Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het v. Capittel.

1 Paulus leert voorders wat vruchten in ons voort komen door de rechtveerdighmakinge des geloofs, namelijck, vrede met Godt, lijdtsaemheyt, hope, ende versekertheyt van Godts liefde. 5 Verklaert daer na de fondamenten van dese hope ende versekertheyt, namelick het getuygenisse des Heyligen Geests in onse herten, ende de bedenckinge dat Godt Christum voor ons in den doot heeft over gegeven, doe wy noch vyanden waren. 9 Besluyt daer uyt dat wy dan oock versekert moeten zijn van onse volhardinge, ende in Godt daer van mogen roemen. 12 Maeckt daer na eene tegenstellinge tusschen Adam ende Christum: ende verklaert dat gelijck door de overtredinge Adams de sonde ende de doot over alle menschen is gekomen, alsoo oock door Christi gehoorsaemheyt de rechtveerdigheyt ende het leven over vele sal komen. 20 Eyndelick verklaert hy waer toe de gevinge van de wet heeft gedient.

1

^a WY dan gerechtveerdight zijnde uyt den geloove hebben ¹ vrede by Godt door onsen Heere Iesum Christum:

a Iesa. 32.17. Ioan. 16.33. Ephes. 2.13.

1 D. vrientschap Godts, daer wy te voren sijne vyanden waren, versen 8, 10. ende de versekertheyt daer van in ons gemoedt, waer door wy in Godt worden gerust gestelt, Ioan. c. 16. vers 33. Rom. cap. 14. vers 17.

2

^b Door welcken wy oock de ² toeleydinge hebben door het geloove ³ tot dese genade, in welcke wy ^c staen, ende ^d roemen ⁴ in de hope ⁵ der heerlickheyt Godts.

b Ioan. 10.9. ende 14.6. Ephes. 2.18. ende 3.12. Hebr. 10.19.

2 Ofte, toegangh tot dese genade, waer door te kennen gegeven wort dat wy tot dese genade van selfs niet en zijn gegaen, maer dat wy van Christo door sijnen Geest daer toe zijn geleyt. Ephes. 2.8. Hebr. 8.10.

3 Dat is, tot desen staet der vrientschap ende vrede met Godt. Waer uyt oock voort komt dat wy met vrymoedigheyt tot hem gaen, ende hem durven aenroepen als eenen Vader, Ephes. 2.18. ende cap. 3. vers 12. Hebr. 4.16.

c 1.Corinth. 15.1.

d Hebr. 3.6.

4 Ofte, op de hope, Dat is, lijdtsamige verwachtinge door Christum.

5 Namel. die namaels in ons sal geopenbaert worden, Rom. 8.18.

3

Ende niet alleenlick [dit,] ^e maer ⁶ wy roemen oock in de verdruckingen: wetende dat de verdruckinge ⁷ lijdtsaemheyt werckt:

e Iacob. 1 3.

6 D. wy verheugen ons selfs daer in, ende trotzen tegen deselve om de versekertheyt die wy hebben van de goede uytkomste van die, Rom. cap. 8. vers 34, etc.

7 Niet dat de verdruckinge dat doet door hare nature, maer om dat Christus de geloovige door sijnen Geest daer tegen sterckt, Ioan. cap. 16. vers 33. Rom. 8. vers 37.

4

Ende de lijdtsaemheyt ⁸ bevindinge, ende de bevindinge ⁹ hope:

8 Ofte, ervaringe, ofte, beproevinge, Namelick, van Christi hulpe ende trouwe in het volbrengen van sijne belofte, daer mede hy ons heeft belooft in sulcke swarigheyt by te staen, Ioan. 14. versen 17, 18. 2.Corinth. 1. versen 5, 6.

9 Namelick, dat oock de vervulllinge van andere beloften, ende insonderheyt van de eeuwige saligheyt, daer op volgen sal, gelijck wy de vervullinge van dese belofte hier in bevinden ende gevoelen.

5

Ende de hope ¹⁰ en beschaemt niet, om dat ¹¹ de liefde Godts in onse herten ¹² uytgestort is door den Heyligen Geest, ¹³ die ons is gegeven.

10 Dat is, en mist noch en bedrieght niet. Want als wy yet verwachten, ofte tot roemens toe hopen, dat ons daer na mist, soo worden wy daer over by ons selven bedroeft ende by andere beschaemt.

