Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

[fol. 75r]

Het ij. Capittel.

1 Paulus wederleght een tegenwerpinge der gene die meynden daer door rechtveerdigh te zijn, om dat sy sulcke grouwelicke sonden openbaerlick niet en bedreven, maer deselve in andere veroordeelden. 3 ende die meynden dat sy in de genade Godts stonden, om dat hy haer in dese werelt goet dede, ende zegende. 5 Verklaert daer en tegen, dat Godt sonder aensien van persoonen alle menschen sal oordeelen, niet na haer uytwendigh gelaet ofte staet, maer na hare wercken, soo wel inwendige als uytwendige. 12 Ende dat soo wel de Ioden die de wet hadden, als de Heydenen die de geschrevene wet niet en hadden. 17 Hy beneemt den Ioden het gevoelen, dat sy door de kennisse der wet, ende onderrichtinge van andere in deselve, souden rechtveerdigh worden. 25 Ofte door de besnijdenisse ende andere uyterlicke voordeelen die de Ioden hadden boven de Heydenen. 28 leerende welcke de rechte Ioden, ende de rechte besnijdenisse zijn.

1

¹ DAerom en zijt ghy niet te verontschuldigen, ô mensche, wie ghy zijt, ² die [andere] oordeelt. ^a Want daer in ghy eenen anderen oordeelt, veroordeelt ghy u selven: want ghy die [andere] oordeelt, ³ doet deselve dingen.

1 Namel. dewijle ghy Godts recht weet, Rom. 1.32.

2 Dat is, berispt, bestraft, ofte oock straft. Hier door verstaet de Apostel soodanige onder de Heydenen, die Richters onder haer waren, ofte die een ingetogener leven leydden, gelijck sommige Philosophen, ende daer mede het doen van andere schenen te veroordeelen: daer sy nochtans inwendigh vol waren van haet, nijdt, opgeblasentheyt, etc. ende in het heymelick deselve sonden bedreven, wanneer sy die voor de menschen konden verbergen, gelijck oock de Pharizeen onder de Ioden.

a 2.Sam. 12.5. Matth. 7.1. 1.Corinth. 4.5.

3 Namel. inwendelick, ofte bedecktelick.

2

Ende ⁴ wy weten dat het oordeel Godts ⁵ na waerheyt is, over de gene die sulcke dingen doen.

4 D. ’t is kenlick, selfs na het gemeyn gevoelen van alle menschen.

5 D. oprecht, niet na den uytwendigen schijn, maer na dat de sake in der daet is.

3

Ende denckt ghy dit, ô mensche, die oordeelt de gene die sulcke dingen doen, ende ⁶ deselve doet, dat ghy het oordeel Godts sult ontvlieden?

6 Namelick, al is het dat ghyse bedecktelick doet, of soo onbeschaemdelick niet als andere.

4

Of veracht ghy ⁷ den rijckdom sijner ⁸ goedertierenheyt, ende ⁹ verdraeghsaemheyt, ende ^{b 10} lanckmoedigheyt, ^c niet wetende dat de goedertierenheyt Godts, u ¹¹ tot bekeeringe leydt?

7 D. de grootheyt ende menighvuldigheyt. Hier wederleght hy de gene, die meynden dat hare saken by Godt niet qualick en stonden, om dat Godt haer goet dede, ende zegende na de werelt, gelijck hy de Romeynen in dien tijt bysonderlick dede.

8 Dit is een eygenschap Godts, waer door hy zegent ende wel doet oock selfs de gene die quaet zijn, Matth. 5.45.

9 Namelick, waer door hy de sonden der menschen met ooghluyckinge over siet voor eenen tijt, of sy haer noch souden bekeeren, Luce 3.7, 8.

b 2.Petr. 3.15.

10 Namelick, waer door hy de straffe die sy verdienen uytstelt, tot dat de mate der selve vervult is, Rom. 9.22.

c Iesa. 30.18.

