Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het ix. Capittel.

Den Apostel betuyght sijne uytnemende droefheyt over de hardtneckigheyt der Ioden tegen Christum, ende sijne voorgaende Leere. 4 ende verhaelt de voordeelen die haer Godt in het Oude Testament boven andere volcken heeft gegeven. 6 Bewijst dat Godts beloften nochtans niet krachteloos en zijn, overmits die niet den kinderen des vleesches, maer den kinderen der belofte, dat is, den uytverkorenen eygentlick gedaen zijn: ende dat eerst met het exempel Ismaëls ende Isaacs. 10 daer na met het exempel van Esau ende Iacob. 14 verklaert dat Godt in het verkiesen van d’eene, ende verwerpen van d’andere,

[fol. 79v]

altijt rechtveerdigh is, door het exempel van Moses ende Pharao. 19 Beantwoort eenige tegenwerpingen des vleeschs, ende toont dat Godt de macht heeft om alsoo te doen, met de gelijckenisse eenes pottebackers. 24 Hy verklaert voort, dat dese uytverkorene oock krachtelick van Godt worden geroepen, soo uyt de Ioden, als voornamelick uyt de Heydenen. 25 het welck hy bewijst met verscheydene getuygenissen der Propheten. 30 Besluyt eyndelick met een verklaringe van de naeste oorsake, waerom de Heydenen de rechtveerdigheyt door den Messiam hebben verkregen, ende het meerder deel der Ioden daer van zijn vervreemt.

1

^a ICk segge de waerheyt ¹ in Christo, ick en liege niet (mijne conscientie my mede ² getuygenisse gevende ³ door den Heyligen Geest)

a Rom. 1.9. 2.Corinth. 1.23. ende 11.31. Galat. 1.20. Philip. 1.8. 1.Thess. 2.5. ende 5.27.

1 D. by Christum: gelijck ’t woordeken in, genomen wort, Matth. 5.34, 35, 36. Ende is dit een maniere van eedtsweeringe, die de Schrifture in saken van gewichte meer gebruyckt. Of, gelijck het dien betaemt die in Christo is, dat is, die een lidt Christi is. siet Gen. 22.16. 2.Cor. 12.2.

2 Namel. dat ick alsoo in mijn herte gevoele, gelijck ick spreke, ofte schrijve, 2.Corinth. 1.12.

3 Dit doet den Apostel daer by, om te bewijsen dat het gene hy hier sal seggen, niet voort en komt uyt eenige haestige onbedachtheyt, ofte vleeschelicke beweginge, maer uyt een ernstigh gemoet, het welck door den H. Geest beweeght wort.

2

Dat het my ⁴ een groote droefheyt, ende mijn herte een geduerige smerte is.

4 Namel. dat ick sie dat het volck der Ioden soo vele openbare teeckenen geven met verachten, verwerpen, ende vervolgen der Euangelische Leere, datse van Godt ende Christo verworpen zijn, gelijck uyt het volgende vers blijckt.

3

^b Want ⁵ ick soude selve [wel] wenschen ⁶ verbannen te zijn ⁷ van Christo, voor mijne broederen, die mijn maeghschap zijn ⁸ na den vleesche:

b Exod. 32.32. Rom. 10.1.

5 Namel. indien het mogelick ware, ofte Godts wille ware, gelijck Christus in diergelijcke onmogelicke bede dese conditie daer by voeght, Matth. cap. 26. vers 39.

6 Gr. Anathema, Dat is, een verbanninge ofte vervloeckinge te zijn. Siet Galat. cap. 1. vers 8. ende de aenteeckeninge Actor. cap. 23. vers 12. Niet dat den Apostel soude wenschen verstockt ofte verhardt te zijn tegen Christum, gelijck sy waren: want dit en kan van geen Godtsaligh mensche gewenscht worden: maer hy wenscht door een overvloeijende liefde, die haer nochtans altijt Godts wille onderwerpt, de straffe die haer van wegen hare hardigheyt in Godts rechtveerdigh oordeel te verwachten stont, in hare plaetse te mogen dragen, op dat sy van hare hardigheyt ende verbanninge mochten gevrijet worden: gelijck Moses oock gedaen heeft voor de Israëliten, Exod. cap. 32. vers 32. Siet oock 1.Ioan. cap. 3. vers 16.

