Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het v. Capittel.

1 Den Apostel verklaert ende bewesen hebbende de vryheyt der Christenen van het jock der wet, vermaent de Galaten, datse in die vryheyt blijven ende volherden. 2 dat andersins Christus haer niet nut en is, 5 ende dat de rechtveerdigheyt niet en wort verkregen dan door een geloove werckende door de liefde. 7 Betuyght dat het gevoelen der valsche leeraers uyt Godt niet en is, maer als een suerdeessem: ende dat deselve van Godt sullen gestraft worden. 11 dat sy oock t’onrecht des Apostels naem misbruyckten. 13 Leert dat dese vryheyt moet gebruyckt worden, met liefde des naesten, sonder twist. 16 Vermaent haer datse de begeerlickheden des vleeschs door de kracht des Geests overwinnen. 17 Beschrijft daerom den strijt des vleeschs tegen den Geest in de geloovige. 19 verhaelt de vruchten des vleeschs. 22 ende des Geests. 24 aenwijsende dat dit de rechte Christenen zijn, die door den Geest het vleesch overwinnen.

1

¹ STaet ^a dan ² in de vryheyt, met welcke ons ³ Christus vry gemaeckt heeft, ende en wort niet ⁴ wederom ^b met ⁵ het jock der dienstbaerheyt ⁶ bevangen.

1 D. blijft volstandigh sonder afwijcken. siet 1.Cor. 16.vers 13.

a Ioan. 8.32. Rom. 6.18. 1.Petr. 2.16.

2 Namel. van de dienstbaerheyt der wet, waer van in de voorgaende Capittelen is gesproken.

3 Namel. die ons van den vloeck ende dwangh der wet bevrijdt heeft, ende alle de ceremonien der wet vervult ende afgedaen heeft. Siet Ioan. 8.36.

4 Gelijck ghy te voren de dienstbaerheyt der afgoden onderworpen zijt geweest, ende daer van verlost, en neemt niet wederom een nieuwe dienstbaerheyt van ceremonien aen. Siet Galat. 4. vers 8.

b Iesa. 9.3.

5 Dat is, de sware ende moeijelicke onderhoudinge der ceremonien, welcke Petrus, Actor. 15. vers 10. noemt een ondragelick jock.

6 Dat is, gelijck als met zeelen ende stricken daer aen gebonden ende vast gemaeckt. Een gelijckenisse genomen van de ossen, die men het jock aen de hoornen vast bindt, om haer te dwingen.

2

Siet, ⁷ ick Paulus segge u, ^{c 8} soo ghy u laet besnijden, ⁹ dat Christus u niet nut en sal zijn.

7 Namel. die een Apostel ben Iesu Christi, niet van menschen noch door menschen, maer van Godt selve daer toe beroepen. Siet Galat. 1.1. Hy stelt dan sijne Apostolische authoriteyt tegen het aensien van de valsche Apostelen.

c Actor. 15.1.

8 Gr. soo ghy besneden wort, Namelick, met sulck een meyninge, dat de besnijdenisse noch ter saligheyt noodigh is, ende dat ghy daer door sult gerechtveerdight worden.

9 Dat is, dat ghy dan geen deel en hebt aen de gerechtigheyt Christi. Want de gene die hare eygene gerechtigheyt soecken op te richten, en zijn de gerechtigheyt Godts niet onderworpen, Rom. 10.3. Ende die de besnijdenisse noch houdt als nootsakelick, die versaeckt daer mede dat Christus volbracht heeft het gene daer door voorgebeelt was.

3

Ende ick betuyge wederom eenen yegelicken mensche ¹⁰ die hem laet besnijden, dat hy ¹¹ een schuldenaer is ¹² de geheele wet te doen.

10 Gr. die besneden wort, gelijck te voren vers 2.

11 Dat is, dat hy daer mede hemselven verplicht ende verbindt.

12 D. volkomelick de gantsche wet in alles te onderhouden om door de wet gerechtveerdight te worden: het welck dewijle niemant en doet, ofte nu doen en kan, soo zijn alle die in de wet hare gerechtigheyt soecken, den vloeck onderworpen, Deuter. cap. 27. vers 26. Iacob. 2.10.

