Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het vj. Capittel.

1 De Apostel vermaent voorts de Galaten tot verscheydene Christelicke deughden, namelick tot sachtmoedigheyt in het bestraffen der gene die uyt swackheyt sondigen. 2 tot onderlinge verdraeghsaemheyt. 3 tot ondersoeckinge ende een nedrigh gevoelen van haer selven. 6 tot onderhoudt der Leeraren. 7 tot toesien wat men zaeyt. 9 ende tot mildadigheyt tegen de arme, voornamelick die geloovigh zijn. 11 Daer na besluyt hy den brief, toonende hoe lief ende weert hy haer heeft. 12 ende haer waerschouwende voor de valsche Apostelen, welcker eergierigheyt ende geveynstheyt hy beschrijft, 14 ende stelt sijn exempel daer tegen. 15 Leert kortelick waer in het rechte Christendom bestaet: ende wat het selve te verwachten heeft. 17 Vermaent dat niemant hem voorder moeijelick en valle. 18 ende eyndight met de gewoonlicke groete.

1

^a BRoeders, indien oock een mensche ¹ overvallen ware ² door ³ eenige misdaet, ghy ⁴ die geestelick zijt ⁵ brenght den soodanigen te rechte ⁶ met den geest der sachtmoedigheyt: ⁷ siende op u selven, op dat oock ghy niet ⁸ versocht en wort.

a Rom. 14.1. ende 15.1. 1.Corinth. 9.22.

1 Ofte, voorgekomen, verrascht, namelick, uyt onvoorsichtigheyt, ofte swackheyt, niet uyt moetwilligh opset.

2 Gr. in.

3 Namelick, waer door hy u ofte andere heeft ge-ergert.

4 Dat is, die door Godts Geest verlicht zijt, ende begaeft met bequaemheyt om andere te konnen vermanen. siet 1.Corinth. 3.1.

5 Namelick, met goede onderwijsinge ende vermaninge. Het Griecks woort beteeckent eygentlick heel maken, volmaken, het gebreck vervullen, ofte yet herstellen. Siet Matth. 4.21.

6 Gr. in den geest.

7 D. gedenckende aen sijne eygene swackheden, dat hy oock daer door lichtelick met dergelijcke sonden soude konnen overvallen worden.

8 D. door versoeckingen des duyvels ende des vleeschs tot dergelijcke sonden gebracht en wordet.

2

^{b 9} Draeght malkanders ¹⁰ lasten: ende ¹¹ vervult alsoo ¹² de wet Christi.

b Matth. 11.29. Ioan. 13.14. Rom. 15.1. 1.Thess. 4.15.

9 D. helpt dragen, om die te verdragen, beteren, ende wech te nemen met Christelicke bescheydenheyt ende medelijden.

10 D. swackheden ende gebreken, die als een swaer last op de menschen liggen.

11 D. voldoet, volbrenght, onderhoudt.

12 Namelick, van malkanderen lief te hebben, Ioan. 13.34, 35. dewelcke hoewelse oock van Mose beschreven is, Levit. 19.18. soo wortse Christi wet bysonderlick genaemt, om dat hy deselve sijnen discipelen op het hooghste heeft bevolen, soo met vermanen, als met sijn exempel, Ioan. 15.12. 1.Ioan. cap. 3. vers 16.

3

Want soo yemant ¹³ meynt yet te zijn, ¹⁴ daer hy niets en is, die ¹⁵ bedrieght hemselven in [sijn] gemoedt.

13 D. meynt yet groots, heylighs, ofte bysonders te zijn, veel van hemselven houdt, ende acht dat hy beter is als sijnen naesten. Waer uyt gemeenlick spruyt dat men de gebreken des naesten soo hardt bestraft.

14 Dat is, daer hy uyt hemselven niet goets en heeft: ende al wat hy heeft van Godt heeft ontfangen, 1.Corinth. 4.7. 2.Corinth. 3.5.

