Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het xij. Capittel.

1 D’Apostel dus verre in de voorgaende Capittelen verhandelt hebbende de voornaemste leerstucken der Christelicke religie, begint nu, volgens sijne gebruycklicke orden in meest alle sijne brieven, het deel deses briefs, ’t welck bestaet in vermaningen tot een Godtsaligh Christen leven, waer van d’eerste is, dat wy ons selven Gode op-offeren, ende der werelt niet gelijck en worden. 3 Daer na vermaent hy ernstelick ende in het bysonder de gene die in de gemeynte openbare diensten ende bysondere gaven hadden, datse haer op hare diensten ofte gaven niet en verhoovaerdigen, maer deselve tot de meeste stichtinge der gemeynte getrouwelick bedienen ende besteden. 6 soo de Leeraers des woorts, 8 als de Ouderlingen ende Diakenen. 9 Voeght daer by verscheydene vermaningen tot allerley Christelicke deughden, als oprechte broederlicke liefde, 11 vyerigen yver tot Godts eere, 12 lijdtsaemheyt, bidden, hope, 13 mededeelsaemheyt, 14 sachtmoedigheyt, 15 medelijden, 16 eendrachtigheyt, nedrigheyt, 17 verdraeghsaemheyt, 18 vreedsaemheyt, 19 aflegginge van wraeckgierigheyt, 20 liefde der vyanden, 21 ende stantvastigheyt in het goede.

1

¹ ICk bidde u dan, broeders, ² door de ontfermingen Godts, ^a dat ghy ³ uwe lichamen ^{b 4} stelt tot ⁵ een levende, ⁶ heylige, [ende] ⁷ Gode welbehagelicke offerande, [welcke is] uwen ⁸ redelicken Godtsdienst.

1 Ofte, ick vermane.

2 Dat is, dewijle dan Godt ons soo veelvoudige barmhertigheyt in Christo heeft betoont, gelijck in het voorgaende geleert is: ’t welck het woordeken dan aenwijst.

a 1.Petr. 2.5.

3 Dat is, u selven, geheel. Een Hebr. maniere van spreken, waer door een deel voor het geheel genomen wort: gelijck het selve uytgeleght wort 1.Thes. cap. 5. vers 23.

b Rom. cap. 6. versen 13, 16.

4 Dat is, offert op: gelijck de offeranden voor den Heere wierden gepresenteert ende voor hem daer gestelt ende alsoo hem toege-eygent.

5 Dat is, niet lichamelick door slachtinge gedoot, maer geestelick door doodinge der begeerlickheden geslachtet zijnde om Gode te leven, Rom. 6. vers 11. 2.Corinth. cap. 5. vers 15. Coloss. cap. 3. versen 3, 5.

6 Dat is, gelijck de beesten die in het Oude Testament opgeoffert wierden sonder vlecke ofte gebreck moesten zijn, Exod. cap. 12.vers 5. Levit. cap. 1. vers 10. Deut. cap. 15. vers 21. dat alsoo wy ons afsonderen van alle onheyligheden.

7 Dat is, voorkomende uyt een oprecht ende verslagen herte door het geloove gereynight, sonder welck Gode geen offeranden en behagen, Iesa. cap. 1. vers 11. ende 66.3. Ierem. c. 6. vers 20. ende 7.20. Hos. cap. 6. vers 6. Hebr. cap. 11. versen 4, 6.

8 Dat is, een Godtsdienst die niet en bestaet in uyterlick op-offeren van onredelicke dieren, gelijck in het Oude Testament, maer in een geestlick op-offeren van redelicke menschen, D. van u selven, Hebr. cap. 13. vers 15. 1.Petr. cap. 2. vers 5.

2

^c Ende en wort ⁹ deser werelt ¹⁰ niet gelijckformigh, maer ¹¹ wort verandert door de vernieuwinge uwes ¹² gemoedts, ^d op dat ghy meught ¹³ beproeven welcke de goede ende welbehagende, ende volmaeckte ¹⁴ wille Godts zy.

c Ioan. 2.15.

