Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het xiij. Capittel.

1 D’Apostel vermaent voorders de geloovige haer den Overheden met schuldige gehoorsaemheyt te onderwerpen, dewijle hare beroepinge van Godt is, ende die sulcks niet en doen, daer mede haer selven straffen over den hals halen, ende hare conscientien quetsen. 6 Ende gebiedt volgens dien haer oock tol ende schattinge te betalen, ende alle eerbiedinge te bewijsen. 8 Daer na vermaent hy haer tot oeffeninge der broederlicke liefde, met een verhael van de geboden der tweede tafel des wets. 11 Eyndelick vermaent hy haer, alsoo de nacht der onwetenheyt voorby is, ende het licht des Euangeliums haer is verschenen, datse haer wachten van dronckenschap, hoererije, haet, twist, ende diergelijcke sonden, ende na de deughden daer tegen strijdende trachten. 14 ende tot dien eynde den Heere Christum aentrecken, afleggende de versorginge des vleeschs tot lusten.

1

^a ALle ¹ ziele zy ² den Machten ³ over [haer] gestelt ⁴ onderwor-

a Titum 3.1. 1.Petr. 2.13.

1 Dat is, een yeder mensche van wat geslachte, staet, beroepinge, ofte ouderdom hy zy: ende volgens oock de Kerckendienaren.

2 Dat is, den Overheden, die van Godt over andere met macht ende authoriteyt gestelt zijn.

3 Gr. over hebbende, ofte, uytnemende, Dat is, overste macht hebbende: waer door verstaen worden, niet alleen de hooge Overheden, maer oock alle die onder haer in eenigh ampt van regeeringe gestelt zijn, 1.Timoth. 2.2. 1.Petr. 2.13, 14.

4 Dat is, moeten haer niet alleen gehoorsaem zijn, maer oock behoorlick erkennen, ende eere bewijsen.

[fol. 82v]

pen. ^b Want daer en is ⁵ geen Macht ⁶ dan van Godt: ende de Machten ⁷ die daer zijn, die zijn van Godt ⁸ geordineert.

b Prov. 8.15. Dan. 4.32.

5 D. geen Overheyt met macht bekleet.

6 Namelick, die niet alleen het ampt der Overheyt heeft ingestelt, maer die oock de persoonen (hoewel meest door het middel van menschen) daer toe verkiest ende stelt, Prov. c. 8. vers 15. Dan. 4. vers 32.

7 Namel. ’t zy hooge ofte leege, ’t zy opperste ofte onder andere gestelt, 1.Petr. cap. 2. versen 13, 14.

8 D. ingestelt onder het menschelick geslachte om het selve in Godts plaetse met ordre te regeeren: hoewel sommige der selve hare macht dickwils misbruycken, het welck Godt toelaet om de sonden des volcks te straffen, Iob 34. vers 30.

2

Alsoo dat die hem ⁹ tegen de Macht stelt, de ordinantie Godts wederstaet: ende diese wederstaen, sullen over haer selven ¹⁰ een oordeel ¹¹ halen.

9 Namelick, niet alleen met rebellie, gelijck Absolon, maer oock met ongehoorsaemheyt in saken die tegen Godts woort niet en strijden.

10 D. een straffe, soo van Godt, als van den Overheden.

11 Gr. ontfangen.

3

Want ¹² de Overste en zijn niet ¹³ [tot] een vreese ¹⁴ den goeden wercken, maer ¹⁵ den quaden. ¹⁶ Wilt ghy nu de Macht niet vreesen? doet het goede, ende ghy sult ¹⁷ lof van haer hebben.

12 D. de Overheden over ons gestelt.

13 Namel. van te sullen straffen.

14 D. als ghy wel doet, ende hare bevelen gehoorsaem zijt.

15 Namel. wercken, Dat is, als ghy quaet doet, ende hare bevelen overtreedt.

16 D. wilt ghy vry zijn van de vreese om van haer gestraft te worden.

17 D. van haer gepresen worden, ende met vergeldinge vereert. Want het ampt der Overheyt is, niet alleen het quaet te straffen, maer oock het goet te beloonen: door welcke twee saken als door zenuwen het lichaem der Politie t’samen gebonden ende by een gehouden wort.

4

Want sy is ¹⁸ Godts dienaresse, ¹⁹ u ten goede. Maer indien ghy ²⁰ quaet doet, ²¹ soo vreest: want sy ²² en draeght het sweert niet te vergeefs. Want sy is Godts dienaresse, ²³ een wreeckster ²⁴ tot straffe den genen die quaet doet.