15 D. maeckt hemselven dwaselick wijs, het gene soo niet en is.

4

Maer een yegelick ¹⁶ beproeve ¹⁷ sijn selfs werck: ende ¹⁸ als dan sal hy ¹⁹ aen

16 D. ondersoecke ende toetse, niet na sijn eygen goetduncken, maer na den regel ende toetsteen van de wet Godts.

17 D. sijn eygen doen ende handelingen: niet soo seer het doen van andere.

18 Namelick, als hy bevindt dat sijn doen met de wet Godts over een komt.

19 D. uyt sijnen eygenen goeden wandel, ende in sijne eygene conscientie.

[fol. 105v]

hemselven alleen ²⁰ roem hebben, ende ²¹ niet aen eenen anderen.

20 D. met goeder conscientie sal mogen roemen, niet van sijne weerdigheyt of verdiensten, Rom. 3. vers 27. 1.Corinth. cap. 1. versen 29, 31. maer dat hy oprechtelick voor Godt wandelt na sijne wet, 1.Cor. 9.15. 2.Corinth. 1.12.

21 Dat is, niet hem met andre vergelijckende, die hy soude meynen soo goet niet te zijn als hy, gelijck de Pharizeer dede, Luce 18.11.

5

^c Want een yegelick sal ²² sijn eygen pack dragen.

c Psalm 62.13. Ierem. 17.10. ende 32.19. Matth. 16.27. Rom. 2.6. ende 14.12. 1.Corinth. 3.8. 2.Corinth. 5.10. Apocal. 2.23. ende 22.12.

22 D. Gode reeckenschap geven van sijne eygene wercken, ende na sijn eygen doen geoordeelt worden.

6

^d Ende die ²³ onderwesen wort ²⁴ in het woort, ²⁵ deyle mede ²⁶ van alle goederen den genen die [hem] ²⁷ onderwijst.

d Rom. 15.27. 1.Corinth. 9.11.

23 Het Griecks woort catechoumenos, beteeckent wel yemant die in de eerste beginselen der religie wort onderwesen, maer hier wort het breeder genomen voor allerley toehoorders, die door de predicatie des Godtlicken woorts in de Christelicke religie worden onderwesen, van wat staet sy oock zijn.

24 Namelick, Godts.

25 Dat is, geve oock sijn deel tot onderhoudt der Leeraren.

26 Gr. in alle goederen, Dat is, mildelick, op dat de Leeraers des te beter, sonder verhindernisse, alle haren tijt tot het bedienen van haer ampt mogen besteden.

27 Gr. catechizeert, gelijck te voren.

7

^{e 28} En dwaelt niet: Godt en laet hem niet ²⁹ bespotten: ^f want soo wat de mensche ³⁰ zaeyt, dat sal hy oock maeijen.

e 1.Corinth. 6.10.

28 D. en wilt u selven niet ydelick inbeelden ofte laten wijs maken.

29 Gr. Godt en wort niet bespot, namelick, met ydele uytvluchten, die vele gebruycken om de bevelen Godts niet te gehoorsamen: dewijle hy die uytvluchten niet aen en neemt, ende oock niet sonder straffe en laet henen gaen.

f Luce 16.25.

30 D. mede gedeelt hebben soo aen de Leeraers, daer van te voren gesproken is, als aen den armen, daer van hy in ’t volgende spreeckt. Een gelijckenisse waer mede de overvloedige vrucht der mededeelsaemheyt aengewesen wort. Gelijck uyt een graen dat gezaeyt wort dickwils hondert wederom opwassen ende gemaeyt worden, Genes. cap. 26. vers 12. Siet van deselve 2.Corinth. cap. 9. vers 6.

8

Want die ³¹ in sijn selfs vleesch zaeyt, sal ³² uyt het vleesch ³³ verderffenisse ³⁴ maeijen: maer die ³⁵ in den geest zaeyt, sal ³⁶ uyt den geest ³⁷ het eeuwige leven maeijen.

31 Die sijne goederen besteedt alleen om wellustelick daer van te leven, ofte schatten voor hemselven te vergaderen, en niet en denckt op de onderhoudinge der Kerckendienaren, noch der armen.

32 D. uyt dit misbruyck der goederen die alleen tot sijn vleesch besteedt worden.

33 Namelick, tijtlick ende eeuwigh.

34 D. daer van sal hy vergeldinge ende vrucht verkrijgen.

35 D. die sijne goederen besteedt tot geestelicke saken, om Godes eere, ende de saligheyt der menschen daer door te voorderen, ende den armen goet te doen.