11 Namelick, waer mede hy ons in Christo Iesu lief heeft, gelijck uytgedruckt wort vers 8. het welck ons in den tijt van verdruckinge meest troost ende versterckt, Rom. cap. 8. versen 38, 39.

12 Dat is, overvloedelick betuyght, Rom. 8. vers 16.

13 Namelick, tot een vertrooster in ons gemoedt, ende een onderpandt van onse erve, Ioan. cap. 14. versen 16, 17. 2.Corinth. cap. 1. vers 22. Ephes. cap. 1. vers 13. Ende dit is het eerste fondament, waerom de hope niet en beschaemt, om dat de Heylige Geest hier in niet en kan liegen.

6

^f Want ¹⁴ Christus, als wy noch ¹⁵ krachteloos waren, is ¹⁶ te sijner tijt voor ¹⁷ de godtloose gestorven.

f Ephes. 2.1. Coloss. 2 13. Hebr. 9.15. 1.Petr. 3.18.

14 Dit is het ander fondament onser hope, de versekerheyt der liefde Christi tegen ons, die ons met Godt versoent heeft doe wy noch vreemt van hem waren, veel meer dan ons behouden sal, na dat wy nu sijne vrienden door het geloove geworden zijn.

15 Ofte, onmachtigh, Namelick, om ons selven te verlossen, als overwonnen van de sonde gelijck van een doodelicke sieckte.

16 Of, ter rechter, ofte, bequamer tijt, D. in den tijt van Godt bestemt, Galat. 4. vers 4.

17 Dat is, die in haer selven sondaers waren, ende door hare sonden Godts toorne meer ende meer over haer verweckten.

7

Want nauwlick sal yemant voor eenen rechtveerdigen sterven: want voor ¹⁸ den goeden sal ¹⁹ mogelick yemant oock ²⁰ bestaen te sterven.

18 Ofte, nuttigen, Dat is, die hem ofte andere dienstigh ende nuttigh is.

19 Dit seght de Apostel, om dat, insonderheyt in de Romeynsche historien, hoe wel seer weynige, nochtans eenige worden gevonden, die haer in den doot hebben begeven, om hare vrienden ende medeburgers te verlossen van swarigheyt: maer niemant van die en is van sijne vyanden gestorven, gelijck Christus gedaen heeft.

20 Gr. durven.

8

Maer Godt ²¹ bevestight sijne liefde tegen ons, dat Christus ^g voor ons gestorven is, als wy ²² noch sondaers waren.

21 Ofte, recommandeert, aenprijst.

g Hebr. 9.15. 1.Petr. 3.18.

22 Dat is, als de sonde over ons noch hare heerschappije hadde, Ioan. cap. 9. vers 31. Rom. 6.17, 19, 20.

9

Veel meer dan, zijnde nu gerechtveerdight ²³ door sijn bloet, sullen wy door hem behouden worden ²⁴ van den toorn.

23 Gr. in sijn bloet, Dat is, door sijne gehoorsaemheyt tot den doot des kruyces, Philip. cap. 2. vers 8. welcke is de bewegende oorsake, waerom ons Godt rechtveerdight, ende daer het geloove op steunt, Rom. cap. 3. vers 25.

24 Dat is, van de straffe des toekomenden oordeels, 1.Thessal. cap. 1. vers 10. het welck oock de dagh des toorns genaemt wort, Rom. cap. 2. vers 5.

10

Want indien wy ²⁵ vyanden zijnde met Godt versoent zijn door den doot sijns Soons, veel meer sullen wy versoent zijnde behouden worden ²⁶ door sijn leven.

25 Namelick, om de sonde die in ons was, welcke Godt haet, ende vyantschap is tegen Godt, Rom. cap. 8. vers 7. Andersins heeft hy geseght dat Godt ons lief gehadt heeft, doe wy noch sondaers waren, vers 8. Namelick, ten aensien dat wy van hem uytverkoren ende Christo om te verlossen gegeven waren, Ioan. cap. 17. versen 2, 6. Rom. cap. 9. vers 13.

26 Gr. in sijn leven, Dat is, door hem die nu leeft, ende sit ter rechter hant Godts, aldaer voor ons bidt, ende alle dingen sich heeft onderworpen, Rom. 8.34. Ephes. 1. versen 20, 21, 22, etc. Hebr. cap. 9. vers 24.

