Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het xv. Capittel.

1 De Apostel bewijst de waerheyt van de opstandinge der dooden, met vele vaste redenen, waer van de eerste genomen is van de opstandinge Christi, welcke hy bevestight uyt de somma sijner leere, die hy na de Schriften haer hadde voorgestelt. 4 ende uyt de getuygenissen van Petrus, 6 van meer als vijf hondert broeders, 7 van Iacobus, ende van alle d’Apostelen, 8 ende van hemselve. 13 Besluyt, dat anders Christus oock niet en soude opgeweckt zijn. 14 ’t welck hy bewijst

[fol. 93v]

ongerijmt te zijn, alsoo daer mede souden te niete gemaeckt worden hare getuygenissen, de gronden des Christelicken geloofs, ende de hope der Christenen. 21 Leert dat Christus is degene die de doode sal opwecken, ende dat het geschieden sal in sijne toekomste, als hy alle sijne vyanden sal te niete doen, ende alles Gode onderwerpen. 29 Dat oock anders te vergeefs de doop gebruyckt wort voor de doode. 30 dat de geloovige, als oock hy mede, te vergeefs soo veel perijckels souden uytstaen: ende dat de Epicuristen souden recht hebben. 35 Daer na leert hy dat de geloovige doode opstaen sullen met deselve lichamen, doch met andere geestelicke hoedanigheden, als onverderflickheyt, heerlickheyt, onsterflickheyt. 47 ende dat de geloovige lichamen sullen hebben niet gelijck Adam hadde, maer gelijck Christus de Heere nu heeft. 51 Openbaert oock eene verborgentheyt, dat de gene die in de toekomste Christi leven, niet en sullen sterven, maer verandert worden. 54 ende dat als dan de doot sal verslonden worden: waer over hy een triumphliedt singht, ende Godt danckt. 58 met een vermaninge aen de Corintheren datse willen in den geloove stantvastigh blijven.

1

VOorts, broeders, ¹ ick make u bekent het Euangelium, ^a dat ick u ² verkondight hebbe, ’t welck ghy oock ³ aengenomen hebt, in ’t welck ghy oock ⁴ staet:

1 D. ick brengh u wederom in gedachtenisse.

a Galat. 1.11.

2 Gr. ge-euangelizeert.

3 Namelick, met den geloove.

4 D. tot noch toe stantvastigh zijt gebleven.

2

^b Door het welck ghy oock ⁵ saligh wort, indien ghy het ⁶ behoudt op soodanige wijse, als ick het u verkondight hebbe: ’t en zy dan dat ghy ⁷ te vergeefs gelooft hebt.

b Rom. 1.16. 1.Corinth. 1.21.

5 Ofte, saligh sult worden.

6 Ofte, onthoudt met wat reden, ofte, woorden.

7 Namelick, het welck geschiet, als men in ’t geloove niet en volherdt, ’t welck dan een bewijs soude zijn van geen oprecht geloove. siet Gal. 3. vers 4.

3

Want ick hebbe u-lieden ⁸ ten eersten ⁹ over gegeven ¹⁰ ’t gene ick oock ontfangen hebbe, ^c dat Christus gestorven is ¹¹ voor onse sonden, na ¹² de Schriften:

8 Dat is, voornamelick, als de eerste ende voornaemste hooftstucken onser Christelicke religie, 1.Corinth. 2.2. 2.Timoth. 2. vers 8. Ofte, onder de eerste, namelick, hooftstucken des Euangeliums, Hebr. 6.2.

9 Namelick, met leeren ende prediken.

10 Namelick, van Godt, ende onsen Heere Iesu Christo. Siet 1.Cor. 11.23. Soo dat dit niet en is een leere van my ofte eenige menschen versiert, maer van Godt gekomen ende ons van hem gegeven om den menschen te verkondigen.

c Iesa. 53.7. Dan. 9.24, 26. 1.Corinth. 5.7. 1.Petr. 2.24.

11 Nam. om voor deselve daer door te voldoen, tot onser versoeninge, 1.Petr. cap. 3. vers 18.

12 Namelick, des Ouden Testaments. Siet Actor. cap. 26. vers 22. Rom. 1.2. Ephes. 2.20.

4

Ende dat hy is ^d begraven, ende dat hy is ^e opgeweckt ten derden dage, na de Schriften:

d Psalm 16.10. Iesa. 53.9. Ione 1.17. Matth. 12.40.

e Psalm 16.10. Iesa. 53.8. Matth. 12.40.

5

Ende dat hy is van ¹³ Cephas ^f gesien, ^g daer na van ¹⁴ de twaelve.

13 Dat is, van Petrus. Siet van desen naem Ioan. 1.43. 1.Corinth. 1.12. Galat. cap. 2. vers 9.

f Luce 24.34. Actor. 10.41.

g Ioan. 20.19, etc.

14 Nam. Apostelen, dewelcke hoewelse doe maer elf en waren, door Iudas uytvallen het getal vermindert zijnde, nochtans den name van dat getal behielden, alsoo het selve korts daer na wederom vervult wiert. Siet Ioan. 20.24. Actor. 1.25.

6

Daer na is hy gesien ¹⁵ van meer dan vijf hondert broederen op een mael, van welcke het meerder [deel] ¹⁶ noch overigh is, ende sommige oock zijn ¹⁷ ontslapen.

15 Wanneer dit geschiet zy en wort van de Euangelisten niet beschreven. Sommige meynen dat het geschiet is op den olijfbergh, als hy ten hemel opgevaren is, Luce 24.50. Actor. 1.9. Ander meynen dat dit geschiet zy in Galilea, daer hy vele discipelen hadde. Siet Matth. 28.7.

16 Gr. tot nu toe blijven, Dat is, noch in het leven zijn.

17 D. gestorven zijn. Siet Psalm 13.4. Dan. 12.2. Matth. 9.24. ende 27.52. Actor. 7.60. 1.Corinth. 7.39. ende 11.30. ende oock hier versen 18, 20, 51.

7

Daer na is hy gesien ¹⁸ van Iacobo, daer na ¹⁹ van alle de Apostelen.