36 D. overmits hy sijne goederen tot geestelicke saken besteedt heeft.

37 D. niet alleen hier in dit leven tijtlicken zegen ontfangen, maer oock hier namaels de eeuwige gelucksaligheyt, als een vrucht der weldadigheyt, niet uyt verdienste, maer uyt genade. Siet Matth. 25.34, 35, etc.

9

^g Doch ende laet ons ³⁸ goetdoende ³⁹ niet vertragen: want ⁴⁰ te sijner tijt sullen wy ⁴¹ maeijen, soo wy niet en ⁴² verslappen.

g 2.Thess. 3.13.

38 D. weldadigheyt betoonende.

39 Het Griecksch woort beteeckent door eenigh quaet in het goede verslappen: gelijck veeltijts geschiet in dese sake, om dat de menighte der armen groot is, ende onder deselve dickwils vele onweerdige, ende vele ondanckbare zijn: ende om dat de tijt van de vergeldinge niet terstont en komt.

40 Dat is, hoewel de tijt van vergeldinge uytgestelt wort, gelijck’er tijt is tusschen zaeijen ende maeijen, soo sal evenwel deselve sekerlick komen.

41 Siet vers 8.

42 Gr. ontbonden, ofte, los gemaeckt zijn.

10

Soo dan ⁴³ terwijle wy tijt hebben, laet ons ⁴⁴ goet doen aen ⁴⁵ alle, maer ^h meest aen de ⁴⁶ huysgenooten des geloofs.

43 Namelick, om te zaeijen, dat is, om den armen goet te doen: het welck in den tijt deses levens moet geschieden, die kort ende onseker is.

44 Gr. het goede wercken, Dat is, weldadigheyt betoonen.

45 Namelick, arme, ofte andere die onse hulpe ende bystant van noode hebben. Siet Luce 10.36, 37.

h 1.Timoth. 5.8.

46 Dat is, de geloovige Christenen, die met ons lidtmaten zijn der gemeynte, welcke is het Huys des levendigen Godts, 1.Timoth. cap. 3. vers 15. aen dese zijn wy meer verbonden: ende het soude onbehoorlick zijn, dat die tot een huys behooren, malkanderen souden laten honger ende gebreck lijden.

11

⁴⁷ Siet ⁴⁸ hoe grooten brief ick u [kolom] geschreven hebbe ⁴⁹ met mijne hant.

47 Ofte, ghy siet.

48 Ofte, met hoe vele woorden, ofte, schriften.

49 Namelick, sonder dat door de han van een ander te hebben laten schrijven, gelijck hy wel heef gedaen, Rom. 16.22. ende alleen sijnen naem met de groetenisse daer onder geschreven, 1.Cor. 16. vers 21. Col. 4.18. daer mede toont hy dan hoe seer dat hy de Galaten acht: ende heeft sulcks gedaen op dat de valsche Apostelen niet en souden seggen dat het Pauli brief niet en was, ofte souden eenen anderen brief, als ofse van hem geschreven ware, in plaetse van dien voort brengen, gelijck sy wel plachten te doen, 2.Thess. 2. vers 2.

12

Alle de gene, ⁵⁰ die een schoon gelaet willen toonen ⁵¹ na den vleesche, die nootsaken u besneden te worden, alleenlick op dat sy ⁵² van wegen het kruyce Christi ⁵³ niet en souden vervolght worden.

50 Ofte, die willen wel aengesien, ofte, aensienlick zijn. Hy verstaet hier de valsche Apostelen.

51 Gr. in ’t vleesch, D. door het onderhouden van de uyterlicke ende lichamelicke ceremonien.

52 D. om de leere Christi, die soo genaemt wort, om dat der selver somma ende inhoudt is, dat door het kruyce Christi het leven ons verkregen is, 1.Corinth. 2.2.

53 Namelick, van de Ioden, gelijck wy dagelicks van haer meest vervolght worden, om dat wy leeren dat de wet Mosis door Christum vervult ende afgedaen is.

13

Want oock sy selve ⁵⁴ die besneden worden ⁵⁵ en houden de wet niet: maer sy willen dat ghy besneden wort, op dat sy ⁵⁶ in uwen vleesche roemen souden.

