Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het x. Capittel.

1 Na eene betuyginge van sijne genegentheyt tot de Ioden, handelt d’Apostel breeder van de naeste oorsake harer wederspannigheyt tegen Christum. 5 Stelt daer na een onderscheyt, selfs met de woorden Mosis, tusschen de rechtveerdigheyt der wet, daer de Ioden haer aen hielden, ende de rechtveerdigheyt des geloofs, dat sy verwierpen, ende beschrijftse beyde met hare eygenschappen. 12 Verklaert voorder dat Godt door de predicatie des Euangeliums nu in de geheele werelt beyde Ioden ende Griecken roept tot het geloove in Christum. 16 maer dat het meerderen deel der Ioden dese roepinge ongehoorsaem waren, ende dat de Heydenen daer en tegen deselve gehoorsaemden. 19 het welck hy bewijst alsoo door de Propheten voorseght te zijn.

1

BRoeders, de toegenegentheyt mijns herten, ende het gebedt dat [ick] tot Godt voor Israël [doe,] is ¹ tot [hare] saligheyt.

1 D. op dat sy bekeert, ende alsoo saligh mochten worden: het welck verstaen wort van de gene die uyt onwetenheyt dwaelden, gelijck uyt het volgende vers blijckt: niet van de gene die in den H. Geest sondighden, van welcke Christus spreeckt Matth. 12.31.

2

Want ick geve haer getuygenisse, dat sy ^{2 a} eenen yver tot Godt hebben, maer ³ niet met verstant.

2 Gr. yver Godts, Dat is, eene vyerige begeerte hebben om de wet Godts, ende den Godtsdienst door Mosem ingestelt, voor te staen, ende tegen te staen de gene welcke dien schenen te willen veranderen.

a Rom. 9.31. Actor. 22.3. Galat. cap. 4. vers 17.

3 Gr. niet na kennisse, Dat is, niet met rechte kennisse waer toe de Wet ende de Godtsdienst in het Oude Testament was ingestelt, gelijck het volgende vers oock mede brenght.

3

Want alsoo sy ⁴ de rechtveerdigheyt Godts niet en kennen, ende ⁵ hare eygene gerechtigheyt soecken ⁶ op te richten, soo en zijn sy der rechtveerdigheyt Godts ⁷ niet onderworpen.

4 Dat is, die Godt in den Euangelio geopenbaert heeft, ende die ons Godt door Christum schenckt, 2.Corinth. 5. vers 21. Philip. cap. 3. vers 9.

5 Namelick, door hare eygene wercken, ofte door de gehoorsaemheyt der wet: daer in sy nochtans verre te kort komen, gelijck bewesen is van alle menschen, Cap. 3. ende van Abraham ende David, Cap. 4.

6 Gr. te stellen. Hier wort de vermetelheyt van het menschelick gemoedt beteeckent, dat sijne eygene gerechtigheyt voor Godt staende wil houden, gelijck de Pharizeen, Luce cap. 18. versen 11, 12.

7 Dat is, en willen haer selven die niet onderwerpen: ende daerom en konnen sy tot de gerechtigheyt die voor Godt bestaet niet komen: gelijck Rom. cap. 8. vers 7.

4

^b Want ⁸ het eynde der wet is Christus, tot rechtveerdigheyt een yegelick die gelooft.

b Matth. 5.17. Actor 13. vers 38. 2.Corinth. 3.13. Galat. 3.24.

8 Dat is, het ooghmerck waerom de wet door Mosem is gegeven, is op dat de menschen daer door tot kennisse harer sonden gebracht zijnde, tot Christum ende sijne rechtveerdigheyt souden haren toevlucht nemen, als die de wet voor ons volkomelick volbracht heeft. Siet Galat. cap. 3. vers 19, etc.

5

⁹ Want Moses beschrijft de rechtveerdigheyt die uyt de wet is, [seggende,] ^c De mensche ¹⁰ die dese dingen doet, sal door deselve leven.

9 In dese seven navolgende verssen stelt den Apostel een klaer onderscheyt tusschen de rechtveerdigheyt der wet, ende des geloofs: ende bewijst soo wel de eene als de ander met de woorden Mosis selve.

c Levit. 18.5. Ezech. cap. 20. vers 11. Galat. cap. 3. vers 12.

10 Namelick, volmaecktelick, ende sonder yet na te laten, Deuter. cap. 27. vers 26. Galat. cap. 3. vers 10. Iacob. cap. 2. vers 10.

[fol. 80v]

6

Maer de rechtveerdigheyt die uyt den geloove is ¹¹ spreeckt aldus, ^{d 12} En seght niet ¹³ in uw’ herte, ¹⁴ Wie sal in den hemel opklimmen? ¹⁵ het selve is Christum [van boven] afbrengen.