18 Onder de Apostelen zijn twee geweest, die Iacobus genaemt zijn, een die een sone Zebedei was, ende een broeder Ioannis, Matth. 4.21. ende 10.2. van Herodes gedoot, Actor. cap. 12. vers 2. ende een die een sone Alphei was, toegenaemt de kleyne, Marc. 15.40. ende de broeder des Heeren, Galat. 1.19. om dat hy een sone was van de suster des moeders onses Heeren. Siet de aenteeckeninge op Marc. cap. 15. vers 40. Actor. 12.2, 17. ende 15.13. Van wien van beyden dit verstaen moet worden is onseker, alsoo de Euangelisten van dese verschijninge oock geen gewagh en maken.

19 Waer door sommige verstaen de Apostelen, ofte de elf alle te samen by een zijnde vergadert: ende dat vers 5. deselve oock verstaen worden, doe sy sonder Thoma waren vergadert, Ioan. 20.24. Doch andere verstaen het niet alleen van de twaelve, vers 5. maer oock van alle de andere, die van hem uytgesonden waren om het Euangelium te prediken, Luce 10. vers 1. Rom. 16.7.

8

Ende ten laetsten van allen is hy oock ^h van my, als ²⁰ van een ontijdigh geboren, gesien.

h Actor. 9.3, 17. ende 23.11. 1.Corinth. 9.1. 2.Corinth. 12.2.

20 De Apostel vergelijckt hemselven hier by, ten aensien van sijne haestige ende onverwachte bekeeringe ende beroepinge, die beschreven wort Actor. cap. 9. ende geschiet is, na dat de Heere Christus ten hemel gevaren was. Ende om dat hy Christum te voren hadde vervolght.

9

Want ick ben ⁱ de minste van de Apostelen, die ²¹ niet weerdigh en ben een Apostel genaemt te worden, ^k daerom dat ick de gemeynte Godts vervolght hebbe.

i Ephes. 3.8.

21 Gr. niet genoeghsaem.

k Actor. 8. vers 3. ende 9.1. ende 22.4. ende 26.9. Galat. 1.13. 1.Timoth. cap. 1. vers 13.

10

Doch door de genade Godts ben ick ²² dat ick ben: ende sijne genade ²³ die [aen] my [bewesen is,] en is ²⁴ niet ydel geweest, ^l maer ick hebbe overvloediger ²⁵ gearbeyt, dan ²⁶ sy alle: doch ²⁷ niet ick, maer de genade Godts ²⁸ die met my is.

22 Namelick, een geloovigh Christen, ende boven dien een Apostel des Heeren.

23 Ofte, in my, tegen my.

24 Dat is, niet sonder vele vruchten voort te brengen.

l 2.Corinth. 11.23. ende 12.11.

25 Namelick, soo in het bedienen des Apostelschaps, als in het verdragen van allerley verdruckinge ende vervolginge, die hy beschrijft 2.Corinth. cap. 11.

26 Namelick, de andere Apostelen, die voor de hemelvaert Christi beroepen zijn geweest, ende met hem op der aerden verkeert hebben: gelijck oock in’t volgende vers.

27 Namelick, als door mijn eygene krachten dat werckende, overmits ick daer van maer een instrument en ben.

28 Dat is, die Godt my heeft bewesen, ende waer door hy mijnen arbeyt zegent.

11

Het zy dan ick, het zy ²⁹ sy lieden, ³⁰ alsoo prediken wy, ende alsoo hebt ghy gelooft. [kolom]

29 Namel. de andre Apostelen. siet vers 10.

30 Namel. dat Christus gestorven is voor onse sonden, begraven, ende opgestaen van den dooden. siet versen 3, 4.

12

Indien nu Christus ³¹ gepredickt wort, dat hy uyt den dooden opgeweckt is, ³² hoe seggen ³³ sommige onder u datter geen opstandinge der dooden ³⁴ en is?

31 Namelick, van my, ende van de andere Apostelen.

32 D. hoe kan dan bestaen het gene sommige seggen. Dese vrage brenght mede eene berispinge ende aenwijsinge van de ongerijmtheyt deser dwalinge.

33 Soo en was dan dese dwalinge niet gemeyn der geheeler gemeynte, maer sommiger alleen, welcker namen niet uytgedruckt en worden, gelijck 2.Timoth. 2. vers 17. op dat hyse door haer te beschamen van de bekeeringe niet en soude afschricken.

34 D. wesen en sal in de laetste toekomste Christi.

13

Ende indien daer geen opstandinge der dooden en is, ³⁵ soo en is Christus oock niet opgeweckt.

35 D. soo sal dese ongerijmtheyt daer uyt moeten volgen, dat Christus niet opgeweckt en is uyt den dooden. De reden hier van is, om dat Christus ’t hooft is, ende de geloovige sijne leden, die te samen een lichaem maken. Soo de leden niet en souden levendigh gemaeckt worden, soo en soude het hooft oock niet levendigh zijn. Want het soude een wanschapen lichaem zijn, daer van het hooft soude leven, ende de leden doot zijn ende blijven.

14

Ende indien Christus niet opgeweckt en is, soo is dan ³⁶ onse predikinge ³⁷ ydel, ende ³⁸ ydel is oock uw’ geloove.

36 D. mijne ende der andre Apostelen.

37 D. valsch, onwaerachtigh.

38 D. uw’ geloove en heeft geenen vasten gront, ende sal niet bekomen ’t eynde des selven, het welck is de saligheyt der zielen.

15

Ende soo worden wy oock bevonden valsche getuygen Godts: ³⁹ Want wy hebben van Godt getuyght, dat hy Christum opgeweckt heeft: dien hy niet en heeft opgeweckt, soo namelick de doode niet opgeweckt en worden.

39 Ofte, om dat wy tegen Godt getuyght hebben.

16

Want indien de doode niet opgeweckt en worden, ⁴⁰ soo en is oock Christus niet opgeweckt.

40 De reden van dit gevolgh siet op de aenteeck. vers 13.

17

Ende indien Christus niet opgeweckt en is, soo is uw’ geloove ⁴¹ te vergeefs, ⁴² soo zijt ghy noch in uwe sonden.

41 Namel. overmits ghy gelooft dat Christus om uwer sonden wille overgelevert is in den doot, ende om uwer rechtveerdiginge is opgeweckt, Rom. cap. 4. vers 25. het welck te vergeefs soude gelooft worden, soo hy niet opgeweckt en ware. Siet vers 14.