9 Gr. deser eeuwe: Namelick, die in het boose gelegen is, 1.Ioan. cap. 5. vers 19.

10 Dat is, neemt niet aen de forme ofte gedaente deser boose werelt. Hoedanigh deselve forme nu was, beschrijft de Apostel Rom. cap. 13. vers 13. Ephes. 4. versen 18, 19. ende Petrus, 1.Petr. cap. 4. vers 3. ende Ioannes, 1.Ioan. cap. 2. vers 16.

11 Gr. in forme, ofte, gedaente herstelt: niet na lichaem, gelijck de Poëten in hare fabelen dichten somwijlen geschiet te zijn, maer na de ziele ende krachten der selve, Namelick, na het verstant ende na den wille, ende genegentheden.

12 Of, verstants. Siet Ephes. 1.18. ende 2.3. ende 4.23. Coloss. cap. 1. vers 21.

d Ephes. 5.17. 1.Thess. 4.3.

13 D. onderscheyden: ofte, een proeve geven door u Godtsaligh leven dat ghy verstaet welcke de goede wille Gods zy.

14 Namelick, na den welcken als den eenigen ende volmaeckten regel, wy ons leven moeten aenstellen: die hy in sijn woort ons volkomelick geopenbaert heeft.

3

Want door ¹⁵ de genade ^e die my ge-

15 Dat is, na het ampt des Apostelschaps, dat my uyt genaden bevolen is, ende na de authoriteyt die my als een Apostel ende Gesante Godts van hem gegeven is.

e Rom. cap. 1. vers 5.

[fol. 82r]

geven is, ¹⁶ segge ick ¹⁷ eenen yegelicken die onder u is, ^f dat hy niet ¹⁸ wijs en zy boven het gene men behoort wijs te zijn: maer dat hy ¹⁹ wijs zy tot ²⁰ matigheyt, gelijck als ^{21 g} Godt ²² eenen yegelicken ²³ de mate des geloofs ²⁴ gedeelt heeft.

16 Dat is, ick gebiede.

17 Nam. die eenige publijcke bedieninge, of bysondere gave heeft. Deut. 29. vers 29. Prov. c. 25. vers 27. Eccl. 7.16.

f Ephes. 4.7.

18 Gr. overwijs en zy: Namel. boven sijn begrijp, ofte beroepinge. Of, niet en late hem voorstaen dat by hem overvloediger wijsheyt is als by andere.

19 Nam. in Godtlicke saken: want die mogen ende moeten oock van ons met eerbiedinge ende aendachtige neerstigheyt ondersocht worden.

20 Nam. des verstants ofte der wetenschap: gelijck het Griecks woort mede brenght, hem te vreden houdende met kennisse der dingen die ter saligheyt noodigh ofte dienstigh zijn.

21 D. gedenckende dat het Godt is die de kennisse die ghy hebt, u gegeven heeft, 1.Cor. 7.17. ende dat ghy daerom u niet en moet over deselve verhoovaerdigen.

g 1.Corinth. 12.11. Ephes. 4.7.

22 D. gedenckende oock dat ghy die kennisse alleen niet en hebt, maer dat deselve, ende dickwils oock noch meerder, aen andere is medegedeelt.

23 Dat is, na de portie, die elck een der geloovigen van Godt uytgedeelt is. Want daer en is niemant die een volmaeckte kennisse van alles heeft, maer de eene heeft mindere, de andere meerdere, 1.Corinth. cap. 7. vers 7. ende 13.9. Ephes. 4.7.

24 Namel. als een huysvader die elck een sijner huysgenooten sijne portie uyt deelt, den eenen wat meerder, den anderen wat minder, den eenen dit, den anderen wat anders.