7 Dat is, van Christi aenschijn.

8 Dat is, na de uytwendige ende natuerlicke afkomste, Genes. cap. 29. vers 14.

4

^{c 9} Welcke ¹⁰ Israëliten zijn, welcker is ¹¹ de aenneminge tot kinderen, ende ¹² de heerlickheyt, ^d ende ¹³ de verbonden, ende ¹⁴ de wetgevinge, ende ¹⁵ de dienst [Godts,] ende ¹⁶ de beloftenissen:

c Deuter. 7.6. Rom. 2.17. ende 3.2.

9 In dese twee verssen verhaelt hy de voordeelen, die de Ioden boven andere volcken in het Oude Testament gehadt hadden, om te toonen dat hy niet sonder groote reden sulcken wensch dede: ende dat het gene hy hier na van de Ioden ende hare verwerpinge soude verklaren, niet voort en quam uyt eenige quaetwilligheyt tegen haer, ofte kleynachtinge van haer, maer alleen uyt eenen heyligen yver tot verdedinge van Godts eere, waerheyt, ende trouwe in het volbrengen van sijne beloften.

10 Dit is den eersten eertijtel der Ioden, dat sy afkomstigh waren van Iacob, die van Godt selve, doe hy met hem om den zegen geworstelt hadde, Israël, dat is, een overwinner Godts is genaemt, Genes. cap. 32. vers 28.

11 Dit en is niet te verstaen van die aenneminge tot kinderen, daer van d’Apostel spreeckt Rom. cap. 8. versen 15, 29. Ephes. cap. 1. vers 5. want die en kan ons niemant ontvreemden, Rom. cap. 8. versen 38, 39. maer van de aenneminge deses volcks boven andere volcken tot een volck Godts, Exod. cap. 4. vers 22. Deuter. cap. 4. vers 7. ende cap. 7. vers 6. Ierem. cap. 31. vers 20.

12 Waer door verstaen wort, ofte alle de heerlickheyt daer mede Godt haer verhooght heeft boven andere door vele mirakeleuse verlossingen: ofte, de Arke des verbonts, die de heerlickheyt Godts genaemt wort, 1.Sam. cap. 4. versen 21, 22. om dat de Cherubinen der heerlickheyt die bedeckten, ende deselve een schaduwe ende teecken was van Godts heerlickheyt ende majesteyt, Psalm 26. vers 8. Hebr. cap. 9. vers 5.

d Ephes. cap. 2. vers 12.

13 Dat is, de tafelen des verbonts, ofte der wet, Deuter. cap. 9. vers 11. Hebr. 9. vers 4.

14 Namelick, die van Godt selve haer uyt den hemel is geschiet, Deuter. cap. 4. versen 8, 32. ofte, de wetgevinge, wetsettinge, ende kan verstaen worden de wet der politie, gelijck in ’t voorgaende de wet der zeden.

15 Namel. der ceremonien die Godt door de Priesteren eerst in den Tabernakel, ende daer na in den tempel wilde gepleeght hebben.

16 Namelick, van den Messias ende sijne weldaden, aen Abraham eerst gedaen, ende door Mosem ende andere Propheten menighmael vernieuwt, Actor. cap. 2. vers 39. Ephes. 2.12.

5

¹⁷ Welcker zijn de vaders, ende ¹⁸ uyt welcke Christus is ¹⁹ soo veel het vleesch aengaet, ^e dewelcke is Godt ²⁰ boven alle ²¹ te prijsen in der eeuwigheyt, Amen.

17 D. welcke afkomstigh zijn van de Patriarchen ende andere voorvaders, die Godts vrienden ende Propheten waren.

18 Namelick, Ioden, gelijck het woordeken ende aenwijst. Want Christus is gesproten uyt de stamme Iude, Hebr. cap. 7. vers 14. Apoc. 5. vers 5.