42 Dat is, om uwer sonden wille der verdoemenisse noch onderworpen, alsoo het een bewijs soude wesen, dat van Christo voor uwe sonden niet en soude voldaen zijn, indien hy in den doot gebleven ware.

18

Soo zijn dan oock ⁴³ verloren, die ⁴⁴ in Christo ⁴⁵ ontslapen zijn.

43 D. eeuwighlick verdoemt.

44 Dat is, in den geloove Christi, ende in de hope der saliger opstandinge door Christum, 1.Thessal. 4.14. Apocal. cap. 14. vers 13.

45 Dat is, gestorven. Siet vers 6.

19

Indien wy ⁴⁶ alleenlick in dit leven op Christum zijn hopende, soo zijn wy de ⁴⁷ elendighste van alle menschen.

46 Dat is, siende alleenlick op die dingen, ofte alleen om die dingen, die dit leven aengaen, ende die ons in dit leven souden konnen toekomen: het welck soude zijn, indien daer geen opstandinge der dooden en soude wesen.

47 Gr. elendiger. Want de Christenen niet alleen de wereltsche wellusten versaken, maer oock om de belijdenisse der waerheyt veel kruys, verdruckinge, ende vervolginge onderworpen zijn.

20

Maer nu, ^m Christus ⁴⁸ is opgeweckt uyt den dooden: [ende] ⁴⁹ is ⁿ de eerstelingh geworden der gene ⁵⁰ die ontslapen zijn.

m 1.Petr. cap. 1. vers 3.

48 Dat is, uyt de voorgaende bewijsredenen blijckt dat het seker is dat Christus van den dooden is opgeweckt.

49 Dat is, dewijle hy eerst opgestaen is, daer uyt volght, dat oock de gene die in hem ontslapen zijn, sullen opgeweckt worden, gelijck door de eerstelingen der vruchten Gode opgeoffert zijnde, de gantsche masse der selver geheylight wiert, Exod. cap. 22. vers 29. Deuter. 26.1. Rom. 11.16.

n Coloss. 1.18. Apocal. 1.5.

50 Namelick, in Christo. siet vers 18.

21

Want dewijle ^o de doot door ⁵¹ eenen mensche is, ⁵² soo is oock de opstandinge der dooden door ⁵³ eenen mensche.

o Genes. cap. 2. vers 17. ende 3.6. Rom. 5.12, 18. ende cap. 6. vers 23.

51 Namelick, Adam, vers 22.

52 Dat is, soo heeft oock Godt geordineert dat de opweckinge der dooden door eenen mensche soude gedaen worden.

53 Namelick, Christum, vers 22.

22

Want gelijckse alle ⁵⁴ in Adam ⁵⁵ sterven, alsoo sullense oock ⁵⁶ in Christo ⁵⁷ alle ⁵⁸ levendigh gemaeckt worden.

54 Ofte, door Adam, Dat is, door de sonde die Adam heeft gedaen, ende alle sijne nakomelingen in hem, als zijnde in sijne lendenen, Rom. cap. 5. vers 12.

55 Dat is, de schult ende nootsakelickheyt van te sterven, ofte van den tijtlicken doot (want van deselve wort hier alleen gesproken) over haer gehaelt ende gebracht hebben.

56 Ofte, door Christum.

57 Namelick, geloovige, die in Christo zijn ontslapen: gelijck de tegenstellinge hier vereyscht. Want hoewel Christus alle menschen in het gemeyn sal opwecken, oock de godtloose ende ongeloovige, als haer rechtveerdigh Rechter, om haer aen lichaem ende ziele eeuwelick te straffen, Matth. cap. 25. vers 32. Ioan. 5.28. Actor. 24.15. 2.Corinth. 5.10. Apocal. 20.12, 13. soo worden hier nochtans verstaen de gene die Christi zijn, ende die hy opwecken sal als haer hooft, daer van hy d’eerstelingh is, vers 23.

58 Dat is, opgeweckt uyt den dooden. Want daer van wort hier gesproken, niet van de geestelicke levendighmakinge.

23

Maer een yegelick ⁵⁹ in sijn orden: ⁶⁰ de eerstelingh Christus, daer na ⁶¹ die Christi zijn, ⁶² in sijne toekomste.

59 Namelick, des tijts van Godt daer toe bestemt.

60 Dat is, gelijck tusschen de opofferinge der eerstelingen, ende het insamelen der vruchten eenigen tijt tusschen beyden was, Exod. 23. vers 16. ende 34.22. alsoo is’er oock tijt tusschen de opstandinge Christi ende der geloovige.

61 Dat is, die hem toebehooren, die sijne lidtmaten zijn, hem door een waer geloove ingelijft. Siet de aenteeckeninge op het voorgaende vers.

62 Namelick, om te oordeelen de levende ende doode, ten uytersten dage.

24

Daer na sal ⁶³ het eynde zijn, wanneer ⁶⁴ hy ⁶⁵ het Koninckrijck ⁶⁶ Gode ende den Vader sal over gegeven hebben: ^p wanneer hy sal ⁶⁷ te niete gedaen hebben ⁶⁸ alle heerschappije, ende alle macht, ende kracht.

63 Namelick, van dese tegenwoordige eeuwe ofte werelt. Ofte, van dese regeeringe Christi, die hy nu als Middelaer bedient.

64 Namelick, Christus.

65 Namelick, dat hy nu als Middelaer bedient, door de predicatie des woorts sijne Kercke vergaderende, door sijnen Geest deselve wederbarende, ende door sijne kracht tegen de vyanden beschermende. Want dat en sal als dan niet meer noodigh zijn.

66 Dat is, Gode die daer is de Vader, namelick Christi, ende oock der geloovige, Ioan. 20.17.

p 1.Corinth. 2.6.

67 Datse niet alleen de overhant niet en hebbe, maer oock niet meer en zy.

68 Dit verstaen sommige van alle Overheden oock wettige ende goede, want die en sullen als dan niet meer van nooden zijn: Andere van alle heerschappije ende macht, het zy der onreyne geesten, ofte der menschen, die haer tegen Christi Rijck gestelt hebben.