11 Dat is, luyt aldus: of, van deselve wort aldus gesproken Deut. 30.11, 12.

d Deuter. 30.12.

12 Sommige meynen dat dese woorden eygentlick van de bevelen des geloofs door Mosen gesproken zijn, alsoo hy rechts te voren gehandelt hadde van de besnijdenisse des herten ende ware bekeeringe, welcke eygentlick beloften sijn des Euangeliums, ende niet der wet. Andere meynen, om dat Paulus niet en seght, Moses spreeckt aldus, maer de gerechtigheyt uyt den geloove spreeckt aldus, dat dese drie verssen van Paulo by accommodatie op het geloove gepast worden, alsoo hy oock eenige woorden uyt laet, ende eenige daer by doet: in desen sin: Indien Moses van de geboden der wet dit geseght heeft, veel meer mach het selve geseght worden van de beloften ende bevelen des Euangeliums, die niet alleen licht en zijn om te verstaen, gelijck de wet, maer oock lichter zijn om na te komen door de kracht van Godts Geest, die door het Euangelium het geloove in ons werckt, Galat. 3.2.

13 Nam. als twijfelende, waer ghy den wegh der saligheyt sult soecken ende vinden.

14 Nam. om ons van daer te halen den wille Godts van onse gerechtigheyt ende saligheyt.

15 Namel. by ons Christenen soo veel als of wy ontkenden dat Christus eens van den hemel neder gedaelt is, om ons dien wegh te openbaren, ende de gerechtigheyt te verwerven: ende dat hy noch eens daer toe moeste afdalen.

7

Of, Wie sal ¹⁶ in den afgront neder dalen? ¹⁷ het selve is Christum uyt den dooden opbrengen.

16 Nam. om daer te sien hoe wy uyt de helle souden konnen verlost worden: ende die kennisse van daer halen.

17 Dat is even soo veel als of men wilde, dat Christus om ons te verlossen de smerten des doots ende der helle noch een mael soude moeten lijden, ende alsoo daer uyt opstaen: het welck hy nu eens gedaen heeft, ende ons genoegh geopenbaert is.

8

Maer ¹⁸ wat seghtse? Na by u is het woort in uwen monde ende in uw’ herte. ¹⁹ Dit is het woort des geloofs het welck ²⁰ wy prediken.

18 Nam. de rechtveerdigheyt die uyt den geloove is, als voren vers 6. daer hy maer geantwoort heeft watse niet en seght, maer nu antwoort hy watse seght.

19 D. des Euangeliums door ’t welck wy tot het geloove worden vermaent ende gebracht, Rom. 1. vers 16.

20 Namelick, Apostelen, als getuygen ende boodtschappers Christi in sijnen name, 2.Corinth. 5.20.

9

[Namelick] Indien ghy met uwen mont ²¹ sult belijden ²² den Heere Iesum, ende met uw’ herte gelooven, dat hem Godt ²³ uyt den dooden opgeweckt heeft, soo sult ghy saligh worden.

21 Namel. oprechtelick na het geloove uwes herten: ende de Apostel stelt hier de belijdenisse voor, om dat die van andere eerst wort bekent.

22 Namel. uwen Heere ende Salighmaker te zijn, na het exempel Pauli, Galat. 2.20. 1.Timoth. 1.15, 16.

23 Namel. na dat hy tot versoeninge uwer sonden was gestorven, Rom. 4.25.

10

Want met der herten ²⁴ gelooft men ter rechtveerdigheyt, ende met den monde ²⁵ belijdt men ter saligheyt.

24 Namel. als zijnde een middel waer door de rechtveerdigheyt Christi aengenomen, ons toegereeckent, ende geschoncken wort, Rom. 3.24, 25. ende 4.5.

25 De ware belijdenisse wort hier gestelt als eenen wegh, waer door wy tot de saligheyt, die ons door Christi gerechtigheyt verworven is, moeten komen, Matth. 10.32. ende als een kenteecken van het ware geloove dat in het herte verborgen is, 1.Ioan. 4.15.

11

Want de Schrift seght, Een yegelijck die ^{26 e} in hem gelooft, die ²⁷ en sal niet beschaemt worden.

26 Nam. Christo, van welcken by Iesa. cap. 28. vers 16. gepropheteert wort.

e Iesa. 28.16. Rom. 9.33.