18 Dat is, van Godt gestelt, om als een instrument Godts u te dienen.

19 D. om door deselve alle goet u toe te brengen, ende voor u welvaren te sorgen. Siet d’aenteeckeninge op 1.Tim. 2.2.

20 Dat is, de goede wetten der Overheden overtreedt.

21 Namel. van haer daer over gestraft te sullen worden.

22 Dat is, heeft de macht ontfangen om de quaetdoenders selfs oock met den doot te straffen, Genes. 9. vers 6. ende laet niet sonder oorsake het sweert voor hem dragen, ofte draeght het aen sijn zijde, om te kennen te geven, dat hy sulcke macht heeft, ende die tegen de boosdoenders oock sal uytvoeren.

23 Namelick, van Godts wegen, die de wrake toekomt, Rom. c. 12. vers 19.

24 Gr. toorne. Siet dergelijck Matth. 3.7. Luce 21.23. Rom. cap. 2. vers 8.

5

Daerom is ’t ²⁵ noodigh onderworpen te zijn, niet alleenlick ²⁶ om der straffe, maer oock ²⁷ om der conscientie wille.

25 Namelick, om rechte onderdanen, ende voornamelick rechte Christenen te zijn.

26 Dat is, uyt vreese van straffe. Gr. toorne.

27 D. om dat wy weten dat Godt sulcks geordineert ende bevolen heeft, ende dat over sulcks niemant met een goede ende geruste conscientie en kan zijn die dat niet en doet.

6

Want ²⁸ daerom ²⁹ betaelt ghy oock ³⁰ schattinge: ³¹ want sy ³² dienaers Godts zijn ³³ in dit selve ³⁴ geduerighlick besigh zijnde.

28 Dat is, het blijckt dat ghy de Overheden onderworpen zijt, ende behoort te zijn, om dat ghy schattinge betaelt. siet Matth. 22. vers 21.

29 Namel. aen de Overheden, ofte die van haer daer toe gestelt zijn.

30 Daer door worden verstaen alle lasten, die den onderdanen opgeleght worden.

31 Dit is een reden om te bewijsen billick te zijn dat men de Overheden gehoorsaem zy ende schattinge betale.

32 Gr. Leitourgoi, welck woort men hier siet niet alleen van kerckelicke diensten, gelijck Actor. 13. vers 2. maer oock van politijcke ende burgerlicke diensten gebruyckt te worden. siet oock Rom. 15.27. Hebr. 1.14.

33 Namelick, om Godt te dienen in het regeeren des volcks.

34 Gr. tot dat selve volherdende: dat is, in desen dienst veel arbeyt, swarigheyt, moeyten, ende sorgen geduerighlick uytstaende. siet van dit woort Actor. 1.14.

7

^c Soo ³⁵ geeft dan ³⁶ een yegelick dat ghy schuldigh zijt: ³⁷ schattinge, dien ghy de schattinge: ³⁸ tol, dien ghy den tol: vreese, ³⁹ dien ghy de vreese: eere, ⁴⁰ dien ghy de eere [schuldigh zijt.]

c Matth. 22. vers 21.

35 Gr. geeft wederom, ofte, vergeldet een yegelick de schulden.

36 Namelick, Overheyt: hoe wel het oock in het gemeyn kan genomen worden.

37 Is eygentlick het gene gestelt wort op de persoonen ofte vaste goederen.

38 Is het gene gestelt wort op de koopmanschappen, ofte op de uyt ende inkomende goederen ende waeren.

39 Namelick, den Overheden ende haren dienaren, diese gebruycken om de quaetdoenders te straffen.

40 Namelick, den Overheden het sy hooge ofte leege, 1.Petr. 2.17.

8

⁴¹ En zijt niemant yet schuldigh, ⁴² dan malkanderen lief te hebben. ^d Want die ⁴³ den anderen lief heeft, die heeft ⁴⁴ de wet ⁴⁵ vervult.

41 Dat is, betaelt een yegelick het gene waer toe ghy aen hem verplicht zijt, het zy gelt, diensten, ofte yet anders. Het welck als men niet en doet soo blijft de verplichtinge, ende schult.

42 Want die verplichtinge en kan nimmermeer afgedaen ofte af betaelt worden, maer blijft altijt een versche schult die geduerighlick moet betaelt worden.

d Galat. 5.14. 1.Tim. 1.5.