[fol. 94r]

25

^q Want hy moet ⁶⁹ als Koningh heerschen ⁷⁰ tot dat hy alle ⁷¹ de vyanden ⁷² onder sijne voeten sal geleght hebben.

q Psal. 110.1. Actor. 2.34. Ephes. 1.20. Coloss. 3.1. Hebr. 1.13. ende 10.12.

69 Dat is, sijn Konincklick ampt als Middelaer volvoeren. Dat dan Psalm 110.1. geseght wort (waer op de Apostel hier siet) dat hy soude sitten ter rechter hant Godts, wort hier uytgeleght van den Apostel, heerschen als Koningh, gelijck oock in den selven Psalm vers 2. heerscht in het midden van uwe vyanden.

70 Daerom, soo lange dit niet en is volvoert, en sal Christus de geloovige uyt den dooden niet opwecken. Ende daer na sal hy ophouden te regneeren ofte heerschen, op sulcke wijse als hy nu als Middelaer doet.

71 Namelick, sijns Koninckrijcks, ende voornamelick den duyvel ende alle sijne instrumenten, die haer tegen hem stellen, ofte niet en willen dat hy over haer sal heerschen, Luce cap. 19. vers 27.

72 Dat is, teenemael overwonnen ende vernielt sal hebben. siet Ios. 10.24.

26

⁷³ De laetste ⁷⁴ vyant, die ⁷⁵ te niete gedaen wort, is ⁷⁶ de doot.

73 Dat is, die laetst sal overwonnen ende te niete gedaen worden.

74 Namel. des levens ende der saligheyt der menschen. Want de doot vernielt het leven, ende is daer door als een vyant der nature.

75 D. wech genomen wort, ende in plaetse van dien ’t leven wederom door de opstandinge gegeven. Siet vers 54.

76 Namelick, de tijtlicke ende lichamelicke doot: want daer van wort hier gesproken.

27

^r Want ⁷⁷ hy heeft ⁷⁸ alle dingen ⁷⁹ sijnen ⁸⁰ voeten onderworpen. Doch wanneer hy seght, dat [hem] alle dingen onderworpen zijn, soo is het openbaer, dat ⁸¹ hy uytgenomen wort die ⁸² hem alle dingen onderworpen heeft.

r Psalm 8.7. Matth. 11.27. ende 28.18. Ephes. 1.22. Hebr. 2.8.

77 Namelick, Godt de Vader.

78 Ende volgens dien oock alle vyanden, waer onder oock de tijtlicke doot is.

79 Namelick, Christi. Siet van dese plaetse breeder verklaringe Hebr. 2.6.

80 Dat is, onder hem gestelt, om al wat vyandigh is te niete te doen, dat het sijn Rijck niet meer en beschadige.

81 Namelick, Godt de Vader. Ofte, dat het is sonder dien.

82 Namelick, Christo.

28

Ende wanneer hem alle dingen sullen onderworpen zijn, dan sal oock de Sone selve ⁸³ onderworpen worden dien die hem alle dingen onderworpen heeft, op dat ⁸⁴ Godt zy ⁸⁵ alles in allen.

83 Namelick, afgeleght hebbende, niet sijne Godtlicke nature ende macht, maer dese wijse van bedieninge sijns Middelaers ampts, welcke hy als een Gesante des Vaders als dan volkomelick volbracht ende uytgevoert sal hebben.

84 Namelick, de Vader.

85 D. sijne gemeynte voorts door hemselven als ware Godt met den Sone ende den Heyligen Geest sonder middel verheerlicke.

29

Anders, ⁸⁶ wat sullen sy doen die ⁸⁷ voor de doode ⁸⁸ gedoopt worden, indien de doode gantschelick niet opgeweckt en worden? waerom worden sy voor de doode oock gedoopt?

86 Dat is, wat nut ende voordeel sullen sy voor dat doen verkrijgen?

87 Ofte, over de doode.

88 Ofte, doopinge gebruycken. Dit wort verscheydelick uytgeleght. Sommige verstaen het van’t Sacrament des doops door welcken wy gemeynschap hebben aen de doot Christi, ende opentlick betuygen dat wy als voor doode, ende der werelt afgestorvene willen gehouden zijn, Rom. cap. 6. versen 2, 3. Andere verstaen het van de gene die met kruys ende vervolginge alsoo worden gedoopt, datse gelijck als in een geduerige doot zijn. Want alsoo wort het woort doopen al te met genomen, Marc. cap. 10. vers 38. Luce 12. vers 50. Eenige verstaen het van de gene die de lichamen der doode wiesschen, alsoo de woorden voor de doode gedoopt worden, oock wel konnen overgeset worden, over de doode doopen, Dat is, wasschen, welcke wijse van doen ten tijden der Apostelen gebruyckelick was, Actor. 9. vers 37. ende het woort doopen al te met oock wasschen beteeckent, Marc. 7.4. Luce 11.38. Hebr. 9.10. het welck met het ooghmerck des Apostels oock niet qualick over een komt.

30

Waerom zijn oock ⁸⁹ wy alle ure ⁹⁰ in perijckel?

89 Namelick, Apostelen, Leeraren, ende oock alle geloovige.

90 Namelick, van niet alleen onse goederen ende goeden name, maer oock ons leven te verliesen om Christi wille. Dit soude van ons te vergeefs gedaen worden, soo daer geen opstandinge en ware.

31

⁹¹ Ick sterve alle dage, [het welck ick betuyge] ⁹² by onsen roem dien ick hebbe in Christo Iesu onsen Heere.

91 Dat is, ick en ben niet alleen in perijckel des levens, maer worde oock dagelicks met soo vele verdruckingen overvallen, dat mijn leven meer een geduerige doot is, als een leven, 2.Corinth. cap. 11. vers 23. Siet hier van 1.Corinth. cap. 4.. ende 2.Corinth. capp. 11. 12.

92 Dat is, by de getrouwigheyt, die ick in Christi sake altijt hebbe getoont, daer van ick met rechte mach roemen. Anders, by uwen roem, Dat is, by den roem die ick hebbe van u, dat ick u door mijnen dienst tot den geloove gebracht hebbe. Siet 2.Corinth. 7. vers 4.