4

Christus is u ¹³ ydel geworden die door de wet gerechtveerdight ¹⁴ [wilt] worden, ghy zijt ¹⁵ van de genade ¹⁶ vervallen.

13 Gr. ghy zijt verydelt ofte vernietight van Christo, dat is, hoewel ghy Christi gerechtigheyt wilt mengen met de wet, soo en sal u dat niet mogen baten, alsoo sulcke vermenginge onmogelick is, ende de gerechtigheyt Christi te niete gedaen wort, soo de gerechtigheyt uyt de wet is, Galat. cap. 2. vers 21.

14 Gr. gerechtveerdight wort.

15 Dat is, van de gunste Godts, ende volgens dien van alle de weldaden Godts die daer uyt vloeijen, als daer zijn de krachtige beroepinge, het geloove, vergevinge der sonden, rechtveerdighmakinge, heylighmakinge, ende het eeuwige leven. Want door de wercken ende door de genade gerechtveerdight te worden, en konnen te samen niet bestaen, Rom. cap. 11. vers 6.

16 Dat is, soudet vervallen, soo ghy door de wet wilt gerechtveerdight worden. Ofte dit spreeckt hy niet ten aensien van de ware geloovige, die nimmermeer van de genade Godts teenemael noch eyndelick en vervallen, 1.Petr. cap. 1. vers 5. 1.Ioan. cap. 3. vers 9. maer ten aensien van de huychelaren, die in de genade Godts schenen te staen, ende geseght worden van deselve te vervallen, wanneer sy bekent ende openbaer worden, datse in de genade Godts noyt gestaen en hebben, 1.Ioan. cap. 2. vers 19.

5

Want ¹⁷ wy ¹⁸ verwachten ¹⁹ door den Geest ²⁰ uyt den geloove de hope der rechtveerdigheyt.

17 Namelick, geloovige uyt de Ioden, dien de wet gegeven was: hoe veel te meer behoort dan ghy die uyt de Heydenen zijt, ende de wet niet gehadt en hebt, oock door het geloove ende niet door de wet de rechtveerdigheyt te soecken, Galat. cap. 2. versen 15, 16.

18 Dat is, vertrouwen dat wy de rechtveerdigheyt hebben ende de vrucht van die, welcke wy nu hopen, sekerlick sullen verkrijgen, Rom. cap. 8. vers 24. Tit. cap. 2. vers 13.

19 Namel. Godts, die dit vertrouwen in ons werckt.

20 Namelick, in Christum, waer mede wy de verdiensten Christi aennemen. Ende niet uyt de wercken der wet.

6

^d Want ²¹ in Christo Iesu en heeft noch ²² besnijdenisse eenige ²³ kracht, noch ²⁴ voorhuydt: maer ²⁵ het geloove ²⁶ door de liefde ^{e 27} werckende.

d Matth. 12.50. Ioan. 15.14. 1.Corinth. 7.19. 2.Corinth. 5.17. Galat. 6.15. Coloss. cap. 3. vers 11.

21 Dat is, nu in het Rijcke Christi onder het Nieuwe Testament: om een Christen te zijn.

22 Dat is, alle de ceremonien ende voordeelen die den Ioden eertijts gegeven waren.

23 Namelick, om te rechtveerdigen.

24 Dat is, onbesneden te zijn, dat en voordert noch en schadet niet ter saligheyt. Siet Rom. 3.30.

25 Namelick, heeft alleen die kracht, als zijnde een instrument waer door wy de gerechtigheyt Christi aennemen ende deelachtigh worden.