19 Ofte, na den vleesche, Dat is, na sijne menschelicke nature, Rom. cap. 1. vers 3.

e Ierem. 23.6. Ioan. 1.1. Actor. 20.28. Rom. 1.4. Hebr. 1.8, 9, 10.

20 Namelick, dingen, namelick, na sijne Godtlicke nature.

21 Door desen tijtel wort de waerachtige ende eeuwige Godt onderscheyden van alle andere, dien dese name van Godt soude mogen gegeven worden, Rom. cap. 1. vers 25. Soo dat daer mede de Heere Christus verklaert wort te zijn de waerachtige ende eeuwige Godt met den Vader ende den Heyligen Geest.

6

²² Doch [ick en segge ²³ dit] niet ^f als of ²⁴ het woort Godts ware ²⁵ uytgevallen. ^g Want ²⁶ die en zijn niet alle Israël, ²⁷ die uyt Israël zijn.

22 Ofte, doch het en is niet mogelick dat het woort Godts uytgevallen zy. Hier begint de Apostel te beantwoorden een groote swarigheyt, die tegen sijne voorgaende leere konde voort gebracht worden, Namelick, hoe het konde geschieden dat de rechtveerdigheyt ende heyligheyt alleen door het geloove in Iesum Christum wort verkregen, daer de Ioden met welcke Godt sijn verbont gemaeckt hadde, ende dien de beloften van de rechtveerdigheyt door den Messiam voornamelick geschiet waren, Christum ende het geloove in hem verwierpen: het soude dan mogen geschenen hebben, dat de beloften Godts krachteloos waren geworden. Waer op d’Apostel antwoort dat dese beloften niet eygentlick en waren geschiet aen de vleeschelicke nakomelingen Abrahams, maer aen de gene die Godt soo uyt sijn geslachte, als uyt de Heydenen, daer toe oock krachtelick na sijne eeuwige verkiesinge soude roepen, latende de andere door een rechtveerdigh ende ondoorgrondelick oordeel in hare verdorventheyt verharden.

23 Nam. van de verwerpinge der Ioden, vers 3.

f Numer. 23.19. Rom. cap. 3. vers 3. 2.Timoth. 2.13.

24 Dat is, de beloften Godts aen Abraham ende sijne nakomelingen gedaen, ende door de Propheten doorgaens verhaelt.

25 D. te niete ofte krachteloos gemaeckt, gelijck een aerden pot yemant ontvallende, in stucken gebroken wort.

g Ioan. 8.39. Rom. 2.28.

26 Dat is, rechte Israëliten daer Godts beloften eygentlick op gesien hebben.

27 D. van Iacob afkomstigh zijn.

7

^h Noch om dat sy ²⁸ Abrahams zaet [kolom] zijn, en zijn sy alle ²⁹ kinderen: ⁱ maer, In Isaac sal u ³⁰ het zaet genoemt worden.

h Galat. 4.23.

28 Dat is, van Abraham na den vleesche geboren.

29 D. ware kinderen ende erfgenamen der beloften.

i Genes. 21.12. Galat. 3.29. Hebr. 11.18.

30 D. het rechte zaet, dat een erfgenaem sal zijn der beloften: ende niet in Ismaël, die van de beloofde erve uytgesloten is, hoewel hy oock van Abraham vleeschelick geboren was.

8

Dat is, niet ³¹ de kinderen des vleeschs, die zijn kinderen Godts: ^k maer ³² de kinderen der beloftenisse ³³ worden voor het zaet gereeckent.

31 D. die alleen na den vleesche van Abraham geboren zijn.

k Galat. 4.28.

32 D. die, gelijck Isaac uyt kracht der belofte Godts tegen den loop der nature geboren is, alsoo oock door kracht van Godts verkiesinge ende belofte tot den geloove souden gebracht worden.

33 Namelick, aen welcke Godt sijnen geestelicken zegen ende erfdeel belooft.

9

Want dit is het woort der beloftenisse, ^{l 34} Ontrent desen tijt sal ick komen, ende Sara sal eenen sone hebben.

l Genes. 18.10.

