Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het iij. Capittel.

1 D’Apostel na een scherpe berispinge der Galaten, bewijst voorder dat de mensche niet en wort gerechtveerdight door de wercken der wet, maer door het geloove in Christum. 2 overmits sy selve hadden bevonden datse de gaven des Geests, niet door de wet maer door het geloove ontfangen hadden. 6 Bewijst het oock door het exempel van Abraham die een vader is aller geloovige. 10 ende door eenige klare getuygenissen der Heylige Schrifture. 13 Betuyght dat Christus ons van den vloeck der wet verlost heeft, ende de zegeninge verkregen. 15 Dat met dese Leere de wet niet en wort te niete gedaen, noch krachteloos gemaeckt, noch en is tegen de beloftenisse Godts. 19 maer dat deselve ons de sonde aenwijst. 24 ende als een tuchtmeester tot Christum leydet. 25 Daer na leert hy hoe de wet Mosis door Christum afgedaen is voor alle geloovige: 28 sonder onderscheyt van volcken ofte hoedanigheden. 29 alsoo die alle Abrahams zaet zijn.

1

O Ghy ¹ uytsinnige Galaten, ^a wie heeft u ² betoovert, dat ghy ³ de waerheyt niet en soudt ⁴ gehoorsaem zijn: den welcken Iesus Christus voor de oogen te voren ⁵ geschildert is geweest, onder u ⁶ gekruyst zijnde?

1 Ofte, onverstandige, onwijse. Soo noemt hy haer, om te toonen dat hy houdt datse dit deden meer uyt onbesinnetheyt ofte onvoorsichtigheyt, als uyt boosheyt. Siet dergelijcke Luce 24.25. waer mede hy dan niet en doet tegen de leere Christi, Matt. cap. 5. vers 22. Siet oock 1.Corint. 15. vers 36.

a Galat. 5.7.

2 Dat is, de oogen uwes verstants alsoo verblint, dat ghy de rechte waerheyt niet en kondt sien, gelijck de goochelaers de uyterlicke oogen der menschen betooveren, dat sy meynen te sien het gene sy niet en sien. Hy vergelijckt dan dese valsche leeraers by goochelaers, ende geeft haer de voornaemste schult van dese verleydinge, die als bedriegers met schoon spreken ende listigheden de eenvoudige verleyden.

3 Namel. des Euangeliums, dat de mensche voor Godt gerechtveerdight wort door het geloove: waer van gesproken is Cap. 2. versen 5, 14.

4 D. aennemen ende gelooven.

5 Ofte, voorgeschildert, Dat is, soo klaerlick door mijne predicatien u voorgedragen, als of het in een tafereel geschildert ware, ofte voorgeschreven.

6 D. van wiens kruycinge, mitsgaders van de oorsaken ende vruchten der selve, dat wy namelick daer door van den vloeck des wets ende dienstbaerheyt der ceremonien verlost zijn, ick u soo overvloedelick ende klaerlick hebbe geleert, als of hy selve voor uwe oogen gekruyst ware geweest.

2

⁷ Dit alleen wil ick ⁸ van u leeren, hebt ghy ⁹ den Geest ontfangen uyt de wercken der wet, ofte ¹⁰ uyt de predikinge des geloofs?

7 Namelick, uyt vele andere saken, die u souden konnen overtuygen van dwalinge.

8 Dat is, antwoort my op dese sake alleen. Niet dat hy het selve niet en soude geweten hebben, maer sulcks seght hy om te toonen dat hy met haer eygen seggen hier in sal te vreden zijn.

9 Dat is, de gaven des Heyligen Geests, als daer zijn de Geest der wedergeboorte, der heylighmakinge, ende der aenneminge tot kinderen.

10 Gr. uyt het gehoor, D. uyt de predikinge der leere des Euangeliums. Siet Iesa. cap. 53. vers 1. Ioan. cap. 12. vers 38. Rom. 10.16.

3

Zijt ghy soo ¹¹ uytsinnigh? Daer ghy ¹² met den Geest ¹³ begonnen hebt, voleyndight ghy nu ¹⁴ met het vleesch?

11 Ofte, sonder verstant, dwaes.

12 D. met de genade ende leere des geloofs, ’t welck de Heylige Geest werckt.

13 Namel. als ghy eerst tot Christum zijt bekeert, om door hem de saligheyt te soecken.

14 D. met de wercken der wet ende met de ceremonien, die uyterlick gedaen ende gesien worden: het welck de valsche leeraers den Galaten leerden.