32

Soo ick, ⁹³ na den mensche, ⁹⁴ tegen de beesten gevochten hebbe te Ephesen, wat nuttigheyt is het my ⁹⁵ indien de doode niet opgeweckt en worden? ^{s 96} Laet ons eten ende drincken: want ⁹⁷ morgen ⁹⁸ sterven wy.

93 Dat is, gelijck somtijts by de menschen geschiet. Ofte, op dat ick oock van my selven wat segge, gelijck de menschen plegen te doen, Rom. 3.5. 2.Corinth. 11. versen 16, 17, 21.

94 Dit kan verstaen worden eygentlick, dat de Apostel tot Ephesen in de schouwplaetse den wilde beesten soude voorgeworpen zijn geweest, om van deselve verscheurt te worden, zijnde nochtans van Godt wonderbaerlick daer van verlost. Dan alsoo Lucas beschrijvende het gene hem binnen Ephesen over gekomen is, Actor. cap. 19. hier van geen gewagh en doet, soo verstaen sommige dit oneygentlick van den strijt die de Apostel binnen Ephesen gehadt heeft met sijne tegenpartijen, die hy by wilde beesten vergelijckt, om datse hem sochten te verscheuren ende vernielen, gelijck hy den Keyser Nero oock vergelijckt by eenen leeuw, 2.Timoth. cap. 4. vers 17.

95 Dit kan oock bequamelick gevoeght worden met de volgende woorden.

s Iesa. 22. vers 13. ende 56.12.

96 D. laet ons in wellusten leven, ende goet cier alle dagen maken. D’Apostel verhaelt de woorden die de Epicuristen plegen te gebruycken, zijnde oock verhaelt Iesa. cap. 22. vers 13. ende wil seggen, dat sy daer in gelijck souden hebben, indien daer geen opstandinge en soude zijn.

97 Dat is, seer haest.

98 Dat is, sullen wy door de doot uyt dit leven wech genomen worden.

33

⁹⁹ En dwaelt niet. ¹⁰⁰ Quade t’samensprekingen verderven goede zeden.

99 Dat is, en laet u door sulcke redenen der Epicuristen niet verleyden.

100 Ofte, quaden ommegangh. Dit is een vers genomen uyt een Heydensch Poëet Menander, met welck Paulus wederleght de voorgaende reden der Epicuristen, toonende de schade die sulcke redenen mede brengen.

34

¹ Waeckt op ² rechtveerdelick, ende ³ en sondight niet. Want ⁴ sommige en hebben ⁵ de kennisse Godts niet. Ick segge het u ⁶ tot schaemte. [kolom]

1 Namelick, uyt den slaep der sorgeloosheyt.

2 Dat is, waerlick, ernstelick. Ofte, om rechtveerdelick te wandelen.

3 Dat is, wacht u dat ghy niet en vervalt in de grouwelicke sonde van Epicuristerije ende sorgeloosheyt.

4 Namelick, van uwe gemeynte: gelijck vers 12.

5 Namelick, de rechte kennisse: hoedanige zijn de gene, die de opstandinge der dooden loochenen.

6 Dat is, op dat ghy u meught schamen datter onder u zijn die sulcke grove ende schadelicke dwalingen volgen: ende daer door te beter bewogen worden om sulcke dwalingen te vlieden.

35

Maer, sal ⁷ yemant ⁸ seggen, ^{t 9} Hoe sullen de doode opgeweckt worden? Ende ¹⁰ met hoedanigh een lichaem sullen sy komen?

7 Namelick, van die Epicuristen.

8 Dat is, hier tegen werpen.

t Ezech. 37.3.

9 Gr. Hoe worden de doode opgeweckt, D. hoe is’t mogelick dat de doode, welcker lichamen vergaen, verrot, van de beesten gegeten, of met vyer verbrant zijn, etc. weder souden levendigh worden?

10 Dese vrage wort beantwoort vers 37, etc.

36

¹¹ Ghy dwaes, ^v het gene ghy zaeyt ¹² en wort niet levendigh, ’t en zy dattet ¹³ gestorven zy.

11 Dit seght de Apostel niet om te schelden, Matth. 5. vers 22. maer om aen te wijsen haer onverstant in dese sake, Galat. 3.1.

v Ioan. 12.24.

12 Gr. en wort niet levendigh gemaeckt, D. wast niet op, en brenght geen vruchten voort: want oock het gewas der aerden sijn leven heeft.

13 D. verrotte in de aerde. Soo ’t dan niet onmogelick en is, dat een verrot zaet ofte graen weder opwast ende groeyt, gelijck wy dagelicks sien op onse ackers, ende in onse tuynen, soo en is het oock niet onmogelick, dat Godt de verrotte lichamen wederom levendigh make.

37

Ende het gene ghy zaeyt, [daer van] en zaeyt ghy het lichaem niet ¹⁴ dat worden sal, maer ¹⁵ een bloot graen, ¹⁶ na het voor valt, van terwe, ofte van eenigh ¹⁷ der andere [granen.]

14 D. dat voort komen ende wassen sal uyt’et gezaeyde zaet.

15 Namelick, dat dorre ende verstorven schijnt te zijn.

16 Dat is, gelijck by exempel.

17 Ofte, der andere zaden.

38

Maer ¹⁸ Godt geeft het selve een lichaem, gelijck hy wil, ende een yegelick zaet ¹⁹ sijn eygen lichaem.

18 Dat is, hoewel Godt in de eerste scheppinge de aerde kracht gegeven heeft om kruyden, granen, ende vruchten voort te brengen, soo is het nochtans dat hy selve door sijne almachtigheyt soodanige gewassen oock dagelicks voort brenght, na sijn believen, Psalm 104.13, 14, etc. 1.Cor. 3.7.

19 D. van deselve soorte zijnde daer het zaet van is, uyt welck het voort komt.

39

²⁰ Alle vleesch en is niet ²¹ het selve vleesch: maer een ander is het vleesch der menschen, ende een ander is het vleesch der beesten, ende een ander der visschen, ende een ander der vogelen.