4

²⁵ Want ^h gelijck wy in een lichaem vele leden hebben, ende de leden alle niet deselve werckinge en hebben:

25 Dit verklaert hy met de gelijckenisse van een lichaem ende van des selfs ledematen: waer mede hy bewijst dat alle de diensten ende gaven, die de een of de ander lidtmaet der gemeynte heeft, volgens de gemeynschap der Heyligen, tot gemeene stichtinge des gantschen lichaems der gemeynte moeten bestedet worden. Siet van dese gelijckenisse oock 1.Corinth. cap. 10. vers 17. ende 12.12, etc. Ephes. 4.12, 16, 25. ende 5.30. Coloss. cap. 2. vers 19. ende 3.15.

h 1.Corinth. 12.27. Ephes. cap. 1. vers 23. ende 4.16. ende 5.23. Coloss. 1.24.

5

ⁱ Alsoo zijn wy vele een lichaem in Christo, maer elck een zijn wy malkanders leden.

i 1.Corinth. 12.4. 2.Cor. 10.13. 1.Petr. cap. 4. vers 10.

6

²⁶ Hebbende nu ^k verscheydene ²⁷ gaven, na de genade die ons gegeven is,

26 Namelick, sommige extra-ordinarise, van welcke de Apostel handelt 1.Corinth. capp. 12. 14. sommige ordinarise, van welcke hier voornamelick gehandelt wort: die oock verscheyden zijn, gelijck hier na verklaert wort.

k 1.Corinth. cap. 12. vers 4.

27 Gr. Charismata: soo worden de bedieningen ende de gaven daer toe noodigh genaemt, om datse van Godt den menschen uyt genade geschoncken worden.

7

²⁸ [Soo laet ons die gaven besteden,] het zy ^{29 l} prophetie, na ³⁰ de mate des geloofs: ^m het zy ³¹ bedieninge, in het bedienen: het zy ³² die leert, in het leeren:

28 Andere vervullen dit aldus, Het zy prophetie, soo laet ons wijs zijn na de mate des geloofs, etc.

29 D. de gave ofte beroepinge om te propheteeren: waer door verstaen wort de gave niet soo seer om toekomende dingen voor te seggen, gelijck gehadt hebben de Propheten des Ouden Testaments, ende in den Nieuwen, Agabus, Paulus, Petrus, Ioannes, ende andere, gelijck dit woort genomen wort 1.Corinth. cap. 12. vers 28. Ephes. c. 4. vers 11. als van het recht verstant der Heylige Schrifture uyt te leggen, ende tot vertroostinge ende vermaninge de gemeynte toe te passen. Siet 1.Corinth. cap. 14. versen 1, 3.

l 1.Corinth. cap. 12. vers 10.

30 Gr. analogian: waer door verstaen wort, of de mate van kennisse, die yemant van Godt gegeven is, gelijck vers 3. ende Ephes. 4. vers 7. ofte de gelijckmatigheyt ende over een kominge der hooftstucken der Christelicke leere, klaerlick uytgedruckt in Godes woort, ende in de artijckelen des geloofs, die als een regel zijn, na welcke alle uytleggingen der Heylige Schrifture moeten gedaen worden.

m 1.Petr. cap. 4. versen 10, 11.

31 Gr. diakonian, welck woort hier in het gemeyn genomen wort voor de bedieningen die hier na in bysondere soorten afgedeelt worden. Siet Actor. 1.17. 1.Corinth. 12.5.

32 D. die beroepen is om een Leeraer te zijn: welcke Leeraers, alsoose hier van de Vermaners onderscheyden worden: soo meynen sommige dat hier door worden in ’t bysonder verstaen de gene die voornamelick geroepen zijn om de Christelicke leere te verklaren, ende deselve tegen de valsche leeraers ende tegensprekers te verdedigen.

8

Het zy ³³ die vermaent, in het vermanen: ³⁴ die uytdeelt, ^{n 35} in eenvoudigheyt: ³⁶ die een voorstander is, in neerstigheyt: ³⁷ die barmhertigheyt doet, ^{o 38} in blymoedigheyt.