4

Hebt ghy ¹⁵ soo veel ¹⁶ te vergeefs geleden? ¹⁷ Indien maer oock te vergeefs.

15 Nam. vervolgingen, versmaetheden, ende ongelijcken om de sake ende leere Christi.

16 D. sonder vrucht ende vergeldinge, ’t welck geschieden soude soo ghy van die leere wederom soudet afwijcken.

17 D. het zy verre dat sulcks soude geschieden, hopende dat sulcks haer niet en soude wedervaren. Ofte, soo het maer daer alleen by bleve, ende dat ghy niet en soudet noch andere swarigheden om uwe afwijckinge te verwachten hebben.

5

Die u dan ¹⁸ den Geest verleent, ende [kolom] ¹⁹ krachten onder u werckt, [doet hy dat] uyt de wercken der wet, ofte ²⁰ uyt de predicatie des geloofs?

18 Dat is, die geestelicke gaven. Siet vers 2.

19 Dat is, wonderwercken. siet 1.Cor. cap. 12. versen 10, 28.

20 Siet vers 2.

6

^b Gelijckerwijs ²¹ Abraham Gode gelooft heeft, ende het is hem tot rechtveerdigheyt gereeckent:

b Genes. 15.6. Rom. 4.3. Iacob. 2.23.

21 Siet van dit exempel Gen. 15.6. ende Rom. 4.3, etc.

7

²² Soo verstaet ghy dan, dat de gene ²³ die uyt den geloove zijn, ²⁴ Abrahams kinderen zijn.

22 Ofte, verstaet dan.

23 D. die hare gerechtigheyt soecken in Christo door het geloove.

24 Namel. geestelicke kinderen, niet na den vleesche, maer na de belofte. Siet Ioan. 8.39. Rom. 4.11. ende 9. versen 6, 7, 8. Galat. cap. 3. vers 29. Gelijck dan de Vader gerechtveerdight is, soo worden oock de kinderen gerechtveerdight, alsoo daer maer een wijse en is om gerechtveerdight te worden, namelick door het geloove in Christum. siet Rom. cap. 3. vers 30.

8

Ende ²⁵ de Schrift ²⁶ te voren siende dat Godt de Heydenen uyt den geloove soude rechtveerdigen, heeft ²⁷ te voren aen Abraham ²⁸ het Euangelium verkondight, [seggende] ^{c 29} In u sullen alle de ³⁰ volckeren ³¹ gezegent worden.

25 D. de H. Geest sprekende in de Heylige Schrifture.

26 N. Genes. 12.3.

27 Namelick, oock selfs in het Oude Testament.

28 Gr. te voren ge-euangelizeert.

c Genes. 12.3. ende 18.18. ende 22.18 ende 26.4. ende 49.10. Actor. 3.25.

29 D. in het zaet dat u belooft is, ende van u sal voort komen, het welck is Christus, gelijck vers 16 verklaert wort. Siet oock Genes. 22.18.

30 D. soo wel Heydenen als Ioden.

31 Dat is, gerechtveerdight ende saligh worden.

9

Soo dan die uyt den geloove zijn, worden gezegent ³² met den geloovigen Abraham.

32 D. op sulcker wijse als de geloovige Abraham is gezegent, ofte gerechtveerdight geweest. Siet versen 6, 7.

10

Want soo vele als’er ³³ uyt de wercken der wet zijn, ³⁴ die zijn onder den vloeck. Want ³⁵ daer is geschreven, ^d Vervloeckt is ³⁶ een yegelick die niet en blijft in al het gene geschreven is in het boeck der wet, ³⁷ om dat te doen.

33 Dat is, die hare rechtveerdigheyt ende saligheyt soecken door de onderhoudinge der wet Mosis.

34 Namelick, om datse de wet niet volkomelick en onderhouden, ende daerom door de wet de zegeninge ofte rechtveerdighmakinge niet en konnen verkrijgen. Want zegeninge ende vloeck strijden tegen malkanderen.

35 Namelick, Deut. 27.26.

d Deut. cap. 27. vers 26.

36 De Apostel volght hier de Griecksche oversettinge, alsoo deselve de meyninge van den Hebreeuschen gronttext seer wel uytdruckt, hoewel de woorden een yegelick, ende al, daer niet uytgedruckt en staen.