34 Namel. des toekomenden jaers.

10

³⁵ Ende niet alleenlick [dese,] ^m maer oock Rebecca [is daer van een bewijs,] als sy uyt eenen bevrucht was, [namelick] Isaac onsen Vader.

35 Om dat in het voorgaende exempel eenige ongelijckheyt scheen te zijn, waerom Godt Isaac boven Ismaël verkoren hadde, als die een sone was van een dienstmaeght, ende nu tot eenige jaren gekomen, daer in hy eenige teeckenen van verkeertheyt getoont hadde, soo komt hy nu tot het tweede exempel van Esau ende Iacob, waer in geen ongelijckheyt tusschen de persoonen, noch in hare geboorte, noch in hare wercken en konde gespeurt worden, maer alleen door Godts genadige ende onverdiende verkiesinge.

m Genes. 25.21.

11

Want als [de kinderen] ³⁶ noch niet geboren en waren, ³⁷ nochte yet goets ofte quaets gedaen hadden, op dat ³⁸ het voornemen Godts, dat na de verkiesinge is, [vast] bleve, niet uyt de wercken maer ³⁹ uyt den roependen,

36 Dat is, noch in moeders lichaem waren, Genes. cap. 25. versen 22, 23.

37 Namelick, waer door sy van malkanderen konden worden onderscheyden: want andersins waren sy alreede in sonden ontfangen, ende in moeders lichaem levende, als dese Goddelicke antwoorde over haer geschiedde. Soo dat Godt op het geloove in haer niet en heeft gesien, dewijle de ware geloovige niet en konnen geseght worden den ongeloovigen gelijck te zijn, alsoose door den Geest Godts geheylight zijnde beter zijn dan de ongeloovige, Rom. cap. 5. vers 19.

38 Dat is, het genadigh besluyt Godts van sommige uyt het menschelick geslachte in Christo te verkiesen, Ephes. cap. 1. vers 4. Ofte, op dat het voornemen dat na de verkiesinge Godts is, vast bleve.

39 Dat is, uyt de onverdiende genade ende gunste Godts, die de gene die hy uytverkoren heeft, oock krachtelick roept, ende tot het geloove ende de Godtsaligheyt brenght, Rom. 8. vers 30. 2.Timoth. cap. 1. vers 9. Siet oock Galat. cap. 5. vers 8. 1.Thess. cap. 2. vers 12. Soo en is het dan niet uyt den geloove, want het selve en is niet in den roependen Godt, maer in den geroepenen mensche.

12

Soo wiert tot haer geseght, ^{n 40} De meerder sal den ⁴¹ minderen dienen.

n Genes. 25.23.

40 Dat is, de ouder: alsoo Esau de eerstgeboren zijn soude, ende Iacob de laetst geboren, Genes. 25. versen 25, 26.

41 Dit en wort niet verstaen van eenen uyterlicken dienst ofte heerschappije: want Esau en heeft Iacob alsoo niet gedient, maer van de eeuwige ende geestelicke heerschappije, die de kinderen Godts hier namaels sullen hebben, waer van de erve ende heerschappije in het lant Chanaan een voorbeelt was, Hebr. cap. 11. versen 13, 14, 15, 16. ende waer van Esau is versteken geweest.

13

Gelijck geschreven is ^o , ⁴² Iacob hebbe ick lief gehadt, ende Esau hebbe ick gehaet.

o Malach. 1. vers 2.

42 Om dat het woordt dienen niet klaer genoegh en scheen om de verkiesinge Iacobs ende de verwerpinge Esaus in Godts voornemen te beteeckenen, soo brenght de Apostel dese plaetse, Malach. cap. 1. vers 2. noch daer by, tot verklaringe van het eerste, ende bewijst dat desen dienst, ofte onderwerpinge Esaus aen Iacob met Godts eeuwige ende onverdiende liefde tegen Iacob, ende rechtveerdigen haet tegen Esau gevoeght was: gelijck uyt het volgende breeder blijckt.

14

Wat sullen wy dan seggen? ^{p 43} Is’er onrechtveerdigheyt by Godt? Dat zy verre.

p Deut. 32.4. 2.Paral. 19.7. Iob 34.10.