26 Dat is, door betooninge van de wercken der liefde tegen Godt ende den naesten. Waer mede het ware geloove onderscheyden wort van de uyterlicke belijdenisse des geloofs der huychelaren, het welck een doot geloove is, ende niet en kan saligh maken. Siet Iacob. cap. 2. versen 14, 20, 26. Met dese beschrijvinge beantwoort hy oock de lasteringe der valsche leeraren die leerden, dat de leere van de rechtveerdighmakinge door het geloove alleen sorgeloose ende godtloose menschen maeckt.

e 1.Thess. cap. 1. vers 3.

27 Of, werckachtigh ende dadigh zijnde.

7

Ghy ²⁸ liept wel, ^{f 29} wie heeft u verhindert ³⁰ de waerheyt ³¹ niet gehoorsaem te zijn?

28 Namelick, in de loopbane des rechten geloofs, dat is, vast houdende aen de rechte leere der rechtveerdighmakinge ende der Christelicke vryheyt. Een gelijckenisse van de gene die om strijt in de loopbane loopen. Siet 1.Corinth. 9. versen 24, 26. Philip. cap. 3. vers 14.

f Galat. cap. 3. vers 1.

29 Dat is, uwen loop op gehouden ende als afgesneden. Dit vraeght hy als hem verwonderende over hare groote onstantvastigheyt in de suyvere leere: ende met een leght hy hier van de voornaemste schult op de verleyders, om haer te toonen dat hy geloofde datse uyt swackheyt ende niet uyt boosheyt sondighden, ende om alsoo haer te beter te gewinnen.

30 Namelick, van de rechtveerdighmakinge des menschen uyt genade, door het geloove, sonder de wercken, Galat. cap. 2. vers 5.

31 Dat is, niet aen te nemen, niet te gelooven, ende niet stantvastelick daer by te blijven.

[fol. 105r]

8

³² Dit gevoelen en is niet uyt ³³ hem die u roept.

32 Gr. dese wijsmakinge, ofte, overredinge, namelick, der valscher Apostelen, die u wijs maken, en soecken u te doen gelooven, dat de rechtveerdigheyt oock uyt de wet is, ende niet alleen door Christum.

33 Namel. Godt, ofte, Christo. Siet Galat. 1.6. ende over sulcks niet goet, noch met de waerheyt over een komende.

9

^{g 34} Een weynigh suerdeessem versuert het geheele deegh.

g 1.Corinth. 5.6.

34 Siet van dese gelijckenisse 1.Cor. c. 5. vers 6. Door desen suerdeessem kan verstaen worden, ofte de valsche leere selve, gelijck Matth. 16. versen 6, 12. ofte de menschen, die dese leere dreven, welcke hoewelse weynigh waren, evenwel groote schade deden om de geheele gemeynte met der tijt te verderven, ende daerom te meer gemijdet moesten worden.

10

^h Ick vertrouwe van u in den Heere, dat ghy ³⁵ niet anders en sult gevoelen: maer ³⁶ die u ontroert, sal ³⁷ het oordeel dragen, ³⁸ wie hy oock zy.

h 2. Corinth. 2.3. ende 8.22.

35 Namelick, als ick u geleert hebbe, ende noch in desen sendtbrief leere.

36 D. met valsche ende vreemde leere uwe conscientien onrustigh maeckt, ende den vrede van de gemeynte verstoort.

37 Dat is, van Godt rechtveerdelick ende sekerlick gestraft worden. Een Hebreeusche wijse van spreken. Siet Matth. 23.14.

38 D. die daer aen schult heeft, van wat aensien hy oock soude mogen wesen.

11

Maer ick, broeders, indien ick ³⁹ noch ⁴⁰ de besnijdenisse predike, ⁴¹ waerom worde ick noch vervolght? Soo is dan ^{i 42} de ergernisse des kruyces ⁴³ vernietight.

39 Namel. gelijck ick gedreven hebbe als ick noch een Pharizeer was, met sulcken meyninge, om daer door gerechtveerdight te worden.

40 D. leere dat de besnijdenisse ende de andere ceremonien der wet noodigh zijn om ter saligheyt onderhouden te worden, gelijck my de valsche Apostelen na geven.