20 Dewijle tegen geworpen soude konnen worden, na de mael het vleesch van andere dieren niet opgeweckt en wort, dat alsoo ’t vleesch der menschen oock niet en sal opgeweckt worden, aengesien het eenerley schijnt te zijn, soo antwoort d’Apostel datter onderscheyt is tusschen ’t vleesch der menschen ende van andere dieren. De reden en wort niet uytgedruckt, maer is dese de voornaemste, om dat het vleesch der menschen van een redelicke ende onsterflicke ziele is levendigh gemaeckt geweest, ende ’t lichaem der andere dieren, van een onredelicke ziele, die met het vleesch sterft ende vergaet: ende oock om dat Godt aen de redelicke menschen, niet aen de onredelicke dieren, sijne genade ende rechtveerdigheyt, na lichaem ende ziele, eeuwelick wil betoonen.

21 D. van eenerley conditie: alsoo dattet met het een vleesch soude moeten gaen gelijck met het ander.

40

Ende daer zijn ²² hemelsche lichamen, ende daer zijn ²³ aerdsche lichamen: maer een andere is ²⁴ de heerlickheyt der hemelsche, ende een andere der aerdsche.

22 D. die in den hemel zijn, ofte met hemelsche hoedanigheden begaeft: gelijck daer zijn de sterren des hemels, ende gelijck wesen sullen de verheerlickte lichamen der geloovige.

23 D. die ofte van der aerden voort gekomen zijn, of op der aerden zijn, ende aerdsche hoedanigheden onderworpen.

24 D. de glantz ofte hoedanigheyt.

41

²⁵ Een andere is de heerlickheyt der sonne, ende een andere is de heerlickheyt der mane, ende een andere is de heerlickheyt ²⁶ der sterren: want de [eene] sterre verschilt in heerlickheyt van de [andere] sterre.

25 D. selfs oock is’er onderscheyt onder de lichamen die in den hemel zijn, aengaende haren glantz.

26 D. der andere sterren. Want oock de sonne ende de mane sterren zijn.

42

^{x 27} Alsoo sal oock de opstandinge der dooden zijn. ²⁸ Het [lichaem] wort gezaeyt in verderflickheyt, het wort opgeweckt in onverderflickheyt.

x Dan. 12.3. Matth. 13.43.

27 D. gelijck daer onderscheyt is tusschen vleesch ende vleesch, ende tusschen lichamen ende lichamen in heerlickheyt, soo sal oock in de opstandinge onderscheyt zijn tusschen de hoedanigheden onser lichamen, die wy nu hebben op der aerden, ende die wy hebben sullen na de opstandinge in den hemel.

28 D. dese onse lichamen, die wy nu op de aerde hebben, worden afgeleght, zijnde nu de verderflickheyt onderworpen: maer deselve opgeweckt zijnde sullen voortaen onverderflick zijn: blijvende wel deselve lichamen, maer begaeft met andere hoedanigheden.

43

Het wort gezaeyt ²⁹ in oneere, het wort opgeweckt ³⁰ in heerlickheyt. Het wort gezaeyt ³¹ in swackheyt, het wort opgeweckt in ³² kracht.

29 D. zijnde een doot lichaem, dat leelick ende onaengenaem is om te sien ende te handelen. Siet Philip. 3. vers 21.

30 D. schoon ende blinckende, gelijck de sterren ende de sonne, Matth. 13.43. ende 17.2.

31 D. zijnde allerley swackheyt, kranckheyt, ende mismaecktheyt onderworpen.

32 Namelick, om alle verderflickheyt tegen te staen, ende te weeren, ende om sich selven krachtelick ende haestelick te bewegen gelijck de mensche sal willen.

44

³³ Een natuerlick lichaem wort’er gezaeyt, ³⁴ een geestelick lichaem wort’er opgeweckt. ³⁵ Daer is een natuerlick lichaem, ende daer is een geestelick lichaem.

33 Gr. zielick, D. dat van de ziele beweeght wort in alle natuerlicke werckingen tot voedsel, beweginge, voortteelinge, ende dergelijcke, streckende.

34 D. niet ten aensien van het wesen, maer alleen ten aensien van de geestelicke hoedanigheden, daer mede het verciert sal wesen: ende om dat het door den Geest Godts sal beweeght worden, de ziele met het licht des geests vervult zijnde.

35 D. soo blijckt dan dat de mensche tweederley lichaem toegeschreven wort, niet ten aensien van het wesen, maer van wegen de hoedanigheden: zijnde hier een natuerlick lichaem, ende sal hier namaels zijn een geestelick lichaem.

45

Alsoo is’er oock ³⁶ geschreven, ^y De eerste mensche Adam is geworden ³⁷ tot een levendige ziele: ³⁸ De laetste Adam ³⁹ tot eenen levendighmakenden geest.

36 Namelick Genes. 2. vers 7.

y Genes. 2.7.

37 D. na dat Godt sijn lichaem geschapen hadde uyt het stof der aerde, heeft hy hem een redelicke ende onsterflicke ziele ingeblasen, waer door het lichaem levendigh is gemaeckt, ende beweeght wort: ende alsoo heeft hy boven het verstant, oock een dierlick ofte natuerlick leven, gelijck andere dieren ontfangen.

38 Namel. Iesus Christus, die oock tegen den eersten gestelt wort, Rom. 5.17, 18, 19. Dese woorden en worden hier niet verhaelt als aldaer oft ergens elders geschreven, maer worden van den Apostel gestelt tegen het gene van den eersten Adam geseght is, dat namelick gelijck wy van den eersten Adam een natuerlick ofte dierlick lichaem ontfangen hebben, wy oock alsoo door den tweeden Adam, namelick Christum, een geestelick lichaem sullen verkrijgen.

39 D. door de vereeninge der menschelicke nature met de eeuwige Godtlicke nature, die een levendighmakende geest is, is hy ons geworden een Vorst des levens, Actor. 3.15. Ende gelijck hy nu na de opstandinge een geestelick lichaem heeft, dat onsterflick ende onverderflick is, soo sal hy oock soodanige lichamen geven aen alle de gene die van hem afkomstigh zijn, niet door een natuerlicke voortteelinge, maer door een bovennatuerlicke wedergeboorte. Want elcken Adam deelt sijne nakomelingen mede sulcks als hy heeft.

[fol. 94v]

46

Maer ⁴⁰ het geestelicke en is ⁴¹ niet eerst, doch het natuerlicke, daer na het geestelicke.