43 Dat is, sijnen naesten.

44 Dat is, de geboden van de tweede tafel der wet, gelijck in het volgende vers verklaert wort.

45 Dat is, gedaen ende onderhouden het gene niet alleen in een ofte twee geboden, maer in alle de geboden te samen ge-eyscht wort, ten aensien van alle de deelen der selve: hoe wel niemant ten aensien van de trappen der volmaecktheyt in dit leven het selve en kan volbrengen, alsoo onse liefde hier noch onvolmaeckt is, 1.Reg. 8.46. Psalm 19. vers 13. Prov. cap. 20. vers 9. Iacob. cap. 3. vers 2. 1.Ioan. cap. 1. vers 8.

9

Want dit, ^{e 46} Ghy en sult geen overspel doen, Ghy en sult niet dooden, Ghy en sult niet stelen, Ghy en sult geen valsche getuygenisse geven, Ghy en sult niet begeeren, ende soo daer eenigh ander gebodt is, wort ⁴⁷ in dit woort als in een hooftsomme begrepen, [namelick] in dit, ^f Ghy sult uwen naesten lief hebben gelijck u selven.

e Exod. cap. 20. vers 13. Deuter. cap. 5. vers 17. Matth. cap. 19. vers 18.

46 De Apostel en houdt de orden niet van de tien geboden, gelijckse in tien geboden voorgestelt worden, om dat daer aen niet soo veel is gelegen, als maer alle de geboden wel onderhouden worden.

47 D. in dit een gebodt.

f Levit. 19.18. Matth. cap. 22. vers 39. Marc. cap. 12. vers 31. Galat. cap. 5. vers 14. Iacob. 2.8.

10

⁴⁸ De liefde en doet den naesten geen quaet. Soo is dan de liefde ⁴⁹ de vervullinge der wet. [kolom]

48 Hy beschrijft hier den aerdt der liefde, gelijck oock 1.Corinth. cap. 13.

49 Siet vers 8. ende 1.Timoth. 1.5.

11

Ende dit [segge ick te meer] ^{g 50} dewijle wy de gelegentheyt des tijts weten, dat het de ure is, dat wy nu uyt ⁵¹ den slaep opwaken: want ⁵² de saligheyt ⁵³ is ons nu naerder, dan ⁵⁴ doe wy [eerst] gelooft hebben.

g Ephes. 5.14. 1.Thess. 5.6.

50 Dat is, alsoo wy nu niet meer ongeloovige en zijn, gelijck wy in voortijden waren, zijnde in den duysteren nacht der onwetenheyt, Ephes. 4.18. Coloss. c. 1. vers 13. 1.Ioan. c. 2. vers 8. maer alsoo Christus de Sonne der gerechtigheyt, Malac. cap. 4. vers 2. ende het licht der werelt, Ioan. 8.12. ons nu verschenen is.

51 Nam. der sonden, Ephes. 5.14. 1.Thess. 5.6.

52 Ofte, onse saligheyt is nu naerder, Dat is, de prijs onser hemelscher roepinge in Christo Iesu daer wy na loopen ende jagen, 1.Corinth. cap. 9. versen 24, 25. Philip. cap. 3. vers 14. welcke is het eynde onses geloofs, 1.Petr. cap. 1. vers 9.

53 Dat is, wy zijn nu door onsen Christelicken loop deselve naerder by gekomen, om deselve haest te grijpen, Philip. c. 3. vers 12. 1.Timoth. cap. 6. vers 12. ende daerom en moeten wy niet verflaeuwen om desen Christelicken loop te voleyndigen, 2.Timoth. cap. 4. vers 7. alsoo het groote schande ende schade soude zijn, dat wy soo na by gekomen zijnde door verflaeuwen ofte afwijcken deselve niet en souden verkrijgen. Want hoe yemant naerder aen den prijs komt, hoe hy behoort stercker te loopen.

54 Dat is, doe wy eerst tot het geloove Christi geroepen ende bekeert zijn.

12

^h De ⁵⁵ nacht is ⁵⁶ voorby gegaen, ende ⁵⁷ de dagh ⁵⁸ is na by gekomen. ⁱ Laet ons dan ⁵⁹ afleggen ⁶⁰ de wercken der duysternisse, ende ⁶¹ aendoen ⁶² de wapenen ⁶³ des lichts.

h 1.Thess. 5.5.

55 Namel. der onwetenheyt, 1.Thess. cap. 5. vers 5.

56 Het Griecks woort beteeckent dat deselve ten meesten deel gepasseert is. Want alle de duysternisse en is noch uyt onse herten niet volkomelick wech gedaen, 1.Corinth. 13.9, 10.