41 D. dat sulck na geven onwaerachtigh is, blijckt uyt de vervolgingen, die my de Ioden dagelicks aendoen, om geen ander oorsake, dan om dat ick leere dat de besnijdenisse ende andere ceremonien van Christo afgedaen zijn.

i 1.Corinth. 1.23.

42 D. den aenstoot, die de Ioden nemen van de Christelicke leere, waer door geleert wort dat Christus door sijne kruycinge ende doot alleen ons van den vloeck verlost, ende de saligheyt verkregen heeft, 1.Corinth. 1.23.

43 D. soude ophouden.

12

^k Och of sy oock ⁴⁴ afgesneden wierden, die u ⁴⁵ onrustigh maken.

k Iosu. 7.25.

44 Nam. van de gemeynte ende geselschap der geloovige. Dit wenscht hy uyt eenen Apostolischen yver tot de eere Godts, ende tot de saligheyt der menschen: niet uyt een wraeckgierigh gemoedt. Daerom en strijt sulcks niet tegen ’t gebodt Christi, Matth 5.44. noch tegen sijne eygene leere, Rom. 12.14.

45 D. ontroeren, gelijck vers 10.

13

Want ghy zijt ⁴⁶ tot vryheyt ⁴⁷ geroepen, broeders: ^l alleenlick ⁴⁸ [en gebruyckt] de vryheyt niet tot ⁴⁹ een oorsake voor het vleesch: maer ⁵⁰ dient malkanderen door de liefde.

46 Siet vers 1.

47 Nam. van Godt ende van Christo. siet vers 8. Gal. 1.6.

l 1.Cor. 8.9. Iude vers 4. 1.Petr. 2.16.

48 Te voren heeft hy haer vermaent om stantvastigh te blijven by de Christelicke vryheyt, hier vermaent hy haer voorders tot het recht gebruyck der selve.

49 D. om dese vryheyt te misbruycken tot volbrenginge van de begeerlickheden des vleeschs, ende tot eenen deckmantel der sonden, 1.Petr. 2.16.

50 D. hoewel ghy vry zijt van de dienstbaerheyt der wet, soo moet ghy evenwel malkanderen de diensten der liefde betoonen. Want hoewel ghy vry zijt van de wet der ceremonien, soo en zijt ghy niet vry van de wet der liefde, Rom. 13.8. 1.Petr. 2.17.

14

^m Want ⁵¹ de geheele wet wort in ⁵² een woort ⁵³ vervult, [namelick] in dit, ⁿ Ghy sult uwen naesten lief hebben, gelijck u selven.

m Rom. 13.8.

51 Gr. alle de wet, namelick, van de tweede tafel, waer in Godt ons voorschrijft hoe wy ons moeten dragen tegen onsen naesten. siet Rom. 13.8.

52 D. in een gebodt. siet Deut. 4.13.

53 D. kortelick ende sommierlick als in een hooftstuck begrepen. Siet Levit. 19.18. Matth. 22.39. Rom. 13.8.

n Levit. 19.18. Matth. 22.39. Marc. 12.31. Iacob. 2.8.

15

Maer ^o indien ghy malkanderen ⁵⁴ bijt ende vereet, siet toe dat ghy van malkanderen niet ⁵⁵ verteert en wort.

o 2.Cor. 12.20.

54 D. met twisten, lasteren, ende oneenigheden over dit stuck van de Christelicke vryheyt malkandren quelt, ende leet aendoet.

55 D. dat door uw’ twisten u geloove niet verkrenckt, ende de welstant, vrede, ende ruste der gemeynte verbroken en worde.

16

Ende ⁵⁶ ick segge, ^p wandelt ⁵⁷ door den Geest, ⁵⁸ ende en volbrenght ⁵⁹ de begeerlickheyt des vleesches niet.