33 Of, vertroost: waer door verstaen konnen worden de Leeraers, die voornamelick beroepen zijn om de Christelicke leere de gemeynte toe te passen tot vermaninge ende vertroostinge: die andersins Herders genaemt worden, Ierem. cap. 3. vers 15. ende 23.4. Zach. 10. vers 2. Ephes. cap. 4. vers 11. 1.Petr. cap. 5. versen 2, 4.

34 Dat is, die beroepen is om de aelmoessen ende collecten der gemeynte te vergaderen, ende aen den armen na haren noot uyt te deelen, die bysonderlick Diakenen genoemt worden. Siet van deselve Actor. cap. 6.

n Matth. 6.1, 2, 3.

35 Namel. des herten: niet straf ofte hooghmoedigh zijnde tegen den armen, niet uyt gunste, ofte nijt gevende: maer met een medelijdend’ende eenvoudigh herte haren noot aensiende, ende haer na den selven getrouwelick bystaende.

36 Ofte, die over andere gestelt is. Waer door verstaen konnen worden de Ouderlingen, die in den woorde niet en arbeyden, 1.Timoth. 5.17. maer met de Herders opsicht hebben over de gemeynte, om deselve te regeeren, ende in Christelicke vrede ende discipline te houden: die anders genaemt worden Regeeringen, 1.Cor. 12.28.

37 Daer door kan verstaen worden een sekere soorte van Diakenen ende Diakenissen die bysondere opsicht ende bedieninge hadden over de krancke, ballingen, ende vreemdelingen, 1.Timoth. 5.9. ’t welck een van de bysonderste wercken der barmhertigheyt is.

o Deut. 15 7. 2.Cor. 9.7.

38 Dat is, met een gewilligh ende toegenegen herte, sonder haer te laten dien moeijelicken dienst verdrieten, ofte haer tegen den armen gemelick te toonen.

9

³⁹ De liefde zy ⁴⁰ ongeveynst. ^p Hebt ⁴¹ eenen afkeer van het boose, ende ⁴² hanght het goede aen.

39 Onder de Christelicke deughden wort dese voor aengestelt, om dat alle andere deughden daer in begrepen zijn, ende met deselve vergeselschapt moeten worden, Rom. c. 13. versen 8, 9, 10. 1.Corinth. cap. 13. vers 2. 1.Timoth. 1.5.

40 Dat is, bestaende niet alleen in woorden ende uyterlicke gebeerden, maer voornamelick in een oprechte toegenegentheyt des herten, 1.Ioan. 3.18. 1.Petr. 1.22.

p Psalm 97.10. Amos 5.15.

41 Hy vermaent het quaet niet alleen te vlieden, maer oock als een grouwelicke sake te haten, Psalm 139.22.

42 Gr. kleeft aen, ofte, wort aengekleeft, Namel. gelijck als met lijm, vast aen het goede houdende sonder daer van afgetrocken te worden, 1.Corinth. 6.16, 17. In dese twee stucken bestaet de gantsche bekeeringe des menschen, Psalm 34.15. Iesa. 1.16.

10

^q Hebt malkanderen ⁴³ hertelick lief met ⁴⁴ broederlicke liefde. ^r Met eere d’een den anderen ⁴⁵ voorgaende.

q Ephes. 4.1, 2 Hebr. 13.1. 1.Petr. 1. vers 22. ende 2.17.

43 Het Griecks woort beteeckent sulcken liefde waer mede de ouders hare kinderen van naturen lief hebben, welcke is de grootste ende heftighste.

44 Dat is, sulcke als betaemt den genen die niet alleen van een vleesch en zijn, Iesa. cap. 58. vers 7. maer die oock door het geloove broeders zijn van eenen Vader in de hemelen, 1.Thess. cap. 4. vers 9. Hebr. 13.1. 1.Petr. c. 1. vers 22. ende 2.17.

r Philip. 2.3. 1.Petr. 5.5.

45 Dat is, bejegent malkanderen met alle burgerlicke eerbiedinge ende beleeftheyt na een yegelicks staet, sonder te verwachten dat ghy eerst van uwen broeder alsoo bejegent wort.