11 D. tijt ende redenen geeft om te bekeeren.

5

Maer na uwe ¹² hardigheyt, ende onbekeerlick herte ^{d 13} vergadert ghy u selven toorne als eenen schat, ¹⁴ in den dagh des toorns ende der openbaringe van het rechtveerdigh oordeel Godts:

12 D. verhardinge in uwe sonden.

d Rom. 9.22.

13 D. verweckt meer ende meer den toorne ende straffe Godts, als eenen schat daer men dagelicks altijt meer toe doet.

14 D. tegen den uytersten dagh, wanneer Godt de sonden der menschen, selfs die bedeckt zijn, voor een yeder sal openbaer maken, ende straffen, vers 16. 2.Thess. 1.7. Apoc. 20. versen 12, 13.

6

^e Welcke een yegelick ¹⁵ vergelden sal na sijne wercken:

e Psalm 62.13. Ierem. 17.10. ende 32 19. Matth. 16.27. Rom. 14.12. 1.Cor. 3.8. 2.Cor. 5.10. Galat. 5.6. Apoc. 2 23. ende 22.12.

15 Hy spreeckt hier van de vergeldingen na de beloften ende dreygementen der wet, die den Heydenen oock uyt de nature bekent waren, vers 15. want van de rechtveerdighmakinge uyt den geloove begint hy eerst te spreken, Rom. 3.21. Hoewel dit oock wel gepast kan worden op de vergeldinge na de beloften ende dreygementen des Euangeliums, gelijck 2.Corinth. 5.10. het alsoo in het gemeyn geseght wort: overmits oock de goede wercken als vruchten des geloofs, uyt genade, om Christi wille, sullen vergolden worden.

7

Den genen wel, die met ¹⁶ volhardinge ¹⁷ in goet doen, heerlickheyt, ende eere, ende ¹⁸ onverderfelickheyt soecken, het eeuwige leven:

16 Het Griecks woort beteeckent oock geduldigheyt: maer wort hier bequamelicker voor volherdinge ofte volstandigheyt genomen, gelijck Matth. 10.22. Luce 8.15.

17 Gr. des goeden wercks.

18 Dat is, de salige onsterflickheyt.

8

^f Maer den genen ¹⁹ die twistgierigh zijn, ende die ²⁰ der waerheyt ongehoorsaem, doch der ongerechtigheyt gehoorsaem zijn, [sal] verbolgentheyt ende ²¹ toorne [vergolden worden.]

f 2.Thess. 1.8.

19 Gr. uyt twistinge, D. twistigh ofte twistgierigh: gelijck uyt den geloove, Rom. 3. vers 26. Dat is, geloovige, ende uyt de besnijdenisse, Rom. 4.12. Dat is, besnedene.

20 Namelick, die haer van Godt door de nature bekent is gemaeckt, Rom. 1.19.

21 Namelick, Godts, die rechtveerdelick over de sonde tot straffe is ontsteken.

9

²² Verdruckinge ende benauwtheyt over alle ziele des menschen die het quaet werckt, eerst des Ioden, ende [oock] des Griecken:

22 D. helsche pijnen ende smerten, die door Godts rechtveerdigen toorne haer sullen toegesonden worden.

10

Maer ²³ heerlickheyt, ende eere, ende vrede een yegelick die het goede werckt, eerst den Iode, ende [oock] den Grieck.

23 D. de eeuwige saligheyt, die sy in haer leven gesocht hebben, sal haer gegeven worden, versen 7, 27.

11

^g Want daer en is geen aenneminge ²⁴ des persoons by Godt.

g Deuter. cap. 10. vers 17. 2.Paral. 19.7. Iob 34.19. Actor. 10.34. Galat. 2.6. Ephes. 6.9. Coloss. 3.25. 1.Petr. 1.17.

24 Gr. des aengesichts. Van dese wijse van spreken siet breeder de aenteeckeninge op Matth. 22.16. ende Actor. 10.34.

12

Want soo vele als’er ²⁵ sonder wet gesondight hebben, sullen oock ²⁶ sonder wet verloren gaen: ende soo vele als’er ²⁷ onder de [kolom] wet gesondight hebben, sullen ²⁸ door de wet geoordeelt worden.