40 Nam. lichaem. Siet vers 44.

41 De Apostel beantwoort hier mede het gene yemant soude mogen tegen werpen, Waerom en geeft ons Christus soodanige geestelicke lichamen niet soo haest wy wedergeboren zijn? ende seght dat alles op ordre moet geschieden, dat het natuerlicke moet voor gaen, ende daer na ’t geestelicke volgen, gelijck het volmaeckte volght op het onvolmaeckte.

47

⁴² De eerste mensche is ⁴³ uyt de aerde, ⁴⁴ aerdsch: ⁴⁵ de tweede mensche is ⁴⁶ de Heere uyt den hemel.

42 Namel. Adam.

43 Namelick, ten aensien van de stoffe daer uyt sijn lichaem geschapen is, Gen. cap. 2. vers 7.

44 D. hebbende een lichaem dat aerdsch is, ende na den val sterflick ende verderflick is geworden, Gen. 3.19. Gr. van stof, namelick, der aerde.

45 Namel. Christus, die een waerachtigh mensche is, ende de tweede genaemt wort, van wegen den tijt, om dat hy na den eersten gekomen is: gelijck Matth. c. 3. vers 11. Ioan. 1.27. ende een tegenbeelt des eersten is geworden, Rom. cap. 5. vers 14.

46 D. de hemelsche Heere, gelijck in de volgende verssen uytgeleght wort. Andere lesen, is hemelsch uyt den hemel: om de tegenstellinge sijne volle leden te beter te geven. Maer alle Griecksche boecken lesen, de Heere uyt den hemel, ende dat past oock wel op de tegenstellinge, alsoo de Apostel hier tegen malkanderen stelt niet den oorspronck der lichamen, maer de afkomste ende weerdigheyt van beyde dese persoonen, die elck soodanige lichamen aen de gene die van haer afkomstigh zijn, mede deelen, als sy selve hebben, vers 48. Ende hy wort geseght uyt den hemel te zijn, niet ten aensien dat sijne menschelicke nature soude uyt eenige hemelsche materie zijn voort gebracht, maer ten aensien dat hy mensche zijnde oock waerachtigh Godt is in eenen persoon, ende die nu in den hemel zijnde een verheerlickt lichaem heeft, dat met hemelsche ende geestelicke hoedanigheden verciert is.

48

⁴⁷ Hoedanigh de aerdsche [is,] ⁴⁸ soodanige zijn oock de aerdsche: ende ⁴⁹ hoedanigh de hemelsche [is,] ⁵⁰ soodanige zijn oock de hemelsche.

47 Dat is, hoedanigen lichaem Adam na den val gehadt heeft, Namelick, sterflick ende verderflick.

48 Dat is, sulcken lichaem hebben oock alle menschen natuerlicker wijse van hem afkomstigh, soo lange sy op der aerden zijn.

49 Dat is, sulck een lichaem als Christus nu in den hemel heeft, Namelick, verheerlickt, onsterflick, onverderflick, etc.

50 Sulcke lichamen sullen oock hebben alle geloovige, na dat sy van den dooden opgeweckt ende in den hemel sullen opgenomen zijn. Ende hier uyt blijckt klaerlick dat de Apostel niet en spreeckt van eenige verscheydenheyt in het wesen der lichamen, maer alleen in de hoedanigheden.

49

Ende ^z gelijckerwijs wy ⁵¹ het beelt des aerdschen gedragen hebben, ⁵² [alsoo] sullen wy oock het beelt des hemelschen dragen.

z 2.Corinth. 4.11.

51 D. Adam hier zijn gelijckformigh in sterflickheyt, ende verderflickheyt, Genes. 5.3.

52 Dat is, soo sullen wy oock Christo gelijckformigh zijn in heerlickheyt, ende onsterflickheyt, Rom. cap. 8. versen 17, 29. Philip. 3.21. 1.Ioan. 3.2.

50

Doch dit segge ick, broeders, ^a dat ⁵³ vleesch ende bloet het Koninckrijcke Godts ⁵⁴ niet be-erven en konnen, noch ⁵⁵ de verderflickheyt en be-erft ⁵⁶ de onverderflickheyt niet.

a Ioan. 1.13.

53 Dat is, sulcke lichamen, die verderflick zijn, gelijck het vleesch ende bloet in dit leven is, ende dat ten aensien datse soodanigh zijn, gelijck in het volgende verklaert wort. Siet Galat. 1.16. Ephes. 6.12. Hebr. 2.14.

54 Dat is, verkrijgen als by erffenisse, dat is, uyt genade en niet uyt verdienste. Siet Matth. 25. vers 34.

55 Dat is, een lichaem dat der verderflickheyt onderworpen is. De Apostel druckt alleen de hoedanigheyt uyt, om te toonen dat hy spreeckt niet van het wesen, maer van de hoedanigheden der lichamen. Siet vers 48.

56 D. het eeuwige leven dat onverderflick ende onverganckelick is. Het welck dewijle de geloovige sullen besitten beyde na ziele ende lichaem, soo volght dat hare lichamen oock moeten onsterflick zijn. Want sterflickheyt ende onsterflickheyt tegen malkanderen strijden, ende te samen niet en konnen bestaen.

51

Siet ick segge u ⁵⁷ eene verborgentheyt, ^{b 58} Wy en sullen wel niet alle ⁵⁹ ontslapen, maer wy sullen alle ⁶⁰ verandert worden:

57 Dat is, een sake die alle menschen, oock den Propheten ende Apostelen tot noch toe onbekent is geweest.

b 1.Thess. 4.16.

58 Namelick, menschen die als dan sullen leven, 1.Thess. 4.17. Want de dagh der toekomste Christi is onseker.

59 Dat is, sterven: het welck niet en strijt met het gene staet Hebr. 9.27. Want aldaer wort gesproken van de ordinarise wet der nature, ende niet van het gene in ’t laetste van de werelt Godt aen sommige sal willen doen. Oock sal dese veranderinge den sulcken wesen in plaetse van de doot.

60 Dat is, van sterflicke onsterflick worden. Het welck niet alleen den geloovigen sal geschieden, maer oock den ongeloovigen: doch tot verscheyden eynden; desen, om de eeuwige doot onderworpen te zijn, ende genen, om de eeuwige gelucksaligheyt te genieten: ende oock op verscheyden wijsen, der geloovige lichamen bekleet met heerlickheyt, ende der ongeloovige met smaetheyt, Dan. 12.2. Ioan. 5.29. Ende dese veranderinge sal geschieden niet in ’t wesen der lichamen, maer in hare hoedanigheden, vers 48.