43 Namelick, dat hy de menschen, die den anderen gelijck zijn, soo ongelijckelick handelt, alsoo dat hy den eenen lief heeft ende verkiest, ende den anderen haet ende verwerpt. Dit dunckt de natuerlicke reden vreemt: doch den Apostel antwoort, dat hier in geen ongerechtigheyt en is, om dat Godt den genen die hy verkiest uyt genade verkiest, ende den genen die hy verwerpt, rechtveerdelick verwerpt: het welck hy uyt Godts woort bewijst, het eerste met het exempel Mosis, ende het ander met het exempel van Pharao.

15

Want hy seght tot Mosem, ^{q 44} Ick sal my ontfermen ⁴⁵ diens ick my ontferme, ende sal barmhertigh zijn dien ick barmhertigh ben.

q Exod. cap. 33. vers 19.

44 Dat is, ick sal met der daet ende gestadelick blijven ontfermen: ofte, meer ende meer ontfermen.

45 Dat is, diens ick voorgenomen hebbe te ontfermen: ofte, diens ick hebbe begonnen te ontfermen. Alsoo dat door de verdubbelinge deser woorden de eerste oorspronck ende de volherdinge daer in verstaen wort. Is het dan ontferminge, soo en is ’t geen ongerechtigheyt, want ontferminge siet op d’elende des menschen, ende is een weldaet die onverdient is, ende uyt enckele goetwilligheyt voort komt, ende van geen onrechtveerdigheyt en kan beschuldight worden, soo sy met niemants ongelijck en wort gevoeght.

16

Soo [en is’t] dan niet ⁴⁶ des genen die wil, noch des genen die loopt, maer ⁴⁷ des ontfermenden Godts.

46 Dat is, des menschen, die door sijnen goeden wille ende goeden loop sijns levens Godt daer toe soude bewegen, Rom. cap. 11. vers 35. Philip. cap. 2. vers 13. alsoo niemant dit van hemselven en heeft.

47 Namelick, die dit alles besluyt, ende doet na het welbehagen sijns willens, vers 18. Ephes. cap. 1. vers 11.

17

Want de Schrift seght ⁴⁸ tot Pharao, ^r Tot dit selve hebbe ick u ⁴⁹ verweckt, op dat ick in u mijne kracht bewijsen soude, ende op dat mijnen naem verkondight worde op de gantsche aerde.

48 Met dit exempel van Pharao bewijst hy het tweede lidt der antwoorde op de voorgaende tegenwerpinge, namelick datter oock geen onrechtveerdigheyt en is ten aensien van de gene die in hare sonden worden verlaten ende verworpen: dewijle Godt sulcks rechtveerdelick doet, ende tot sijns naems eere richtet.

r Exod. 9.16.

49 Dit woort verwecken, kan genomen worden, ofte voor de verweckinge van Pharao tot het Koninckrijck, ofte voor sijne behoudenisse in het midden van alle de plagen die Godt over hem ende sijn volck hadde gebracht. Ende wort oock met eenen daer onder verstaen sijne verhardinge tegen het volck Israëls ende Godts bevel, gelijck uyt het besluyt Pauli in het volgende vers blijckt: niet dat hy hem tot sondigen soude hebben verweckt, het welck niet zijn en kan, Iacob. 1.13. maer om dat hy hem rechtveerdelick in sijne sonden heeft verlaten, ende sijne eygene boose ende hooghmoedige begeerten over gegeven, waer door hy tegen Godt ende sijn gebodt soo lange heeft geworstelt, tot dat Godt de verdiende straffe over hem heeft uytgevoert, ende sijne eere ende macht alsoo voor alle de werelt aen hem betoont. Siet Prov. 16. vers 4. Habak. cap. 1. vers 12.

[fol. 80r]

18

Soo ontfermt hy hem dan diens hy wil, ende ⁵⁰ verhardt dien hy ⁵¹ wil.

50 D. neemt de hardigheyt des herten diese van selfs hebben niet wech, maer geeft haer over tot deselve. Siet hier van breeder in de aenteeck. op Rom. 1. vers 24.