27 Het Hebreeusch woordt Iesa. 28.16. beteeckent eygentlick en sal hem niet verhaesten, doch wort in de Griecksche oversettinge vertaelt, en sal niet beschaemt, Dat is, in sijne meyninge bedrogen worden: om dat de gene die hem seer haest, sonder te weten waer henen hy sijnen toevlucht sal nemen, lichtelick beschaemt ofte bedrogen wort.

12

^f Want daer en is ²⁸ geen onderscheyt noch van Iode noch van Grieck. Want ²⁹ een selve is Heere van allen, ³⁰ rijck zijnde over alle ³¹ die hem aenroepen.

f Actor. 15.9. Rom. 3.22.

28 Namel. nu in de tijden des Nieuwen Testaments, Ephes. 2.13.

29 Namelick, Godt in Christo. Ofte, deselve Heere van allen is rijck over alle, etc.

30 D. overvloedelick genadigh, ofte goedertieren.

31 Namel. door den waren geloove, gelijck volght. Ende hier uyt blijckt dat het woort belijden, versen 9, 10. oock de ware aenroepinge begrijpt, die een voornemen deel is van onse belijdenisse voor Godt ende de menschen, Dan. 6.11.

13

^g Want een yegelick, die den name des Heeren sal aenroepen, sal saligh worden.

g Ioël 2.32. Actor. 2.21.

14

³² Hoe sullen sy dan [hem] aenroepen, in welcken sy niet gelooft en hebben? Ende hoe sullen sy [in hem] gelooven, van welcken sy ³³ niet gehoort en hebben? Ende hoe sullen sy hooren sonder ³⁴ die [haer] predike?

32 In de reste van dit Capit. verklaert de Apostel het middel waer door het ware geloove in Christum wort verkregen. Namel. door de predicatie des Euangeliums, gepredickt van de gene die daer toe wettelick gesonden zijn: hoewel deselve in allen hare behoorlicke vrucht niet en heeft.

33 D. geen wetenschap en hebben, daer sy door het gehoor van Godes woort toegebracht worden: dewijle de kennisse nootsakelick tot het geloove vereyscht wort, Ioan. 17.3.

34 Namel. het woort Godts. Het Griecks woort Keryssein beteeckent eygentlick een uytroepinge, ofte publijcke verkondinge doen, die door de stadts boden van wegen de Overheyt aen de burgers geschiet, ende wort alhier, gelijck oock doorgaens in de H. Schrifture, genomen voor de verkondiginge des Euangeliums, die door d’Apostelen ende andere Leeraers van Christi wegen aen de menschen gedaen wort. Siet Matth. 3.1. ende 4. versen 17, 23. Marc. 1.4, 7. ende 16, 15. 2.Corinth. 5.19, 20.

15

Ende ³⁵ hoe sullen sy prediken, indien sy niet ³⁶ gesonden en worden? Gelijck geschreven is, ^h Hoe ³⁷ lieflick zijn de voeten der gene die ³⁸ vrede verkondigen, der gene die het goede verkondigen!

35 Namelick, recht ende behoorlick, van Christi wegen, ende in Christi name, als voren. Want daer zijnder andersins oock geweest die liepen ende propheteerden eer sy gesonden waren, Ierem. cap. 23. vers 21.

36 Namelick, van den genen wiens woort sy verkondigen. Het zy nu sulcks extra-ordinaerlick van Godt ende Christo selve, het zy het ordinaerlick door de gemeynten ende hare Opsienders, die daer toe van Godt gelast zijn, geschiede.

h Iesa. 52.7. Nahum 1.15.

37 Dat is, aengenaem. Dese woorden zijn genomen uyt Iesa. 52.7. daer van de verlossinge ende verbreydinge van Godts gemeynte door Christum, ende van de verkondinge der selve verlossinge gehandelt wort.

38 N. met Godt door Christum. Siet Rom. 5.1. Ephes. 2.14.

16

Doch sy en zijn niet ³⁹ alle den Euangelio gehoorsaem geweest. Want Esaias seght, ⁱ Heere wie heeft onse ⁴⁰ predikinge gelooft? [kolom]

39 Namel. dien het Euangelium is gepredickt.

i Iesa. 53.1. Ioan. 12.38.

40 Gr. gehoor: waer van siet Ioan. 12.38.

17

Soo is dan ’t geloove uyt het gehoor: ende het gehoor ⁴¹ door het woort Godts.

41 Namel. dat gepredickt is: Ofte, door het bevel Godts die haer tot het prediken heeft gesonden.

18

Maer ick segge, en hebben ⁴² sy het niet gehoort? ⁴³ Ia doch ^{k 44} haer geluyt is over de geheele aerde uytgegaen, ende hare woorden ⁴⁵ tot de eynden der werelt.