56 D. dit is’t dat ick wil seggen. siet Gal. 3.17. ende 4.1. Hy verklaert hier naerder het gene hy geseght hadde vers 13. ende wijst aen ’t middel waer door het misbruyck der vryheyt vermijdet wort.

p Rom. 13.14. 1.Petr. 2.11.

57 Wanneer Geest ende vleesch in den mensche tegen malkanderen gestelt worden, soo wort door den Geest verstaen het deel des menschen dat door den Geest is wedergeboren: ende door ’t vleesch de natuerlicke verdorventheyt, die de wedergeborene noch aenkleeft. Siet Rom. 8.1.

58 Ofte, ende ghy en sult niet volbrengen: aenwijsende wat vrucht daer uyt sal volgen, als men na den Geest wandelt. Ende soo sal dan dit het middel zijn om te verhoeden het misbruyck der vryheyt.

59 D. de quade gedachten, genegentheden, bewegingen, ende lusten der verdorvene nature, die den wedergeborenen noch aenhangen.

17

^q Want het vleesch ⁶⁰ begeert tegen den Geest, ende de Geest tegen ’t vleesch: ende dese ⁶¹ staen tegen malkanderen, alsoo ⁶² dat ghy niet en doet het gene ⁶³ ghy wildet.

q Rom. 7.15, etc.

60 D. de quade lusten des vleeschs strijden tegen de goede lusten, die de H. Geest in de wedergeborene verweckt.

61 D. zijn tegenstrijdende lusten.

62 D. niet en kondt altijt volbrengen.

63 Nam. na de goede lusten ende begeerten die de H. Geest in u gewrocht heeft: gelijck oock daer tegen de lusten des Geests verhinderen dat ghy de lusten des vleeschs niet en volbrenght, Rom. 7.19, etc.

18

Maer indien ghy ⁶⁴ door den Geest geleyt wort, soo en zijt ghy ⁶⁵ niet onder de wet.

64 Namel. alsoo dat de Geest ende de goede begeerlickheden, die deselve in u werckt, de overhant in u hebben, soo dat ghy u daer door in de wegen Godts laet geleyden.

65 D. niet onder den dwangh der wet, die door vreese van de dreyginge der wet ontstaet, noch onder den vloeck des selven, noch onder het jock der ceremonien. Want dese Geest, die de wedergeborene leyt, en is niet een Geest der dienstbaerheyt tot vreese, maer der aenneminge tot kinderen, ende der vryheyt. Siet Rom. 8.15. Galat. 4.6.

19

^r De wercken ⁶⁶ des vleeschs nu ⁶⁷ zijn openbaer: welcke zijn overspel, hoererije, onreynigheyt, ⁶⁸ ontuchtigheyt,

r 1. Corinth. 3.3. Iacob. 3.14.

66 D. die het vleesch, ofte de verdorvenheyt onser nature voort brenght: ende daer in des menschen verdorvene aert behagen heeft.

67 D. zijn genoeghsaem bekent, alsoo men uyt het licht der nature weet, dat deselve quaet, schandelick, ende oneerlick zijn. Ofte, konnen niet verholen blijven, hoe seer de menschen die oock soecken te bedecken.

68 D. geylheyt, dertelheyt, wulpsheyt.

20

Afgoderije, ⁶⁹ fenijngevinge, vyantschappen, twisten, ⁷⁰ afgunstigheden, toorne, gekijf, tweedracht, ketterijen, [kolom]

69 Ofte, tooverije.

70 Ofte, jalousie, wanneer men misgunt dat het sijnen naesten wel gaet, ofte sijn voordeel soeckt met schade sijns naesten.

21

Nijdt, moort, dronckenschappen, ⁷¹ brasserijen, ende ⁷² dergelijcke: ^s van dewelcke ick u ⁷³ te voren segge, gelijck ick oock ⁷⁴ te voren geseght hebbe, dat ⁷⁵ die sulcke dingen doen ⁷⁶ het Koninckrijcke Godts ⁷⁷ niet en sullen ⁷⁸ be-erven.