51 Het woort willen, en wort hier niet genomen voor eenen wille die geen reden en soude hebben van sijn doen. Want de wille Godts is een regel van alle rechtveerdigheyt, Deut. cap. 32. vers 4. ende en is nimmermeer gescheyden van sijne wijsheyt ende rechtveerdigheyt, al is het dat de redenen daervan ons niet en zijn geopenbaert, ofte ons verstant te boven gaen, Rom. cap. 11. versen 33, 34. waer mede wy ons oock altijt moeten te vreden houden. Ende dit is het besluyt Pauli uyt de voorgaende exempelen van Moses ende Pharao.

19

Ghy sult dan tot my seggen, ⁵² Wat klaeght hy [dan] noch? want wie heeft sijnen wille wederstaen?

52 Of, wat beschuldight ende toornt hy noch? namelick over de gene die hy verhardt, overmits sy na sijnen wille, die onwederstandelick is, verhardt worden. Dit is een nieuwe tegenwerpinge des vleeschs tegen de voorgaende woorden Pauli, waer op de antwoorde volght.

20

Maer doch, ⁵³ ô mensche, wie zijt ghy die ⁵⁴ tegen Godt antwoort? ^s Sal oock ⁵⁵ het maecksel tot den genen die ’t gemaeckt heeft seggen, Waerom hebt ghy my alsoo gemaeckt?

53 In dit woordt mensche, is de eerste reden van antwoorde, dewijle een broos mensche niet en behoort tegen Godt te disputeeren, als te geringh ende onbequaem zijnde om van Godts doen te oordeelen.

54 Ofte, Godt tegen spreeckt?

s Iesa. 45.9. Ierem. 18.6.

55 Dit is het tweede deel der antwoorde Pauli, waer mede hy toont dat het den mensche onbetamelick is Gode redenen van sijn doen af te eyschen, dewijle Godt sijnen Schepper is, ende hy sijn maecksel ofte schepsel. Siet Iesa. cap. 45. vers 9.

21

⁵⁶ Of en heeft de potbacker geen macht over het leem, om ⁵⁷ uyt den selven klomp te maken ^t het eene, een vat ⁵⁸ ter eeren, ende het ander ⁵⁹ ter oneeren?

56 Dit is de derde reden der antwoorde Pauli, genomen van het recht ende de macht Godts over alle menschen, die niet minder en is als de macht des potbackers over sijn leem.

57 Waer door afgebeelt wort de oorspronck van het geheel verdorven menschelick geslachte uyt eenen bloede, Actor. 17.26.

t 2.Timoth. 2.20.

58 D. tot eerlick gebruyck, 2.Timoth. cap. 2. vers 20.

59 Dat is, tot slechter ofte verachtelicker gebruyck.

22

⁶⁰ Ende of Godt willende [sijnen] toorn bewijsen, ende sijne macht bekent maken, met vele lanckmoedigheyt verdragen heeft ⁶¹ de vaten des toorns ⁶² tot het verderf toebereyt:

60 Dit is de vierde reden van de antwoorde Pauli genomen van het loflick eynde, waerom Godt sulcks doet, namelick om toorn, Dat is, rechtveerdige straffe te oeffenen tegen de vaten des toorns, na dat hyse met vele lanckmoedigheyt in hare verdorventheyt ende wederspannigheyt heeft verdragen.

61 D. over welcke Godt sijnen rechtveerdigen toorn voorgenomen heeft te bewijsen.

62 Namel. ten deele door haer selve, alsoo sy in hare verdorventheyt ende wederspannigheyt een vermaken hebben: ende ten deele door Godts rechtveerdigh oordeel, die haer daer in heeft willen verlaten, ende tot de verdiende straffe brengen, gelijck aen Pharao is geschiet.

23

Ende ⁶³ op dat hy soude bekent maken den rijckdom sijner heerlickheyt over ⁶⁴ de vaten der barmhertigheyt, die hy ⁶⁵ te voren bereyt heeft tot heerlickheyt?

63 Dit is het ander eynde het welck Godt voor gehadt heeft in het verkiesen van de sijne, namelick het bewijsen sijner overvloediger genade ende heerlickheyt, welcker hy haer wil deelachtigh maken, Rom. 8.29.