11

Zijt niet ⁴⁶ traegh ⁴⁷ in ’t beneerstigen. [kolom] ⁴⁸ Zijt vyerigh van geeste. ⁴⁹ Dient den Heere.

46 Ofte, luy.

47 Gr. in de beneerstinge, Dat is, in de wercken uwer beroepinge neerstelick waer te nemen.

48 D. yverigh, niet laeuw. Apoc. 3.16.

49 Dat is, wilt als dienstknechten des Heeren vlijtelick betrachten alles wat tot sijnen dienst ende eere vereyscht wort, Psalm 2.11. Ephes. c. 6. vers 7. Andere lesen in het Griecks voor Kyrio, D. den Heere, Kairo, D. den tijt: in sulcken sin gelijck Ephes. 5.16. Coloss. 4.5.

12

^{s 50} Verblijdt u ⁵¹ in de hope. ^t Zijt geduldigh in de verdruckinge. ^v Volherdet in den gebede.

s Rom. 15,13. 1.Thess. 5.16.

50 In dit vers worden drie remedien aengewesen om te gebruycken in tijt van kruys ende tegenspoet.

51 Nam. der verlossinge ende der saligheyt.

t Hebr. 10.36. ende 12.1. Iacob. 5.7.

v Luce 18.1. Ephes. 6.18. Coloss. 4.2. 1.Thess. 5.17.

13

^{x 52} Deelt mede tot de behoeften ⁵³ der heylige. ^{y 54} Tracht na herberghsaemheyt.

x 1.Cor. 16.1.

52 D. Hebt oock mede u deel in ’t geven tot onderhoudt der armen. Of, hebt gemeynschap aen de nooden der heyligen.

53 D. der arme gebreck-lijdende Christenen.

y Hebr. 13.2. 1.Petr. 4.9.

54 Gr. volght ofte vervolght de herberghsaemheyt, jaeghtse na: gelijck Abraham ende Loth deden, Genes. 18. versen 1, 2. ende 19.1, 2.

14

^z Zegent’se die u vervolgen: ⁵⁵ zegent ende ⁵⁶ en vervloeckt niet.

z Matth. cap. 5. vers 44. 1.Corinth. 4.12.

55 Dit woort verhaelt hy noch eens, om te toonen hoe noodigh dese vermaninge zy.

56 Namelick, gelijck gemeynlick de vleeschlicke menschen doen, 1.Cor. c. 4. vers 12. 1.Petr. cap. 2. vers 23.

15

⁵⁷ Verblijdt u met den blijden: ende weent met den weenenden.

57 Dat is, soo het uwen naesten wel gaet, dat hy oorsake heeft om daer over blijde te zijn, verblijdt u oock over sijnen voorspoet: ende soo hy daer tegen in elende ende tegenspoet is, ende daer over bedroeft is, laet u oock sijn elende ter herten gaen als of het u selve aengingh, 1.Corinth. cap. 12. vers 26. Hebr. cap. 13. vers 3.

16

^a Weest ⁵⁸ eens gesint onder malkanderen. ^b En tracht niet na ⁵⁹ de hooge dingen, ⁶⁰ maer voeght u ⁶¹ tot de nedrige. ⁶² En zijt niet wijs by u selven.

a Rom. 15.5. 1.Corinth. 1.10. Philip. cap. 2. vers 2. ende 3.16. 1.Petr. cap. 3. vers 8.

58 Dit wort verstaen niet alleen van de eenigheyt van gevoelen ende verstant in de hooftstucken der Christelicke leere, maer oock voornamelick van de eenigheyt der gemoederen ende genegentheden tot malkandren.

b Prov. 3.7. Iesa. 5.21.

59 Namel. die uw’ begrijp, krachten, ofte beroepinge te boven gaen: of, en gevoelt niet, Namel. van u selven, hooge dingen.