25 D. de Heydenen, die de geschrevene wet Mosis niet en hadden.

26 Dat is, veroordeelt worden uyt het getuygenisse van hare eygene conscientie, vers 15.

27 D. de Ioden, aen welcke de wet door Mosem was gegeven. Gr. in de wet.

28 Dat is, sullen na de dreygementen van de wet geoordeelt, dat is, veroordeelt worden.

13

(^h Want ²⁹ de hoorders der wet ³⁰ en zijn niet rechtveerdigh voor Godt, maer ³¹ de doenders der wet sullen ³² gerechtveerdight worden.

h Matth. 7.21. Iacob. 1.22. 1.Ioan. 3.7.

29 D. die de wet alleen weten, ende daer van roemen.

30 Dat is, en worden niet in Godts oordeel voor rechtveerdige erkent, noch voor sulcke verklaert, Psalm 143. vers 2. Matth. 12. vers 37. Rom. 8.33.

31 D. volbrengers der wet, Gal. 3.10. Iacob. 2.10.

32 Namelick, door de wet, ofte na de beloften der wet, Rom. cap. 10. vers 5. Doch alsoo niemant de wet volcomelicken onderhoudt, van wegen de verdorventheyt die in den mensche is, Rom. 8.3. Gal. 3. vers 10. soo en wort niemant uyt de wet ofte door sijne wercken gerechtveerdight, maer alleen door de gerechtigheyt Christi door den geloove ons toegereeckent, Rom. 3.20, 21, 22.

14

Want wanneer de Heydenen die ³³ de wet niet en hebben, van nature ³⁴ de dingen doen die der wet zijn, dese de wet niet hebbende, ³⁵ zijn haer selven een wet.

33 Namelick, de geschreven wet.

34 D. eenige dingen voorschrijven ende volgen, die Godt in sijne wet heeft bevolen.

35 Namel. in het gebieden ofte verbieden van het gene Godts wet gebiedt ofte verbiedt, of oock in eenige deelen van haer leven.

15

[Als] die ³⁶ betoonen ³⁷ het werck der wet geschreven in hare herten, hare conscientie mede getuygende, ende de gedachten onder malkanderen [haer] ³⁸ beschuldigende, ofte oock ³⁹ ontschuldigende.)

36 Nam. door hare wetten, ende oock somwijlen door een uytwendige onderhoudinge van deselve.

37 Dat is, een deel van den inhoudt der wet Godts.

38 N. wanneer sy tegen haer gemoedt het quaet doen.

39 Naml. wanneer sy volgens hare conscientie ’t goet doen.

16

^{i 40} In den dagh wanneer Godt de verborgene dingen der menschen sal oordeelen door Iesum Christum, ⁴¹ na mijn Euangelium.

i Matth. 25.31.

40 Die woorden moeten gevoeght worden met het 12 vers: doch konnen oock volgen op het 15 vers, soo men het overset tegen dien dagh, want als dan sullen de getuygenissen van de conscientien der menschen, oock over hare verborgene sonden, dienen om het oordeel Christi voor de geheele werelt te billicken, oock selfs voor de gene, dien ’t Euangelium noyt en is gepredickt, Apoc. 20.12.

41 Nam. het welck betuyght dat Christus hier na een Rechter sal zijn over alle menschen, oock over de gene dien ’t Euangelium niet en is gepredickt, vers 12.

17

Siet, ⁴² ghy wort ⁴³ een Iode genaemt, ^{k 44} ende rust op de wet, ende ⁴⁵ roemt op Godt,

42 Van hier voorts handelt hy bysonderlick tegen de Ioden, die op haer geslachte, op de kennisse van Godts wet, op de besnijdenisse, ende andre uyterlicke voordeelen roemden ende haer verlieten, ende hy bewijst dat sy daer door niet meer rechtveerdigh en sullen zijn voor Godt, als de Heydenen door de wet der nature.