37 Namelick, volmaecktelick in alle deelen, ende op sulcker wijse als Godt beveelt. Ende blijckt daer uyt, dat door de wercken der wet hier verstaen worden niet alleen de wercken der wet der ceremonien, maer oock der zeden ofte tien geboden.

11

^e Ende dat niemant ³⁸ door de wet gerechtveerdight en wort voor Godt, is openbaer: ^f want ³⁹ de rechtveerdige sal uyt den geloove leven.

e Rom. cap. 3. vers 20. Galat. cap. 2. vers 16.

38 Gr. in de wet. D’Apostel gebruyckt dese wijse van spreken door de wet, uyt de wet, uyt de wercken der wet, in de wet, in eenen sin.

f Habak. cap. 2. vers 4. Rom. 1.17. Hebr. 10.38.

39 Ofte, de rechtveerdige uyt den geloove sal leven. Siet Rom. cap. 1. vers 17.

12

Doch de wet ⁴⁰ en is niet uyt den geloove: maer ^g de mensche ⁴¹ die dese dingen doet sal ⁴² door deselve ⁴³ leven.

40 Want de wet belooft het leven niet den genen die uyt den geloove willen gerechtveerdight worden, maer die de wet volmaecktelick onderhouden: het welck hy bewijst uyt de belofte die by de wet wort gedaen, Levit. cap. 18. vers 5. Ezech. 20.11.

g Levit. 18.5. Ezech. 20.11. Rom. 10.5.

41 Ofte, gedaen sal hebben: Namelick, volmaecktelick, gelijck vers 10.

42 Dat is, door sulcke volmaeckte onderhoudinge der wet.

43 Namel. eeuwelick, ende volgens dien daer door gerechtveerdight worden indien hy de wet in alles volkomelick soude onderhouden, het welck nochtans niemant en doet noch doen en kan, Rom. cap. 3. vers 9, etc.

13

^h Christus heeft ons ⁴⁴ verlost ⁴⁵ van den vloeck der wet, ⁴⁶ een vloeck geworden zijnde ⁴⁷ voor ons. Want ⁴⁸ daer is geschreven, ⁱ Vervloeckt is een yegelick die ⁴⁹ aen het hout hanght.

h Rom. 8.3. 2.Corinth. 5.21.

44 Gr. uytgekocht uyt den vloeck. Want dese verlossinge is geschiet door betalinge van een rantsoengelt voor ons, Matth. 20.28. 1.Timoth. cap. 2. vers 6.

45 D. van de straffe, tijtlicke ende eeuwige, die de wet den overtreders dreyght, ende die wy door onse overtredingen verdient hadden.

46 Dat is, heeft den toorne Godts ende de straffe der sonden op hem genomen, om deselve te dragen, ende daer mede Godts straffende gerechtigheyt te voldoen.

47 D. in onse plaetse, als onse borge, Hebr. 7.22.

48 Namel. Deut. 21. vers 23.

i Deut. 21.23.

49 D. aen het kruyce opgehangen wort. Siet Actor. 5.30. 1.Petr. 2.24. het welck te verstaen is, niet dat alle sonden verdoemt zijn, die gekruyst worden (want het tegendeel blijckt uyt het exempel van den bekeerden moordenaer, Luce 23.43.) maer om dat Godt dese wijse van straffe, als zijnde de wreetste ende smadelickste, tot een voorbeelt gestelt heeft van de straffe die sijn Sone, om ons van den vloeck te verlossen, soude moeten lijden.

14

Op dat ⁵⁰ de zegeninge Abrahams ⁵¹ tot de Heydenen ⁵² komen soude ⁵³ in Christo Iesu, [ende] op dat ⁵⁴ wy ⁵⁵ de belofte des Geests verkrijgen souden ⁵⁶ door het geloove.

50 D. de genade der versoeninge ende der rechtveerdighmakinge, als oock de erffenisse des eeuwigen levens, die Abraham ende sijnen zade belooft was, Genes. cap. 12. vers 3. ende 22.18.

51 Ofte, tot de volckeren: gelijck hem belooft was, dat in hem alle volckeren souden gezegent worden, Genes. cap. 12. vers 3.

