van alle geloovige als van een mensche, om dat sy alle onder Christo ’t Hooft, als leden van een geestelick lichaem, gelijck tot eenen vernieuwden mensche worden gestelt.

50 D. vereeninge ende gemeynschap, na dat de oorsake ende het middel der tweespalt is wech genomen.

16

Ende [op dat] hy ⁵¹ die beyde met Godt soude ⁵² in een lichaem versoenen door het kruyce, ⁵³ de vyantschap aen ⁵⁴ het selve ⁵⁵ gedoot hebbende.

51 Dit seght den Apostel om dat door Christi kruyce niet alleen Ioden ende Heydenen tot een zijn gebracht, maer oock te samen met Godt versoent.

52 D. in een selve gemeynte, die Christi geestelick lichaem is. Sommige verstaen hier door ’t lichaem Christi selve, ’t welck hy vers 15. sijn vleesch genoemt heeft.

53 Namelick, soo wel tusschen Godt ende ons om der sonde wille, als oock tusschen Ioden ende Heydenen. Want van beyde dese versoeningen heeft hy hier voren gesproken.

54 Namel. kruyce.

55 D. geheelick wech genomen hebbende door sijn doot. Want door een offerande heeft hy in der eeuwigheyt geheylight die geheylight worden, Hebr. 10.14.

17

^l Ende ⁵⁶ komende heeft hy door het Euangelium ⁵⁷ vrede verkondight u die verre waert, ende dien die na by waren.

l Iesa. 57.19. Ephes. 3.12.

56 Namelick, soo door hemselven in de dagen sijns vleeschs onder de Ioden, als een dienaer der besnijdenisse, als na sijn hemelvaert door sijne Apostelen aen allen sonder onderscheyt: door welcke ende met welcke Apostelen hy krachtigh is geweest tot bekeeringe van alle, soo wel van Heydenen als van Ioden, Marc. 16.20. Ioan. 10.16. 2.Corinth. 13. vers 3, etc.

57 Namelick, tusschen Godt ende de menschen, ende volgens oock der menschen onder malkanderen, Luce 2.14. Rom. 10.15. 2.Cor. 5.19, etc.

18

^m Want ⁵⁸ door hem hebben wy beyde den toegangh door ⁵⁹ eenen Geest tot den Vader.

m Ioan. 10.9. ende 14.6. Rom. 5.2. Ephes. 3.12. Hebr. 10.19.

58 Namel. Christum door ’t geloove aengenomen, Rom. 5.2.

59 Namel. der aenneminge tot kinderen, Rom. 8.15. die oock dit gantsche lichaem sijn leven ende beweginge geeft.

[fol. 107v]

19

Soo een zijt ⁶⁰ ghy dan ⁶¹ niet meer vreemdelingen ende bywooners, maer ⁶² medeburgers der heyligen, ende ^{n 63} huysgenooten Godts:

60 Namel. Heydenen, die in Christum gelooft.

61 N. gelijck eertijts. siet versen 11, 12.

62 Namelick, van dit geestelick Ierusalem, Galat. 4.26.

n Galat. 6.10.

63 Want Godts gemeynte wort doorgaens Godts Huys ende tempel genaemt. siet 2.Corint. 6.16. 1.Timoth. 3. vers 15. Hebr. 3.2, etc. Soo staen sy dan onder een hooft ende sorge, ende hebben elck haren dienst ende deel in dit huys.

20

^o Gebouwt ^p op ⁶⁴ het fondament der Apostelen ende Propheten, ^{q 65} waer van Iesus Christus is ⁶⁶ den uytersten hoecksteen:

o 1.Cor. 3.9, 10.

p Iesa. 28.16. Matth. 16.18. 1.Cor. 3.10. Apoc. 21.14.

64 D. de leere der Apostelen ende der Propheten, soo des Ouden als des Nieuwen Testaments, gelijck daerom de namen der twaelf Apostelen op de twaelf fondamenten des hemelschen Ierusalems worden gestelt, Apoc. 21.14.

q 1.Petr. 2.4.

65 Want de leere der Propheten ende Apostelen en wijst ons in saken der saligheyt tot niemant, op welcken wy steunen mogen, dan op Iesum Christum, op sijne voldoeninge, ende verdienste, 1.Corinth. 1.30. ende 2.2.

66 Ofte, zijnde Iesus Christus selve den, etc. namelick, waer op het geheel gebouw steunt met de mueren ende steenen des selven, dat is, alle ware geloovige uyt Ioden ende Heydenen by een vergadert worden, ende door eenen Geest aen een kleven, gelijck volght. Siet oock 1.Petr. 2. vers 4. Dat nu desen uytersten hoecksteen oock het eenigh fondament is van dit geheel gebouw, blijckt uyt Iesa. 28. vers 16. 1.Corinth. 3.10, 11.

21

^r Op welcken het geheel gebouw bequamelick t’samen gevoeght zijnde, opwast ^s tot eenen heyligen ⁶⁷ tempel in den Heere.

r Ephes. 4.16.

s 1.Corinth. 6.19. 2.Corinth. 6.16.

67 Namelick, waer in de Heere met sijne genade woont, ende derhalven daer in hy wil ge-eert ende gedient zijn, gelijck een huysvader in sijn huys.

22

⁶⁸ Op welcken oock ⁶⁹ ghy mede gebouwt wort tot een woonstede Godts ⁷⁰ in den Geest.

68 Namelick, uytersten hoecksteen Christo.

69 Namelick, die uyt de Heydenen na sijn voornemen zijt geroepen, ende volgens dien oock in hem gelooft.

70 Ofte, door den Geest.