43 Gr. een Iode toegenaemt, Nam. van wegen uwe afkomste uyt Israel ende Iuda, uyt welcken de Messias moeste voort komen, Apoc. 2.9. waerom de Ioden oock geerne na hem genoemt wierden.

k Rom. 9.4.

44 D. verlaet u op de wet, die u door Mosem is gegeven, als de tafelen van het verbont Godts.

45 D. beroemt u dat Godt uwe Godt is, ende dat ghy sijn volck zijt, Ioan. 8.33, 41.

18

Ende ghy weet [sijnen] wille, ende beproeft de dingen ⁴⁶ die [daer van] verschillen, ⁴⁷ zijnde onderwesen uyt de wet.

46 Ofte, die uytmunten, uytnemende zijn. Want het Griecks woort beyde beteeckent, Matth. 12.12. Philip. 1.10.

47 Gr. gecatechiseert, D. van jonghs op, ende neerstelick van mont tot mont onderwesen, Actor. 18.25. 1.Corinth. 14.19.

19

Ende ghy betrouwt u selven te zijn een leydsman der blinde, een licht der gene die in duysternisse zijn:

20

Een onderrichter der onwijse, [ende] een leermeester ⁴⁸ der onwetende, hebbende ⁴⁹ de gedaente der kennisse ende der waerheyt in de wet.

48 Gr. der onmondige kinderen, D. die van kleyne wetenschap zijn, als kinderen, Matth. 11.25. 1.Cor. 13.11.

49 Gr. morphosin, D. een gesette wijse ofte gestalte van kennisse: ofte, eenen schijn, ende niet een waerachtigh wesen van kennisse. siet 2.Tim. 3.5.

21

Die dan eenen anderen leert, ⁵⁰ en leert ghy u selven niet? Die predickt dat men niet stelen en sal, ⁵¹ steelt ghy?

50 Nam. gehoorsamen ende doen ’t gene ghy een ander leert, gelijck blijckt uyt het volgende.

51 D. treckt ghy het goet van een ander door behendige wegen en quade treken tot u? gelijck de Ioden hier van altijt seer berucht zijn geweest ende noch zijn, Matth. 23.14.

22

Die seght dat men geen overspel doen en sal, doet ghy overspel? Die van d’afgoden een grouwel hebt, ⁵² berooft ghy ’t heylige?

52 Ofte, bedrijft ghy kerckroof? Nam. met Godt sijn eere te nemen: of, hem te onthouden in sijnen tempel, dat hy hem wil geheylight ofte opgeoffert hebben. siet hier van Malach. 1.6.

23

Die op de wet roemt, onteert ghy Godt door de overtredinge der wet.

24

Want de name Godts wort ⁵³ om uwent wille gelastert onder de Heydenen: ^l gelijck geschreven is.

53 D. om uwer ende uwer voorvaderen sonden wille.

l Iesa. 52.5. Ezech. 36.23.

25

Want de besnijdenisse is wel nut, ⁵⁴ indien ghy de wet doet: maer indien ghy een overtreder der wet zijt, soo is uwe besnijdenisse ⁵⁵ voorhuydt geworden.

54 Hy spreeckt aen de Ioden, die hare rechtveerdigheyt sochten in de onderhoudinge der besnijdenisse ende andere ceremonien: de sulcke moeten de geheele wet onderhouden, of de besnijdenisse en kan haer niet helpen, Galat. 5.3. Hoewel het oock in ’t gemeyn verstaen kan worden, dat de uyterlicke Godtsdiensten niet en helpen ter saligheyt als’se niet verselschapt en zijn met een recht Godtsaligh leven, Iesa. 1.11, 12, etc. Ierem. 6. vers 20, etc.

55 D. soo zijt ghy, hoewel ghy besneden zijt, in eenerley staet met een ongeloovige onbesnedene.

26

Indien dan ⁵⁶ de voorhuydt de ⁵⁷ rechten der wet bewaert, en sal niet ⁵⁸ sijne voorhuydt ⁵⁹ tot een besnijdenisse gereeckent worden?