52 D. afvloeijen soude, als uyt de fonteyne.

53 D. door Christum, als zijnde het gezegende zaet dat Abraham belooft was, vers 16.

54 Soo Ioden als Heydenen.

55 D. de geestelicke belofte, niet van tijtlicke maer van eeuwige goederen.

56 D. door Christum met waren geloove aengenomen.

15

Broeders, ick spreke ⁵⁷ na den mensche, ^k selfs eens menschen ⁵⁸ verbont ⁵⁹ dat bevestight is, ⁶⁰ en doet niemant te niete, ofte [niemant] ⁶¹ en doet daer toe.

57 D. ick sal gebruycken een exempel van menschelicke saken genomen. Siet Rom. 3.5. 1.Corinth. 9.8.

k Hebr. 9.17.

58 Het Griecksch woort diatheke, wort somtijts in ’t bysonder genomen voor een testament, Hebr. 9.17. somtijts in’t gemeyn voor allerley verbont ofte contract tusschen twee partijen. Het kan hier in beyde beteeckenissen genomen worden.

59 Namelick, met onderlinge beloften, eeden, onderteeckeningen, verzegelingen, ofte dergelijcke wijse by de menschen gebruyckelick.

60 D. en behoort noch en kan niet te niete doen.

61 Gr. verordineert yet daerboven, Namel. niet afdoen, by doen, ofte veranderen.

[fol. 103v]

16

^l Nu soo zijn ⁶² de beloftenissen tot Abraham ende sijnen ⁶³ zade gesproken. Hy en seght niet, Ende den zaden, als van vele, maer als van een, Ende uwen zade: ⁶⁴ welcke is Christus.

l Galat. 3.8.

62 D. alsoo oock en van niemant het verbont, dat Godt met Abraham en alle geloovige gemaeckt heeft, te niete maken, ofte veranderen. In het welck dewijle de beloftenissen, die Godt daer in aen sijn zijde gedaen heeft, gegront zijn niet op de onderhoudinge der wet, maer op Christum het beloofde zaet Abrahams, soo moet dat oock altijt vast ende onverandert blijven, gelijck in het volgende vers breeder verklaert wort.

63 Siet Genes. 22. vers 18. Het woort zaet wort somtijts genomen voor alle de nakomelingen, gelijck Genes. 15.18. ende 22.17. somtijts voor yemant in het bysonder uyt deselve, gelijck Gen. 4. vers 25. ende 21.13. dat het in dese tweede beteeckenisse hier moet genomen worden bewijst hier de Apostel, ende leert dat dit zaet Christus is. Siet oock Genes. c. 13. vers 15. ende 17.10.

64 Siet hier van het bewijs in de geslachtregisters Christi, Matth. cap. 1. versen 1, 2, 16. ende Luce 3. versen 23, 34. gelijck oock Isaac een voorbeelt Christi is geweest, Genes. 21.12. Rom. 9.7. Hebr. 11.18.

17

⁶⁵ Ende dit segge ick: ⁶⁶ het verbont dat ⁶⁷ te voren van Godt bevestight is ⁶⁸ op Christum, en wort ⁶⁹ door de wet, ⁷⁰ die ^m na vier hondert ende dertigh jaren gekomen is, niet ⁷¹ krachteloos gemaeckt, om ⁷² de beloftenisse te niete te doen.

65 Dat is, dit wil ick seggen met het voorgaende exempel van menschelicke verbonden ofte testamenten.

66 Dat is, dat dan veel meer het verbont Godts vast blijft, sonder veranderinge.

67 Namel. met eede, Genes. cap. 12. vers 2. ende 15.18. ende 17.4. ende 22.17. Hebr. 6.14, 15, etc. ende met andere uyterlicke teeckenen ende zegelen.

68 Namel. overmits het door den doot Christi als des Testamentmakers soude bevestight worden, Hebr. 9.15. dat oock Christus dese geestelicke zegeningen ons moeste verdienen door een volkomene voldoeninge voor onse sonden, waer van de ceremonien der wet voorbeelden waren: ende dat wy der selver niet en konnen deelachtigh worden, dan door het geloove in Christum.

69 Alsoo yemant hier tegen hadde konnen seggen, dat eer de wet gegeven was, het met de sake van Godts verbont soo mochte gelegen zijn, maer als de wet gegeven is geweest, dat doe het verbont Godts soude verandert zijn geworden: soo bewijst hier de Apostel sulcks oock onwaerachtigh te zijn.