52

⁶¹ In een punct des [tijts,] in eenen oogenblick, met ^{c 62} de laetste basuyne: want de basuyne sal slaen, ende ⁶³ de doode sullen onverderffelick opgeweckt worden, ende ⁶⁴ wy sullen verandert worden.

61 D. gantsch haestelick, ende snellick.

c Matth. 24.31. 1.Thess. 4.16.

62 D. met een groot ende verschrickelick geluyt, gelijck daer is der basuynen ofte trompetten. Dit geluyt wort genaemt de stemme des Soons Godts, Ioan. 5.28. een geschrey ende stemme des Archangels, ende basuyne Godts, 1.Thess. 4.16.

63 D. die voor dien tijt sullen gestorven zijn.

64 Namelick, die als dan leven sullen, siet vers 51.

53

Want ⁶⁵ dit verderffelicke ⁶⁶ moet onverderffelickheyt ⁶⁷ aen doen, ende dit sterffelicke [moet] ^d onsterffelickheyt aen doen.

65 Namelick, lichaem, dat wy nu hebben ende dragen, Iob 19. versen 26, 27.

66 De reden van dese nootwendigheyt wort aengewesen vers 50.

67 Namelick, als een nieuw kleet. Siet 2.Corinth. 5. versen 2, 3. Het selve wesen der lichamen dan sal blijven, maer sy sullen afleggen hare oude sterflicke conditie, ende de onsterflickheyt als een nieuw kleet ende cieraet aen doen. Ende dit sal zijn de veranderinge, waer van te voren is gesproken.

d 2.Corinth. cap. 5. vers 4.

54

Ende wanneer dit verderffelicke sal onverderffelickheyt aengedaen hebben, ende dit sterffelicke sal onsterffelickheyt aengedaen hebben, als dan sal het woort ⁶⁸ geschieden ⁶⁹ dat geschreven is, ^{e 70} De doot ⁷¹ is verslonden ⁷² tot overwinninge. [kolom]

68 Dat is, volkomelick vervult worden.

69 Namelick, Iesa. 25.8.

e Iesa. 25.8. Hose. 13.14. Hebr. 2.14.

70 Dit wort verstaen van de tijtlicke doot, ten aensien van de geloovige: ende kan oock verstaen worden van de eeuwige doot. Doch de Apostel past dit alhier op de tijtlicke doot, gelijck uyt het voorgaende blijckt.

71 Namelick, van Christo, vers 57. Dat is, gantschelick wech genomen, datter geen doot ofte sterven meer onder de menschen en sal wesen. Siet dergelijcke wijse van spreken 2.Corinth. cap. 5. vers 4.

72 Dat is, datse gantsch overwonnen, wech genomen, ende te niete gedaen is, Apocal. cap. 21. vers 4. Het Hebreeusch woort dat Iesaias hier gebruyckt, kan oock overgeset worden in eeuwigheyt.

55

⁷³ Doot, waer is uwen ⁷⁴ prickel? ⁷⁵ Helle, waer is uwe ⁷⁶ overwinninge?

73 Dit is als een triumphliedt, dat de Apostel singht over de overwinninge des doots, genomen, soo het schijnt, uyt den propheet Hoseas, cap. 13. vers 14. hoewel met eenige veranderinge ende byvoeginge van woorden.

74 Nam. daer mede ghy ons menschen pleeght de dootsteeck te geven.

75 Of, graf, want het Hebreeus woort Scheol, ende het Griecksch Hades, welcke van den Propheet ende van den Apostel hier gebruyckt worden, beyde beteeckent. Ende het schijnt dattet hier voornamelick het graf beteeckent, dewijle de Apostel hier handelt van de wechdoeninge des tijtlicken doots.

76 Namelick, waer door ghy de doode onder u gewelt tot noch toe gehouden hebt, die ghy als dan sult moeten weder geven, ende onder u gewelt niet langer konnen behouden. Siet Apocal. 20.13, 14.

56

De prickel nu des doots is ⁷⁷ de sonde: ende de kracht der sonde ⁷⁸ is de wet.

77 Want om der sonde wille heeft de doot macht over ons, ende is over sulcks gelijck als de wapen om ons te dooden, Rom. 5. vers 12. ende 6.23.

78 Want de sonde en wort niet gekent noch toegereeckent dan door de wet: ende als de wet ons yet gebiedt, soo strevelt ons verdorven vleesch daer tegen des te meer, om te doen dat verboden is. Siet Rom. 5.13. ende 7.7, 8, 13.

57

^f Maer Gode zy danck, ⁷⁹ die ons de overwinninge geeft ⁸⁰ door onsen Heere Iesum Christum.

f 1.Ioan. 5.5.

79 Namelick, van dese voorgenoemde ende alle andere vyanden.

80 Die dese overwinninge heeft te wege gebracht, niet voor hemselven, maer voor ons, als hy door sijne doot volkomelick voor de sonden, na eysch der wet, betaelt heeft, ende door kracht sijner opstandinge onse zielen wederbaert, ende onse lichamen ten uytersten dage sal opwecken in heerlickheyt.

58

Soo dan, mijne geliefde broeders, zijt ⁸¹ stantvastigh, ⁸² onbeweeghlick, altijt ⁸³ overvloedigh zijnde ⁸⁴ in het werck des Heeren, als die ⁸⁵ wetet dat uwen arbeyt ⁸⁶ niet ydel en is in den Heere.

81 Ofte, wel gegront, namelick, in het geloove.

82 Namelick, tegen de stormwinden ofte watervloeden van versoeckingen.

83 Dat is, met eenen ernstigen yver ende vlijt altijt voortgaende, ende toenemende.

84 Dat is, in het werck dat de Heere door den dienst der Apostelen in uwe herten gewrocht heeft, ofte dat hy ons gebiedt dat wy doen sullen, Ioan. 6.29.

85 D. versekert zijn door de beloften Godts.

86 Dat is, niet sonder vrucht ende genadige vergeldinge sal zijn.