11

Ende niet alleenlijck [dit,] maer ²⁷ wy roemen oock in Godt, door onsen

27 Namelick, hier van, dat wy nu versoent zijnde oock sullen behouden worden van den toekomenden toorn, versen 9, 10. ende dat Godt onse Godt is ende eeuwighlick sal blijven.

[fol. 77r]

Heere Iesum Christum, door welcken wy nu de versoeninge gekregen hebben.

12

²⁸ Daerom gelijck ^h door ²⁹ eenen mensche de sonde in de werelt ingekomen is, ende door de sonde ⁱ de doot: ende alsoo de doot tot alle menschen doorgegaen is ³⁰ in welcken alle ³¹ gesondight hebben.

28 In de volgende verssen verklaert de Apostel hoe wy door Christum gerechtveerdight zijn met eene tegenstellinge van Adam ende sijne ongehoorsaemheyt, door welcke de doot doorgedrongen is over alle menschen, versen 12, 13, 14. ende daer na hoe Christi gehoorsaemheyt ons daer tegen tot rechtveerdigheyt streckt, versen 15, 16, 17, 18, 19. door Godts toereeckeninge. Ende dat het daerom niet ongerijmt en is, dat wy alle door eenes menschen gehoorsaemheyt gerechtveerdight worden, alsoo wy alle door eenes menschen ongehoorsaemheyt tot sondaers gestelt zijn.

h Genes. 3.6. 1.Corinth. 15.21.

29 Namel. Adam, 1.Corinth. 15.21. waer onder oock Eva begrepen is, alsoo dese twee een vleesch waren, ende een gemeene stamme van het geheel menschelick geslachte, Ephes. cap. 5. vers 31. 1.Timoth. cap. 2. vers 14.

i Genes. 2.17. Rom. 6.23.

30 Namel. eenen mensche, gelijck dit Griecksch woordeken epi, voor in oock elders wort genomen, Marc. 2. vers 4. Hebr. 9.17, etc. ende dit woordeken in van Paulo oock over dese sake gebruyckt wort, 1.Cor. c. 15. vers 22. Ofte, voor soo veel, ofte, om datse alle gesondight hebben, ende dat brenght oock nootsakelick den selven sin mede, want alle menschen die sterven en hebben in haer selven geen dadelicke sonden begaen, gelijck blijckt in de onmondige kinderen, welcker vele sterven in hare onmondigheyt, ende derhalven moeten gesondight hebben in desen eenen mensche, in wiens lendenen sy waren: gelijck Levi geseght wort tiende gegeven te hebben, zijnde in de lendenen Abrahams, Hebr. cap. 7. vers 9. Siet hier van breeder verklaringe in de volgende verssen, ende Iob cap. 14. vers 4. Psalm 51. vers 7. Ioan. cap. 3. versen 5, 6. Ephes. cap. 2. vers 3, etc.

31 Namelick, alsoo is oock door eenen mensche Iesum Christum de gerechtigheyt ende het leven over alle geloovige gekomen. Gelijck Paulus besluyt versen 18, 19.

13

Want ³² tot de wet ³³ was de sonde in de werelt: maer de sonde en wort ³⁴ niet toegereeckent, ³⁵ als’er geen wet en is.

32 Namelick, van Mose gegeven.

33 Dat is, was oock in de werelt, gelijck uyt de doot blijckt, vers 14. die de besoldinge der sonde is, Rom. cap. 6. vers 23.

34 Dat is, niet voor sonde gehouden, ofte gereeckent.

35 Waer uyt de Apostel besluyten wil, datter dan een ander wet is geweest, door welcker overtredinge alle menschen oock in dien tijt sondaers geweest zijn: ende dat niet alleen de wet der nature, die de onmondige kinderen niet en hebben overtreden, maer de wet die Godt aen den eersten mensche hadde gegeven, welckers overtredinge aen allen, oock selfs aen de onmondige kinderen is toegereeckent, gelijck het volgende vers mede brenght.

14

Maer ³⁶ de doot heeft geheerschet van Adam tot Mosem toe, oock over de gene ³⁷ die niet gesondight en hadden in de gelijckheyt der overtredinge Adams, welcke ³⁸ een voorbeelt is ³⁹ des genen die komen soude.