42 Namelick, Ioden ende Heydenen: want van beyde spreeckt hy daer na verscheydelick.

43 Namel. sy hebben ’t alle waerlick gehoort.

k Psalm 19.5.

44 Dese plaetse genomen uyt den 19 Psalm, die eygentlick spreeckt van de kennisse Godts, die alle menschen hebben konnen uyt het aenschouwen des hemels, ende der schepselen die daer in zijn, meynen sommige dat oock een prophetie in haer begrijpt, van het gene ten tijde der Apostelen geschieden soude. Doch alsoo den Apostel dit eygentlick niet by en brenght als van David voorseght, gelijck hy elders wel doet, soo kan dit seer bequamelick genomen worden voor een heylige accommodatie ofte toepassinge van dese woorden tot het voornemen des Apostels, gelijck hier boven vers 6. diergelijcke in de plaetse Deut. 30.11. gesien is. Ende daerom verandert hy oock een woort ofte twee daer in, dat op sijn voornemen niet en paste.

45 Namel. door de Apostelen ende Euangelisten onder alle volcken der werelt, oock onder de Heydenen, na het bevel Christi, Matth. 28.19. Marc. 16.15. waer van de vervullinge als dan alreede geschiedde, Rom. 1.8. ende 15.19. Coloss. 1. vers 6.

19

Maer ick segge, ⁴⁶ en heeft Israël ⁴⁷ het niet verstaen? Moses ⁴⁸ seght eerst, ^l Ick sal u-lieden ⁴⁹ tot jaloersheyt verwecken door [de gene die] ⁵⁰ geen volck [en zijn,] door ⁵¹ een onverstandigh volck sal ick u tot toorne verwecken.

46 Hier bewijst den Apostel met drie verscheyden plaetsen der Schrifture des Ouden Testaments, dat de Ioden het oock gehoort hebben soo wel als de Heydenen, maer dat de Heydenen het hebben aengenomen, ende de Ioden ten meerderen deel verworpen. Ende leght alsoo den gront van het gene hy in ’t volgende Capittel belangende de aenneminge der Heydenen, ende verwerpinge der Ioden voorgenomen hadde te verhandelen.

47 D. het niet gehoort? Namelick, het woort des Euangeliums, ofte der rechtveerdigheyt des geloofs.

48 Namelick, tot Israël, dat is, tot het Iodische volck.

l Deuter. 32.21.

49 Namelick, om dat ghy sult sien, dat ick de Heydenen die nu mijn volck niet en zijn, ten tijde des Messiae meer voordeels sal doen in het aennemen des Euangeliums, dan u Ioden, die nu mijn volck zijt: ende dat om uwe ondanckbaerheyt te straffen, ende u daer door tot bekeeringe te roepen ende te verwecken. Want jaloersheyt is eygentlick een ongenoegen dat yemant hier over heeft, dat hy siet een ander meer deel hebben aen yemants liefde ofte weldaet, dan hy selve heeft, als hy meynt dat het hem meer toekomt. Siet hier na Cap. 11. vers 11.

50 Namel. Godts, gelijck doe de Heydenen waren.

51 Soo noemt hy de Heydenen, om dat sy de rechte kennisse van Godt ende sijne rechten niet en hadden, Psalm 147.19, 20.

20

Ende Esaias ⁵² verstout hem, ende seght, ^m Ick ben ⁵³ gevonden van de gene die my niet en sochten: ick ben openbaer geworden den genen ⁵⁴ die na my niet en vraeghden.

52 D. spreeckt noch vrymoedelicker van de bekeeringe der Heydenen ende van hare roepinge, niet tegenstaende den ondanck der Ioden.

m Iesa. 65.1.

53 Namel. door de verkondinge mijns Euangeliums, ende krachtige werckinge mijnes Geests aen de Heydenen, die Godt niet en sochten, maer hare eygene wegen ingingen ten verderve. Siet Actor. 14.16. ende 17.30.

54 Dat is, die sorgelooslick hare onwetenheyt ende wereltsche lusten navolghden. Siet Ephes. 2. vers 1, etc. Titum cap. 3. versen 3, 4, 5.

21

Maer tegen Israël seght hy, ⁿ Den geheelen dagh hebbe ick ⁵⁵ mijne handen uytgestreckt tot een ongehoorsaem ende ⁵⁶ tegensprekende volck.

n Iesa. 65.2.

55 Namel. om haer tot my ende mijne rechtveerdigheyt te roepen ende te nooden. Siet diergelijcke wijse van spreken Prov. 1. vers 20, etc.

56 Dat is, wederspannigh, moetwilligh. Siet een exempel Ierem. 44.16. Ezech. 3.7.