60 ’t Griecks woort beteeckent sich van yemant mede laten leyden, D. sich na yemant voegen.

61 Namel. dingen ofte saken, gelijck hy te voren hooge dingen heeft uytgedruckt, dat is, dingen die na nedrigheyt sien.

62 Siet vers 3.

17

^{c 63} Vergeldet niemant quaet voor quaet. ^{d 64} Besorght ’t gene eerlick is ⁶⁵ voor alle menschen.

c Prov. 20.22. Matth. 5.39. 1.Cor. 6.7. 1.Thess. 5.15.

63 Het selve leert oock Christus, Matth. 5.39.

d 2.Cor. 8.21. 1.Petr. 2.12.

64 D. bevlijtight u om sorghvuldelick te betrachten.

65 D. in tegenwoordigheyt niet alleen voor Godt, maer oock voor allerley menschen, soo wel voor de ongeloovige als voor de geloovige, 2.Corinth. 8.21.

18

^e Indien het ⁶⁶ mogelick is, ⁶⁷ soo veel in u is, houdt vrede met ⁶⁸ alle menschen.

e Marc. 9.50. Hebr. 12.14.

66 Namel. dat het met goede conscientie kan gedaen worden: ofte, ’t en zy de boosheyt der menschen soo groot zy, dat het onmogelick zy met deselve vrede te houden.

67 D. dat ghy geen oorsake van onvrede en geeft, ende aen uwe zijde alles toebrenght wat dienstigh is om den vrede te houden of te maken.

68 Namel. niet alleen met de geloovige, daer toe hy ons vermaent vers 16. maer oock met de ongeloovige die buyten zijn.

19

^f En wreeckt u selven niet, beminde: maer ⁶⁹ geeft den toorne plaetse. Want daer is geschreven, ^g My [komt] de wrake [toe:] ick sal ’t vergelden, seght de Heere.

f Matth. 5.39. Luce 6.29.

69 Sommige verstaen dit van den toorn des menschen, namelick, ofte des genen die verongelijckt is, dat hy sijnen toorn over het ongelijck hem aengedaen, plaetse, dat is, tijt geve om te stillen: ofte des genen die ongelijck doet, dat men den selven niet tegen en sta, om hem niet meer te verbitteren, maer sijnen toorne wijcke, ende alsoo plaetse geve. Doch het gene navolght schijnt te vereyschen dat dit moet verstaen worden van den toorne, dat is, van de wrake Godts, die hy doen sal over de gene die ongelijck doet, welcke wrake men plaetse geeft, als men Gode de wrake op geeft.

g Deut. 32.35. Hebr. 10.30.

20

^h Indien dan ⁷⁰ uwen vyant ⁷¹ hongert, soo ⁷² spijsight hem: indien hem dorst, soo geeft hem te drincken. Want dat doende sult ghy ⁷³ kolen vyers op sijn hooft hoopen.

h Prov. 25.21. Matth. 5.44.

70 D. die hem vyandelick tegen u draeght, niet dien ghy hatet oft vyant zijt, want dat den Christenen niet en betaemt.

71 D. in eenigen noot is, ende daer in uwe hulpe van doen heeft: een deel voor het geheel genomen.

72 D. bewijst hem alle diensten der liefde in sijnen noot.

73 Dat is, ghy sult hem daer mede opwecken om sijn ongelijck te kennen, hem daer van te bekeeren, ende ophouden u meer quaet te doen, gelijck yemant dien een kole vyers op sijn hooft geleght wort, het selve terstont gevoelt ende afschuddet als het selve niet konnende verdragen.

21

En wort ⁷⁴ van het quaet niet ⁷⁵ overwonnen, maer ⁷⁶ overwint het quaet ⁷⁷ door het goet.

74 D. van het ongelijck dat u aengedaen wort.

75 Namel. om daer door tot wraeckgierigheyt gebracht te worden.

76 Dat is, neemt wech, verbreeckt, versacht.

77 D. met lanckmoedigheyt ende weldadigheyt.