70 Dat is, dewijle de wet soo veel jaren daer na op den bergh Sina gegeven is. Het beginsel van dese vier hondert en dertigh jaren moet gereeckent worden van dien tijt aen, als Godt beval Abraham uyt sijn lant te vertrecken, Genes. 12.1. Siet hier van breeder Exod. 12.40. Actor. 7.6.

m Genes. 15. vers 13. Exod. 12.40. Actor. 7.6.

71 Ofte, onvast. Gr. de wet, etc. en maeckt het verbont, etc. niet krachteloos.

72 Siet vers 16.

18

ⁿ Want indien ⁷³ de erffenisse ⁷⁴ uyt de wet is, soo en is’se niet meer ⁷⁵ uyt de beloftenisse: maer Godt heeftse ⁷⁶ Abraham ⁷⁷ door de beloftenisse ⁷⁸ genadelick gegeven.

n Rom. 4.14.

73 Namel. des eeuwigen levens, waer van de erffenisse van het lant Canaan een voorbeelt was.

74 D. door de volkomene onderhoudinge der wet, te verkrijgen is.

75 D. uyt het geloove, waer mede de genade ende zegeninge in Christo belooft, aengenomen wort. Want dese twee tegen malkanderen strijden, ende te samen niet en konnen bestaen. Siet Rom. 11.6.

76 Dit is te voren bewesen vers 6, etc. ende alsoo sullen dan oock alle Abrahams kinderen de erffenisse ontfangen: alsoo daer maer eenen wegh ter saligheyt en is.

77 Nam. met waren geloove aengenomen.

78 D. sonder eenige sijne verdienste, Rom. 4. versen 13, 16.

19

⁷⁹ Waer toe is dan de wet? ^o Sy is ⁸⁰ om der overtredingen wille ⁸¹ daer by gestelt, tot dat ⁸² het zaet soude gekomen zijn, ⁸³ dien het belooft was: ende ⁸⁴ sy is ^{p 85} door de Engelen ⁸⁶ bestelt ⁸⁷ in de hant ^{q 88} des middelaers.

79 Dit was een tegenwerpinge der valsche leeraers, indien de wet den mensche niet en rechtveerdight, datse dan geen gebruyck en heeft, ende te vergeefs gegeven is.

o Ioan. 15.22. Rom. 4.15. ende 5.20. ende 7.8.

80 Namel. bekent te maken, Rom. 3.20. ende 5.20. ende 7.7. ende daer van te overtuygen.

81 Ofte, geordineert.

82 Namel. dat beloofde zaet Abrahams, welck is Christus. siet vers 16. die het eynde der wet is, Rom. 10.4.

83 Namel. het erfdeel, als zijnde ’t Hooft van alle de gene die erfgenamen sullen zijn, want van hem, in hem, ende door hem is het dat wy alle de erffenisse verkrijgen, ende mede- erfgenamen met hem worden, Rom. 8.17.

84 Namelick, de wet.

p Actor. cap. 7. versen 38, 53.

85 Dat is, door den dienst der Engelen: het welck hoewel het in de historie van de gevinge der wet niet vermelt en wort, soo is het nochtans dat sulcks uyt andere plaetsen afgenomen kan worden, ende in de gemeynte gelooft is geweest. Siet Actor. cap. 7. versen 38, 53. Hebr. 2.2.

86 Ofte, geordineert.

87 Dat is, door de bedieninge. Hebr. Malach. cap. 1. vers 1.

q Deut. 5.5. Ioan. 1.17. Actor. 7.38.

88 Waer door sommige verstaen Mosem, die Godt gebruyckt heeft als een bode ende tusschenspreker tusschen hem ende het volck in het geven van de wet, Exod. cap. 19. vers 21. Andere verstaen Christum, door welcken Godt het volck Israëls uyt Egypten door de woestijne heeft geleyt, ende tot Mosem op den bergh Sina heeft gesproken, Actor. 7.38. 1.Tim. 2.5.

20

Ende de middelaer en is niet [middelaer] ⁸⁹ van eenen: maer Godt ⁹⁰ is een.

89 Dat is, van eene partije, maer is altijt van twee verschillende partijen, om die te vereenigen.

90 D. blijft altijt deselve, sonder dat hy verandert wort, niet alleen in sijn wesen, maer oock in sijnen wille, voornemen, ende besluyten. Ofte, is de eene partije van beyden.