36 Namelick, niet alleen de geestelicke ende eeuwige doot, maer oock de lichamelicke, van welcke hy in dit vers insonderheyt spreeckt, om dat die voor allen blijckelick was, Rom. cap. 8. vers 10. 1.Corinth. cap. 15. vers 22.

37 Dat is, de onmondige kinderen, die noch geen dadelicke sonden tegen de wet Godts en hebben begaen, gelijck Adam ende alle volwassene na hem gedaen hebben, ende die evenwel sterven. Waer uyt dan blijckt datse met de erfsonde besmet zijn.

38 Dat is, een gelijck exemplaer, Namelick, dat gelijck Adam, de gene die van hem natuerlicker wijse geboren zijn, in hem ende door hem tot sondaers gestelt heeft, also oock Christus alle die door hem overnaturelicker wijse herboren worden, in hem ende door hem tot rechtveerdige stelt, gelijck de volgende verklaringe bewijst.

39 Dat is, Christi des beloofden zaets, dat den satan den kop soude vertreden, Genes. cap. 3. vers 15. op welcke belofte de Apostel hier schijnt te sien. Want aldaer wort den tweeden Adam belooft, soo haest den eersten was gevallen.

15

Doch niet, gelijck ⁴⁰ de misdaet, alsoo is oock ⁴¹ de genadengifte. Want indien door de misdaet van eenen ⁴² vele gestorven zijn, soo is veel meer ⁴³ de genade Godts ende ⁴⁴ de gave door de genade, die daer is eenes menschen Iesu Christi, ⁴⁵ overvloedigh geweest ⁴⁶ over vele.

40 Ofte, val, afval: Dat is, de sonde Adams, die in dit Capittel meermaels met dit woort genaemt wort.

41 Dat is, de weldaet, die ons door Christum is verkregen ende wort geschonken.

42 Dat is, niet alleen hy selve, maer andere vele, namelick alle die van hem na de nature gekomen zijn.

43 Dat is, de barmhertigheyt ende onverdiende gunste Godts.

44 Dat is, de gerechtigheyt Christi, die ons van Godt uyt genade door het geloove wort toegereeckent.

45 D. krachtiger ende menighvuldiger. Een gelijckenisse genomen van het water dat het vyer door sijne kracht ofte vloet uytbluscht, dat alsoo oock de kracht ende overvloet van Christi gerechtigheyt de sonde ende schult uytbluscht.

46 Dat is, alle die hem door het geloove worden ingelijft.

16

Ende niet gelijck [de schult was] door ⁴⁷ den eenen die gesondight heeft, [alsoo is] de gifte. Want ⁴⁸ de schult is wel uyt eene [misdaet] tot ⁴⁹ verdoemenisse: maer de genadengifte is uyt ⁵⁰ vele misdaden tot rechtveerdigh-makinge.

47 Namelick, Adam, als voren.

48 Ofte, oordeel, Dat is, schult, gelijck 1.Timoth. 5. vers 12. Namelick, waer door wy om de sonde voor Godts oordeel des tijtlicken ende eeuwigen doots schuldigh zijn, gelijck uyt het volgende blijckt.

49 Namelick, voor de gene die door het geloove in Christum van desen verdoemelicken staet niet verlost en worden.

50 Namelick, der gene die dese gemeene sonde met vele bysondere sonden hebben verswaert, gelijck alle menschen doen die tot hare jaren gekomen zijn.

17

Want indien door de misdaet van eenen de doot geheerscht heeft door ⁵¹ dien eenen, veel meer sullen de gene, die den overvloet der genade ende der gave der rechtveerdigheyt ⁵² ontfangen, ⁵³ in het leven heerschen door dien eenen [namelick] Iesum Christum.

51 Namel. eersten Adam, als voren.

52 Of, aennemen, Namel. door den waren geloove, Ioan. cap.1. vers 12.

53 Dat is, deses geestelicken levens deelachtigh zijnde de overhant hebben over de sonde ende schult der selve, Galat. cap. 2. versen 19, 20. Ephes. cap. 2. versen 5, 6. ende hier na des eeuwigen levens deelachtigh worden, gelijck vers 21. nader verklaert wort.

18

Soo dan gelijck door eene misdaet [de schult gekomen is] over alle menschen ⁵⁴ tot verdoemenisse: alsoo oock door eene ⁵⁵ rechtveerdigheyt [komt de genade] ⁵⁶ over alle menschen tot rechtveerdighmakinge des levens. [kolom]

54 Dat is, haer in sulcken staet gebracht, daer in sy voor Godt verdoemelick zijn, Rom. cap. 3. vers 19. Ephes. 2. versen 1, 3.