54 Namelick, ende de besnijdenisse soo sterck drijven als ter saligheyt noch noodigh.

55 Namelick, in de andere stucken, die mede in de wet geboden worden, maer leyden een ongeregelt ofte geveynst leven.

56 D. sy onder u vele aenhangers mogen krijgen, ende daer van ydelick roemen by de Ioden.

14

Maer ’t zy verre van my dat ick soude roemen anders ⁵⁷ dan in het kruyce onses Heeren Iesu Christi: ⁵⁸ door welcken ⁵⁹ de werelt ⁶⁰ my gekruycight is, ende ⁶¹ ick der werelt.

57 D. in de rechtsinnige leere van Christo voor ons gekruycight, 1.Corinth. 2.2.

58 Namelick, kruyce Christi: ofte, Christum den gekruysten. De sin komt op een uyt.

59 D. de eere, gunste, ende aensienlickheyt by de menschen.

60 Dat is, van my veracht ende verworpen wort.

61 Namelick, dewijle ick om de leere Christi van de werelt veracht, vervolght, ende verstooten worde, 1.Corinth. 4. versen 12, 13.

15

ⁱ Want ⁶² in Christo Iesu en heeft noch besnijdenisse ⁶³ eenige kracht, noch voorhuydt, maer een ⁶⁴ nieuw schepsel.

i Matth. 12.50. Ioan. 15.14. 2.Corinth. 5.16. Galat. 5.6. Coloss. 3.11.

62 D. in het Rijcke ende gemeynte Christi, ofte, na de leere Christi. siet Gal. 5.6.

63 Namelick, om door de besnijdenisse het eeuwige leven te verkrijgen, ofte door de voorhuydt verhindert te worden van’t selve te verkrijgen.

64 Ofte, nieuwe creature, of, scheppinge, waer door verstaen wort de wedergeboorte ende vernieuwinge des menschen door den Heyligen Geest. siet 2.Cor. 5.17.

16

^k Ende soo vele als’er ⁶⁵ na desen regel sullen wandelen, over deselve ⁶⁶ [sal zijn] ⁶⁷ vrede ende ⁶⁸ barmhertigheyt, ende ⁶⁹ over het Israël Godts.

k Psalm 125.5.

65 D. na dese leere, die ick in desen sendtbrief van de rechtveerdighmakinge des menschen voor Godt, van de Christelicke vryheyt, ende van den Christelicken wandel hebbe voorgestelt en verklaert.

66 Of, zy.

67 D. allerley geestelicke zegeningen, ende voornamelick versoeninge met Godt ende versekeringe daer van door den H. Geest in haer gemoedt, Rom. 5.1.

68 Namelick, Godes, die de fonteyne is waer uyt de versoeninge ende saligheyt des menschen vloeyt.

69 D. over alle ware geloovige, die rechte Israëliten zijn, ende van Godt daer voor gekent worden: het welck hy daer by doet, om deselve van de Israëliten na den vleesche te onderscheyden. Siet Rom. 2.28, 29. ende 9.6, etc.

17

Voorders, ⁷⁰ niemant en doe my moeyte aen. ^l Want ick drage ⁷¹ de litteeckenen des Heeren Iesu in mijn lichaem.

70 Namelick, van dese valsche Apostelen. Dit spreeckt hy met een Apostolische autoriteyt om haren voordere moetwille te bedwingen.

l 2.Corinth. 4.10.

71 Namelick, van de slagen, banden, ende wonden, die ick om Christi ende sijner leere wille ontfangen hebbe. Hier mede wil hy toonen dat hy geen vervolginge en heeft ontsien, gelijck de valsche Apostelen deden. Siet 2.Corinth. 11.23, etc.

18

⁷² De genade onses Heeren Iesu Christi zy met uwen ⁷³ geest, broeders. Amen.

Aen den Galaten geschreven van Roomen.

72 Dit is een groete ende wenschinge, met dewelcke de Apostel sijne sendtbrieven eyndight, gelijck hy selve betuyght 2.Thess. 3.17. Siet oock Rom. 16.24. 1.Corinth. 16.23. ende 2.Corinth. cap. 13. vers 13.

73 Dat is, ziele, gemoedt.

Eynde van den Sendtbrief PAULI aen den Galaten.