21

⁹¹ Is dan de wet tegen de beloftenissen Godts? ⁹² Dat zy verre: want indien daer een wet ⁹³ gegeven ware ⁹⁴ die machtigh was levendigh te maken, ⁹⁵ soo soude waerlick de rechtveerdigheyt uyt de wet zijn.

91 Dit is een tweede tegenwerpinge die de valsche Apostelen, tegen het gene den Apostel terstont geseght heeft, soude konnen voorstellen, namelick, soo de wet de overtredingen ontdeckt ende verdoemt, ende de beloftenisse deselve bedeckt ende vergeeft, soo schijnen dese tegen malkanderen te strijden.

92 D. dat en volght geensins.

93 Namel. tot sulcken eynde, op dat de mensche daer door soude gerechtveerdight worden. Of, die soodanigh ware, dat de mensche die volkomelick soude konnen onderhouden.

94 D. de menschen rechtveerdigen, ende het eeuwige leven toebrengen.

95 D. soo dat soo ware, soo soude de wet strijden tegen de beloftenisse. Maer dat en is soo niet: ende daerom soo en is hier geen strijt. Siet Rom. cap. 8. vers 3.

22

^{r 96} Maer ⁹⁷ de Schrift heeft het al ⁹⁸ onder de sonde besloten, ⁹⁹ op dat de belofte ¹⁰⁰ uyt den geloove Iesu Christi ¹ den geloovigen ² soude gegeven worden.

r Rom. 3.9. ende 11.32.

96 D. dit is een bewijs, dat de wet niet en kan levendigh maken ofte rechtveerdigen, om dat niemant de wet volmaecktelick en onderhoudt, maer alle menschen daer door overtuyght worden van sonde.

97 D. de geschrevene wet, ende de Propheten als uytleggers der selve.

98 Een gelijckenisse genomen van misdadige, die in de kercker gesloten worden om bewaert te worden tot de straffe. Siet dergelijcke Rom. 11.32.

99 D. de beloofde zegeninge ende erffenisse.

100 D. door het geloove in Christum, als door een instrument waer mede de beloofde zegeninge aengenomen wort.

1 Gr. den geloovenden, Namel. in Christum: ende niet den werckenden, dat is, die door de wercken der wet de gerechtigheyt soecken, Ioan. 3.16. Rom. 3.22. ende 4.4, 5.

2 Namel. van Godt, uyt genade, om niet.

23

Doch ³ eer het geloove quam waren [kolom] wy onder de wet ⁴ in bewaringe gestelt, ende zijn besloten geweest ⁵ tot op het geloove dat geopenbaert soude worden.

3 Dat is, eer Christus, die het fondament des geloofs is, daer het geloove op siet ende steunt, in het vleesch is gekomen. Siet vers 19.

4 ’t Griecks woort beteeckent sulck eene bewaringe die met krijghsvolck ende wacht geschiet, in een vaste plaetse. De Apostel gebruyckt hier wederom deselve gelijckenisse als in het voorgaende vers, gelijck uyt het volgende woort blijckt. Doch de Apostel schijnt hier oock te sien op dit gebruyck der wet, dat deselve gedient heeft om de Ioden van de andere volcken daer mede als af te sluyten, ende gelijck als alleen te bewaren. Siet Deuter. 4.7. Psalm 147. vers 19. Ephes. 2.14.

5 D. tot op Christum, die geopenbaert soude worden, gelijck te voren.

24

^s Soo dan de wet is ⁶ onse ⁷ tuchtmeester geweest ⁸ tot Christum, op dat wy ⁹ uyt den geloove souden gerechtveerdight worden:

s Matth 5.17. Actor. 13.38. Rom. 10.4.

6 Namelick, der Ioden, die onder de wet waren.

7 Gr. Paedagogos, ’t welck beteeckent eenen die de kinderen leyt ter schole, onderwijst, ende tuchtight. Soo vergelijckt hy dan de Ioden onder de wet by kinderen, ende de geloovige Christenen by volwassene, die geenen tuchtmeester meer van nooden hebben.