57 Namel. der salighmakende kennisse, vers 13. 1.Thess. cap. 5. vers 5.

58 Dat is, wy zijn tot het salighmakende licht der kennisse Christi gekomen, doch niet volkomelick, soo lange wy in dit leven zijn, maer hebben sulck een licht gelijck daer is als de dagh begint aen te breken ende te lichten.

i Coloss. cap. 3. vers 8.

59 Namel. gelijck de menschen als het dagh is geworden, de nachtkleederen ende deeckenen verwerpen, ende met deselve geen gemeynschap meer en hebben, Ephes. cap. 4. vers 22.

60 Dat is, de sonden, die de gene die noch in de duysternisse der onwetenheyt zijn, gewoon zijn te doen, ende voornamelick die leelicke sonden, welcke oock de menschen haer schamen openbaerlick in het licht te doen, maer die sy des nachts in duysternisse bedrijven, Iob 24. versen 15, 16. Ioan. cap. 3. versen 20, 21. 1.Thess. cap. 5. vers 7. Waer van eenige in het volgende vers verhaelt worden.

61 Ofte, aentrecken, gelijck de gene doen die uyt den slaep opstaende hare kleederen aentrecken om hare naecktheyt te bedecken, ende eerbaerlick in den dage te wandelen.

62 Dit woort beteeckent al het gene waer mede het lichaem bedeckt wort, tegen alle quetsingen: ende worden daer door alhier verstaen allerley Christelicke deughden, met welcke onse ziele niet alleen bekleet ende verciert wort, maer oock als gewapent tegen de quetsingen ende versoeckingen des duyvels ende des vleeschs. Siet Rom. 6.13. 2.Corinth. c. 6. vers 7. Ephes. cap. 6. versen 11, 12, etc. 1.Thess. cap. 5. vers 8.

63 Dat is, die voort komen van het licht der ware kennisse Godts, ende tot sijner eere voor de menschen lichten, ende die betamen den genen, die tot dit licht geroepen zijn, ende in het licht eerbaerlick willen wandelen.

13

Laet ons ⁶⁴ als in den dagh, ^{k 65} eerlick ⁶⁶ wandelen: ^l niet in ⁶⁷ brasserijen ende ⁶⁸ dronckenschappen, ^m niet ⁶⁹ in slaepkameren ende ⁷⁰ ontuchtigheden, ⁿ niet in twist ende nijdigheyt:

64 Dat is, gelijck betaemt den genen, dien door de genade Godts het licht der salighmakende kennisse verschenen is.

k Philip. 4.8. 1.Thess. 4.12.

65 Dat is, niet alleen Godtsalighlick voor Godt, maer oock eerbaerlick voor de menschen.

66 Dat is, ons leven aenstellen, ende onder de menschen verkeeren.

l Luce 21.34. 1.Thess. 5.6.

67 Waer door verstaen worden, niet eerlicke ende matige maeltijden, Genes. 21. vers 8. Ioan. cap. 2. vers 1. maer gulsige, ende ontuchtige, in welcke allerley overdadigheyt, dertelheyt, dansserye, ende lichtveerdigheyt gepleeght wort.

68 Ofte, onmatigh suypen van wijn ofte stercken dranck, Iesa. 5.22.

m 1.Corint. 6.10. Ephes. 5.5.

69 D. overspelen, ofte hoererijen, die in de slaepkameren gemeynlick gepleeght worden.

70 D. geyle ende onkuysche dertelheden.

n Iacob. 3.14.

14

^o Maer ⁷¹ doet aen ⁷² den Heere Iesum Christum, ^p ende en ⁷³ versorght ⁷⁴ het vleesch niet tot ⁷⁵ begeerlickheden.

o Galat. 3.27.

71 Of, treckt aen: Namel. als u kleet ende wapen.

72 Namel. aennemende door het geloove sijne gerechtigheyt, ende alle sijne deughden navolgende, daer mede uwe ziele bekleedende ende vercierende, Galat. 3.27.

p 1.Petr. 2.11.

73 Gr. en maeckt geen voorsorge des vleeschs.

74 Dat is, het lichaem, waer mede niet en wort verboden, dat men het lichaem niet en soude mogen versorgen met een eerlick kleet, spijse, dranck, medicijnen, ende andere dingen tot onderhoudt des selven noodigh: want dat wort oock gepresen, Ephes. 5.29. 1.Timoth. 5. versen 8, 23. maer niet om het selve in sijne quade lusten te voldoen, 1.Corinth. 9.27.

75 Namelick, die strecken tot onmatigheyt, hoovaerdije, gulsigheyt, onkuysheyt, om het selve daer in te voeden, ende sijnen eysch te geven, 1.Ioan. 2.16.