55 Gr. dikajoma. Alsoo noemt hy de gehoorsaemheyt Christi, om dat sy de kracht heeft om oock andere te rechtveerdigen, gelijck het Griecks woort hier mede brenght: ende wort gestelt tegen de overtredinge Adams, in welcke oock de kracht was om andere tot sondaers te maken, vers 19.

56 Namelick, die in hem gelooven: ofte, die dese gave aennemen, vers 17.

19

⁵⁷ Want gelijck door de ongehoorsaemheyt van dien eenen mensche vele [tot] sondaers gestelt zijn geworden, alsoo sullen oock door de gehoorsaemheyt van eenen vele [tot] rechtveerdige gestelt worden.

57 Hier besluyt de Apostel de gelijckenisse van Adam ende van Christus: namelick, dat gelijck de ongehoorsaemheyt Adams ons toegereeckent wort tot schult der verdoemenisse, alsoo Christi gehoorsaemheyt ons toegereeckent wort tot ontslaginge van die schult. Het is wel waer dat gelijck wy door Adams eerste misdaet niet alleen schuldigh zijn geworden aen deselve, ende aen de straffe van dien, maer oock onse nature daer door verdorven is geworden, dat alsoo wy door Christi gehoorsaemheyt niet alleen van de straffe verlost zijn, maer oock door de kracht der selve van sijnen Geest in ons gemoedt vernieuwt ende geheylight worden: doch daer van en heeft de Apostel tot noch toe niet gesproken, maer begint daer van te spreken in het volgende. Ende dese vernieuwinge is in dit leven oock geheel onvolmaeckt, gelijck hy met sijn eygen exempel sal bewijsen in ’t sevende Capittel, soo dat wy daer door voor Godt niet en konnen rechtveerdigh gestelt worden.

20

^{k 58} Maer de wet is ⁵⁹ boven dien in gekomen, op dat de misdaet ⁶⁰ te meerder worde: ^l ende waer de sonde meerder geworden is, [daer] is ⁶¹ de genade veel meer overvloedigh geweest.

k Ioan. 15.22. Rom. 4.15. ende 7.8. Galat. 3.19.

58 Hier beantwoort den Apostel dese tegenwerpinge: Indien wy door de gerechtigheyt Christi alleen tot rechtveerdige gestelt worden, waer toe is dan de wet den Israëliten door Mosem gegeven? ende verklaert dat de wet niet en is gegeven om gerechtveerdight te worden door haer, maer op dat de sonde, ende de straffe die wy van wegen de sonde schuldigh zijn, te beter soude bekent worden: ende dat alsoo de genade Godts in Christo, die ons niet tegenstaende de swaerheyt onser sonden, rechtveerdight, te meerder soude geacht worden, ende wy te vlijtiger onsen toevlucht tot deselve souden nemen. Siet Galat. 3.19.

59 Namel. boven de schult die wy van nature onderworpen waren: ofte, boven de belofte, die alreede aen Abraham gedaen was, waer van in het voorgaende Capittel, ende Galat. 3.17. gesproken wort.

60 Dat is, te blijcklicker, ende oock te stercker, niet door de schult van de wet, maer van onse verdorvene nature, die altijt strevelt tegen het gene haer verboden is, Rom. 7. versen 5, 8.

l Luce 7.47.

61 Siet de aenteeckeninge op het 15 vers.

21

Op dat gelijck de sonde ⁶² geheerscht heeft ⁶³ tot de doot, alsoo oock ⁶⁴ de genade soude heerschen ⁶⁵ door rechtveerdigheyt ⁶⁶ tot het eeuwige leven, door Iesum Christum onsen Heere.

62 Dat is, de overhant over ons gehadt heeft, ofte ons sijne macht heeft onderworpen.

63 Gr. in de doot, Namelick, de tijtlicke ende eeuwige doot, gelijck blijckt uyt de volgende tegenstellinge.

64 Namelick, Godts over ons.

65 Namel. die ons van hem door het geloove is geschonken.

66 Namel. het welck hier in ons begint, ende namaels ten vollen over ons sal geopenbaert worden, Ioan. 11.25, 26. Coloss. 3.3, 4.