64 Dat is, over welcke hy sich heeft willen ontfermen, om haer door Christum van het verderf te verlossen.

65 Dat is, van eeuwigheyt geschickt ende uytverkoren heeft tot het eeuwige leven, Ephes. cap. 1. versen 4, 5, 6.

24

⁶⁶ Welcke hy oock ⁶⁷ geroepen heeft [namelick] ons, niet alleen uyt de Ioden, maer oock uyt de Heydenen.

66 Tot hier toe heeft de Apostel gesproken van Godts voornemen der verkiesinge van sommige, ende der verwerpinge van andere: nu gaet hy voort ende spreeckt van de roepinge der gene die verkoren zijn, ten deele uyt de Ioden, maer ten meerderen deele uyt de Heydenen: welcke roepinge is het middel ende kenteecken, waer door de uytverkorene Godts van andere worden onderscheyden.

67 Namel. niet alleen uytwendigh door het woort, maer oock inwendigh door sijnen Geest, gelijck het woordeken uyt oock mede brenght: want andersins is na de uytwendige roepinge soo wel de Iode als de Heyden geroepen, Matth. 22. vers 14. Rom. cap. 8. versen 28, 30. 1.Corinth. 1.26.

25

Gelijck hy oock in Osea seght, ^v Ick sal ⁶⁸ het gene mijn volck niet en was, mijn volck noemen: ende die niet bemint en was, [mijne] beminde.

v Hose. 2.22.

68 Namelick, de Heydenen, die hy in het Oude Testament voor by gegaen hadde, ende nu door Christum oock tot sijn volck soude aennemen nevens de uytverkorene uyt de Ioden, Ephes. cap. 2. vers 13. 1.Petr. cap. 2. vers 10. Alsoo bewijst den Apostel, dat hy niet en leerde dan het gene van de Propheten voorseght was, dat geschieden soude: namelick dat hy uyt Heydenen ende Ioden het ware Israël Godts soude vergaderen, Rom. cap. 11. vers 26. 1.Petr. cap. 2. vers 10.

26

Ende het sal zijn, in de plaetse daer tot haer geseght was, ^x Ghylieden en zijt mijn volck niet, aldaer sullen sy kinderen des levenden Godts genaemt worden.

x Hose. cap. 1.vers 10. 1.Petr. cap. 2. vers 10.

27

⁶⁹ Ende Esaias roept over Israël, ^y Al ware het getal der kinderen Israëls gelijck het zant der zee, soo sal ⁷⁰ het overblijfsel ⁷¹ behouden worden.

69 In dese drie verssen bewijst hy voorseght te zijn, dat Godt in sijne krachtige roepinge het meerderdeel der Ioden soude voorby gaen, ende alleen het overblijfsel daer van nevens de uytverkorene uyt de Heydenen behouden.

y Iesa. cap. 10. vers 22.

70 Dat is, eenen kleynen hoop, die hy heeft laten overblijven uyt de groote menighte die verloren gaen, gelijck Rom. cap. 11. vers 5.

71 Het Hebreeusch woort by den Propheet, Cap. 10. vers 22. beteeckent eygentlick sal in, ofte, tot hem wederkeeren, Namelick tot Godt, gelijck in het 21 vers uytgedruckt wort. Doch de sin is even deselve: hoewel sommige meynen dat by Iesaia gesien wort op het wederkeeren van weynige uyt de gevangenisse van Babylonien, die een voorbeelt is geweest van het uytgaen der uytverkorene uyt het Babel der sonde ende der werelt.

28

Want hy voleyndt ⁷² een sake ende snijtse af in rechtveerdigheyt, want de Heere sal een afgesnedene sake doen op de aerde.

72 Gr. een woort, ofte, reden. Sommige nemen dit voor een dreygement tegen de godtloose Ioden, die Godt soude afsnijden ende verwerpen, de sijne nochtans daer onder altijts behoudende: Andere nemen het voor het besluyt, ofte de stantvastigheyt van het besluyt Godts in het behouden van de sijne, niet tegenstaende de wederspannigheyt van de meeste menighte der andere: het welck schijnt met het volgende vers wel soo bequamelick over een te komen.