8 Dat is, om ons te leyden tot Christum. Het welck de wet der zeden doet als sy ons van sonde overtuyght ende den vloeck verkondight, ende derhalven ons toont dat wy dan, om behouden te worden, onsen toevlucht tot Christum moeten nemen, die ons van de sonde ende vloeck verlost heeft: ende de wet der ceremonien, dewijle deselve de menschen niet alleen en overtuyghden van hare sonden, maer oock voorbeelden ende afbeeldingen Christi ende sijner weldaden waren, 1.Corinth. cap. 5. vers 7. Coloss. cap. 2. vers 17. ende leerden dat het gene door deselve afgebeelt was, in Christo alleen te vinden is, Hebr. 9. versen 10, 11, etc.

9 Dat is, door de verdiensten Christi met waren geloove van ons aengenomen, ende ons van Godt uyt genade toegereeckent.

25

Maer als ¹⁰ het geloove gekomen is, soo en zijn wy ¹¹ niet meer onder den tuchtmeester.

10 Dat is, Christus, op welcken het geloove siet, gelijck vers 23.

11 Overmits deselve desen sijnen dienst nu volbracht heeft, ende wy nu tot manlicken ouderdom zijn gekomen, Ephes. cap. 4. vers 13.

26

^t Want ¹² ghy zijt alle ¹³ kinderen Godts ¹⁴ door ’t geloove ¹⁵ in Christo Iesu.

t Iesa. 56.5. Ioan. 1.12. Rom. 8.15. Galat. 4.5.

12 Namelick, die het Euangelium hebt aengenomen, soo wel Heydenen als Ioden.

13 Gr. sonen, namelick, volwassene, die niet meer en staen onder den tuchtmeester. Want hoewel de geloovige des Ouden Testaments onder de wet oock Godts kinderen geweest zijn, soo is het nochtans datse als kleyne kinderen onder den tuchtmeester gehouden wierden, ende daerom van dienstknechten niet en verschilden. Galat. cap. 4. vers 1.

14 Siet Ioan. cap. 1. vers 12.

15 Dat is, door Christum, dewelcke zijnde de eygene ende eenighgeboren Sone Godts, ons verdient heeft dat wy om sijnent wille uyt genade tot kinderen aengenomen worden, Ephes. cap. 1. vers 5.

27

^v Want ¹⁶ soo vele als ghy ¹⁷ in Christum gedoopt zijt, hebt ghy Christum ¹⁸ aengedaen.

v Rom. 6.3.

16 Dat is, alle die gedoopt zijn: het welck verstaen moet worden van alle de gene die niet alleen den uytwendigen doop des waters, maer oock den inwendigen doop des Geests ontfangen, 1.Petr. cap. 3. vers 21. gelijck blijckt in Simon den toovenaer, Actor. cap. 8. versen 13, 21. die wel den uytwendigen, maer den inwendigen doop niet en heeft ontfangen.

17 Dat is, in den name ende in het geloove Christi.

18 Namelick, als een geestelick kleet, waer mede onse geestelicke naecktheyt ende schaemte bedeckt wort, ende wy als met een bruylofts kleet verciert worden, Rom. 13. vers 14.

28

¹⁹ Daer in en is noch Iode noch Grieck: daer in en is noch dienstbare noch vrije: daer in en is geen man ende wijf. ^x Want ghy alle zijt ²⁰ een ²¹ in Christo Iesu.

19 Het gene hy in het gemeyn geseght hadde van alle geloovige, dat verklaert hy breeder, ende betuyght dat onder deselve geen onderscheyt meer en is, van wat natie, conditie, ofte geslachte datse zijn.

x Ioan. 17.21.

20 Dat is, als een mensche, de eene soo wel als de andere door Christum erfgenaem gemaeckt des eeuwigen levens.

21 Niet in de politie ofte huyshoudinge, daer ongelijckheyt is, maer aengaende de weldaden Christi.

29

^y Ende indien ²² ghy Christi zijt, soo zijt ghy dan ²³ Abrahams zaet, ende ²⁴ na de beloftenisse ²⁵ erfgenamen.

y Genes. 21.12. Rom. 9.7. Hebr. 11.18.

22 Namelick, Galaten, die te voren Heydenen waert ende nu in Christum gelooft.

23 Dat is, Abrahams kinderen, gelijck gesproken wort vers 7. van welcken allen Christus het Hooft is, als het beloofde zaet Abrahams, versen 16, 19.

24 Namelick, die Abraham ende sijnen zade gedaen is, ende volgens dien niet uyt de wercken der wet. Siet vers 18.

25 Namelick, des eeuwigen levens, waer van het lant Canaan een voorbeelt was, Hebr. cap. 11. vers 9.