56 Dat is, de gene die onbesneden zijn.

57 Ofte, rechtveerdighmakingen, D. het gene de wet tot rechtveerdighmakinge vereyscht.

58 D. de standt des onbesneden mensches.

59 D. alsoo gehouden worden als of hy besneden ware, gelijck in Abraham te sien is eer hy besneden was, die nochtans niet door de wet maer door den geloove is gerechtveerdight, Rom. 4. vers 10. waer mede hy de besnijdenisse niet teenemael en verwerpt, als’se noch niet afgedaen was, maer hy handelt hier met de Ioden, die de leere der Pharizeen volghden, ende hare gerechtigheyt stelden in de onderhoudinge des uyterlicken Godtsdiensts. Anders was de besnijdenisse in haer selven een teecken ende zegel der rechtveerdighmakinge des geloofs, Rom. 4.11. ende is met de andere ceremonien ende schaduwen door Christum vervult ende afgedaen, Coloss. 2.17.

[fol. 75v]

27

Ende [en] sal ⁶⁰ de voorhuydt die uyt de nature is, ⁶¹ als sy de wet volbrenght, ⁶² u [niet] oordeelen die door ⁶³ de letter ende besnijdenisse een overtreder der wet zijt?

60 D. de mensche die van naturen sonder besnijdenisse is.

61 D. indien hy de wet volbrenght. Niet datter yemant is die de wet in alles heeft volbracht, Rom. 3.9. maer dit seght hy om de Ioden te overtuygen, dat soo wel sy als de Heydenen hare rechtveerdigheyt buyten haer selven in Christo, die alleen de wet volbracht heeft, moeten soecken, Actor. cap.13. versen 38, 39, etc.

62 Namelick, met sijn exempel, gelijck Matth. cap.12. versen 41, 42.

63 Dat is, de uytwendige ende letterlicke besnijdenisse: ofte die alleen na de uytwendige letter van het gebodt geschiet, 2.Corinth. cap. 3. versen 6, 7.

28

^m Want die ⁶⁴ en is niet een Iode, die het ⁶⁵ in ’t openbaer is: noch die en is niet ⁶⁶ de besnijdenisse, die het in ’t openbaer in het vleesch is:

m Ioan. cap. 8. vers 39. Rom. 9.7.

64 Dat is, een recht ofte waerachtigh Iode, die erfgenaem is van de beloften des verbonts den vaderen gedaen.

65 Dat is, van afkomste uyt Abraham door Iuda, ende die uytwendige belijdenisse van het Iodendom doet.

66 Dat is, de rechte ofte ware besnijdenisse, die Godt in sijn woort voornamelick eyscht, ende hem ter salicheyt aengenaem is.

29

Maer die is ⁶⁷ een Iode, die ’t in het verborgen is, ende ^{n 68} de besnijdenisse des herten, ⁶⁹ in den geest, niet ⁷⁰ [in de] letter [is de besnijdenisse:] ⁷¹ wiens lof ⁷² niet en is uyt de menschen, ⁷³ maer uyt Godt.

67 Dat is, een recht ende waer Iode, als voren.

n Deuter. 10.16. Ierem. 4.4. Philip. 3. versen 2, 3. Coloss. 2.11.

68 Dat is, de ware bekeeringe ende vernieuwinge des herten, Coloss. 2.11.

69 Dat is, in het herte, ende gemoedt: ofte, door den Heyligen Geest, die alleen de herten besnijdt: Het welck met het volgende woort letter best over een komt.

70 Daer door verstaet Paulus de uytwendige geboden der wet alleen: gelijck door den geest de inwendige werckinge des Heyligen Geests in de predicatie des heyligen Euangeliums. siet 2.Corinth. 3.6.

71 Namel. Iodens lof, niet daer hy door roemt, maer waer mede hy ten rechten geroemt ende gepresen wort.

72 Dat is, sijnen oorspronck niet en heeft uyt des menschen krachten ofte wercken.

73 Namelick, die sulcks in hem door sijnen Geest gewrocht heeft, Rom. 9.16. 1.Corinth. 3.7. ende 2.Corinth. 4.6.