29

Ende gelijck Esaias te voren geseght heeft, ^z Indien de Heere Sebaoth ons [kolom] ⁷³ geen zaet en hadde ⁷⁴ over gelaten, soo waren wy ^a als Sodoma geworden, ende Gomorre gelijck gemaeckt geweest.

z Iesai. cap. 1. vers 9.

73 D. eenen kleynen hoop, gelijck een weynigh overschietende zaet is tegen een geheel gewas, welck overblijfsel Godt daer na ghebruyckt heeft als een zaet, om daer uyt sijne Kercke uyt Ioden ende Heydenen wederom te doen opwassen.

74 D. hemselven krachtelick over bewaert hadde, midden onder alle de godtloose ende huychelaers. siet Rom. 11. versen 4, 5.

a Genes. 19.24. Iesai. 13.19. Ierem. 50.40. Ezech. 16.46.

30

⁷⁵ Wat sullen wy dan seggen? Dat ⁷⁶ de Heydenen die de rechtveerdigheyt ⁷⁷ niet en sochten, de rechtveerdigheyt verkregen hebben, doch de rechtveerdigheyt ⁷⁸ die uyt den geloove is.

75 Hier mede besluyt den Apostel desen handel van de verkiesinge ende beroepinge van sommige, ende van de verwerpinge van andere, met een gevolgh dat hy hier uyt treckt van de vervullinge selve, soo wel onder Ioden als Heydenen, gelijck het de gewoonte is des Apostels met sulcke gevolgen alsoo te besluyten, als te sien is Rom. 8.31.

76 Dat is, de uytverkorene onder de Heydenen.

77 Dat is, die haer selven nevens andere overgaven tot alle ongerechtigheyt ende godtloosheyt, eer sy door de kracht van dese roepinge tot Christum bekeert zijn. Rom. 1.18. Ephes. 2. versen 1, 2, 3, etc.

78 Dat is, de rechtveerdigheydt Christi door den waren geloove aengenomen, 2.Corinth. cap. 5. vers 21. Philip. 3.9.

31

Maer Israël, ^b die ⁷⁹ de wet der rechtveerdigheyt socht, en is ⁸⁰ tot de wet der rechtveerdigheyt niet gekomen.

b Rom. 10.2. ende 11.7.

79 Namel. in de uytwendige onderhoudinge der wet ende der ceremonien.

80 Dat is, tot de verkrijginge ofte het recht besit der rechtveerdigheyt, die voor Godt bestaet, niet gekomen.

32

Waerom? Om datse [die sochten] niet ⁸¹ uyt den geloove, maer als ⁸² uyt de wercken der wet. Want sy hebben haer gestooten ⁸³ aen den steen des aenstoots.

81 Namelick, in Christum, gelijck in het volgende vers wort uytgedruckt.

82 Namel. daer inne sy verre te kort zijn gekomen, gelijck de Apostel te voren geleert heeft, Rom. cap. 3. vers 20.

83 Dat is, sy hebben haer ge-ergert aen den geringen uyterlicken stant ende kruyce Christi. Siet 1.Corinth. cap. 1. vers 23.

33

⁸⁴ Gelijck geschreven is, ^c Siet, ick legge in Sion eenen steen des aenstoots, ende een rotze der ergernisse: ^d Ende een yegelijck die in hem gelooft, en sal niet beschaemt worden.

84 Namelick, by den Propheet Iesaiam, Cap. 8. vers 14. ende cap. 28. vers 16. welcke twee plaetsen de Apostel by een voeght. Ende wort Christus hier genaemt een steen des aenstoots, ten aensien van de ongehoorsame ende wederspannige, gelijck Petrus verklaert 1.Petr. cap. 2. versen 7, 8.

c Psalm 118. vers 22. Iesai. 8.14. ende 28.16. Matth. 21.42. 1.Petr. 2.6.

d Psalm 2.12. Prov. 16.20. Iesai. 28.16. Ierem. 17.7.