71 Siet Rom. 13. vers 13. Ephes. 5.18.

72 Dit wort daer by gedaen, om datter noch veel meer zijn, ende het te langh soude vallen alle die te verhalen.

s 1.Corinth. 6.10. Ephes. 5.5. Coloss. 3.6. Apocal. 22.15.

73 D. niet alleen als een Leeraer onderwijse, maer oock als een Propheet te voren sekerlick verkondige, ende waerschouwe.

74 Nam. 1.Cor. cap. 6. versen 9, 10. Ephes. 5.5.

75 D. sulcke ende dergelijcke wercken des vleeschs.

76 Namelick, het Rijcke der heerlickheyt: ofte de eeuwige saligheyt in den hemel.

77 Namel. ’t en zy datse haer van sulcke sonden van herten bekeeren.

78 D. verkrijgen ende besitten. Want dit Rijck en wort niet verkregen uyt verdiensten, maer uyt genade, als een erffenisse. Siet Matth. 19.29. ende 25.34. 1.Corinth. 6. vers 10.

22

^t Maer ⁷⁹ de vrucht des Geests, is liefde, ⁸⁰ blijdtschap, vrede, lanckmoedigheyt, goedertierenheyt, goetheyt, ⁸¹ geloove, sachtmoedigheyt, ⁸² matigheyt.

t Ephes. 5.9.

79 D. de wercken, die de Geest Godts, in de wedergeborene werckt: en uyt welcke de wedergeboorte bekent wort.

80 Namelick, door den Heyligen Geest, Rom. 14.17. ontstaende uyt de versekertheyt dat wy vrede met Godt hebben.

81 D. trouwe in beloften ende bedieninge sijns ampts.

82 Ofte, kuysheyt, onthoudinge van onbehoorlicke lusten.

23

^v Tegen ⁸³ de soodanige ⁸⁴ en is de wet niet.

v 1. Timoth. 1.9.

83 Dat is, die dese ende dergelijcke deughden in haer leven oeffenen ende betoonen.

84 Namel. die haer sal verdoemen. Siet vers 18.

24

^x Maer ⁸⁵ die Christi zijn, ⁸⁶ hebben het vleesch gekruyst met ⁸⁷ de bewegingen ende begeerlickheden.

x Rom. 6.6. ende 13. vers 14. Galat. 2.20. 1.Petr. 2.11.

85 D. Christo door den waren geloove ingelijft, hem toebehooren: die rechte Christenen zijn.

86 D. zijn niet alleen schuldigh haren verdorvenen aert te dooden, ende die niet te laten heerschen: maer door de kracht des Geests Christi, die sy hebben ontfangen, doen oock sulcks in der daet.

87 Namelick, niet de natuerlicke, maer die tegen de wet Godts strijden, welcke voort komen uyt den verdorvenen aert des menschen, Rom. 1.24, 26.

25

Indien wy door ⁸⁸ den Geest leven, soo laet ons oock ⁸⁹ door den Geest wandelen.

88 Dat is, door den Heyligen Geest uyt den doot der sonden tot een nieuw leven opgeweckt zijn.

89 D. in ons leven volgen de leydingen des Heyligen Geests, ende de voorseyde vruchten des selven voort brengen, Rom. cap. 8. vers 5, etc.

26

⁹⁰ En laet ons niet zijn ⁹¹ soeckers van ydele eere, malkanderen ⁹² tergende, malkanderen ⁹³ benijdende.

90 De Apostel vermaent nu voorders de Galaten om eenige besondere sonden te vlieden ende deughden te betrachten. Waerom sommige het seste Capittel van hier beginnen.

91 D. eergierigh zijn, om boven andere uyt te steken, ofte over andere te heerschen.

92 Gr. beroepende, ofte, uytdagende, namelick, met verachtinge, smaetheden, schelden, ofte dergelijcke.

93 Namelick, malkanders deughden, staten, ofte gelegentheden, het welck gemeynlick uyt eergierigheyt voort komt, ende met deselve vergeselschapt is.